Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

PRZEGLĄD

ORZECZEŃ EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA

Wyrok Wielkiej Izby z dnia 17 grudnia 2009 r. w sprawie Enea p –ko Włochom, skarga nr 74912/01

1. Stan faktyczny sprawy

Skarżący Pan Salvatore Enea jest obywatelem Włoch urodzonym w 1938 roku. Został skazany na 30 lat pozbawienia wolności, między innymi za przestępstwo polegające na udziale w organizacji przestępczej o charakterze mafijnym. Od dnia 23 grudnia 1993 roku skarżący przebywał w wielu zakładach karnych na terenie Włoch, m.in. w Palermo, Katanii, Pizie i Neapolu.

W dniu 10 sierpnia 1994 roku, ze względu na zagrożenie ze strony skarżącego, Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie nakazujące objęcie skarżącego na okres roku specjalnym reżimem więziennym przewidzianym w drugim akapicie sekcji 41 bis ustawy z 1975 roku o Administracji Więziennej ( Prison Administration Act, Law no. 354, 1975). Przepis ten umożliwia zawieszenie w całości lub w części zwykłego reżimu więziennego ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny. Ograniczenia wprowadzone specjalnym reżimem więziennym dotyczyły między innymi częstotliwości odwiedzin rodziny (jednogodzinna wizyta miesięcznie) i liczby otrzymywanych paczek. Skarżącemu zabroniono również widzeń z osobami, które nie były członkami jego rodziny, używania telefonu oraz organizowania i udziału w niektórych zajęciach. Ponadto korespondencja skarżącego była kontrolowana. Stosowanie specjalnego reżimu zostało przedłużone do końca 2005 roku na mocy 19 zarządzeń, z których każde obowiązywało przez okres roku lub 6 miesięcy.

Skarżący kilkakrotnie odwoływał się o tych zarządzeń do sądu w Neapolu odpowiedzialnego za wykonanie wyroków. W trzech przypadkach sąd zdecydował o złagodzeniu niektórych ograniczeń nałożonych na skarżącego. Skarżący nie złożył odwołania w kwestiach prawnych uważając, że Sąd Kasacyjny musiałby odrzucić takie odwołania jako bezskuteczne z uwagi na to, że przedmiotowe rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości nie obwiązywały już w chwili orzekania przez sąd właściwy dla wykonywania orzeczeń.

Pod koniec lutego 2005 r. sąd zezwolił skarżącemu odwołać się od zarządzenia nr 19 oraz nakazał zaprzestać stosowania specjalnego reżimu.

W dniu 1 marca 2005 władze więzienne umieściły skarżącego w jednostce o ścisłym nadzorze ( Elevato Indice di Vigilanza – E.I.V), w której przebywają szczególnie niebezpieczni więźniowie i gdzie są oddzieleniu od innych osadzonych.

Skarżący miał szereg poważnych problemów zdrowotnych i był zmuszony do korzystania z wózka inwalidzkiego. Od czerwca 2000 roku do lutego 2005 roku odbywał karę w części skrzydła szpitalnego więzienia w Neapolu zastrzeżonego dla więźniów osadzonych na zasadzie sekcji 41 bis ustawy o Administracji Więziennej. W dniu 24 kwietnia 2008 roku sędzia sądu w Neapolu odpowiedzialnego za wykonywanie wyroków, w oczekiwaniu na decyzję tegoż sądu, tymczasowo wstrzymał wykonywanie kary w celu przeprowadzenia nagłej operacji.

W dniu październiku 2008 roku sąd w Neapolu utrzymał decyzję o wstrzymaniu wykonania kary, ponieważ jego stan zdrowia skarżącego stał się nie do pogodzenia z jego pobytem w więzieniu. Od tego czasu skarżący przebywa w areszcie domowym. Może kontaktować się jedynie z najbliższą rodziną oraz personelem medycznym.

2. Zarzuty skarżącego

Skarżący zarzucał, że utrzymujące się pozbawienie wolności było sprzeczne z Artykułem 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania), w szczególności z uwagi na stan zdrowia skarżącego.

Dalej, w związku z Artykułem 6 Konwencji (prawo do rzetelnego procesu sądowego) i Artykułem 13 Konwencji (prawo do skutecznego środka odwoławczego) skarżący podnosił, iż na skutek zarządzenia na mocy którego podlegał sekcji 41 bis reżimu i decyzji władz więziennych o umieszczeniu skarżącego w penitencjarnej jednostce ścisłego nadzoru (E.I.V) ograniczono skarżącemu wykonywanie prawa do sądu.

Skarżący w oparciu o Artykuł 8 Konwencji (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) skarżył się na wprowadzone ograniczenia w kontaktach z rodziną oraz na monitorowanie jego korespondencji. W związku z Artykułem 9 (prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania), skarżący zarzucił, iż nie mógł praktykować swojej religii, w szczególności poprzez udział w pogrzebie swojego brata i jego partnerki.

Skarga została złożona do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w dniu 31 sierpnia 2000 roku i została częściowo uznana za dopuszczalną w dniu 23 września 2004 roku. W dniu 1 lipca 2008 skarga została przekazana do rozpoznania Wielkiej Izbie Trybunału. Rozprawa odbyła się w Strasburgu w dniu 5 listopada 2008 roku.

3. Rozstrzygnięcie Trybunału

Artykuł 3 Konwencji

Trybunał stwierdził, iż ograniczenia nałożone na skarżącego w ramach specjalnego reżimu więziennego były niezbędne, aby uniemożliwić mu utrzymywanie kontaktów z organizacją przestępczą do której należał. Trybunał zauważył również, iż sądy odpowiedzialne za wykonywanie wyroków zniosły lub złagodziły niektóre z tych ograniczeń i że skarżący otrzymał leczenie odpowiednie dla swego stanu zdrowia, zarówno w więzieniu jak i w szpitalu poza więzieniem. Trybunał zważył, iż sposób traktowania jakiemu był poddany skarżący nie przekroczył nieuniknionego poziomu cierpienia właściwego dla kary pozbawienia wolności oraz uznał (15 głosami za, przy 2 głosach przeciw), iż nie doszło do naruszenia Artykułu 3 Konwencji.

Artykuł 6 § 1 Konwencji

Jeśli chodzi o nałożenie specjalnego reżimu więziennego przewidzianego w sekcji 41 bis, Trybunał zauważył, że więźniowie poddani temu systemowi mają dziesięć dni na wniesienie do sądu właściwego dla wykonywania wyroków odwołania od zarządzenia Ministra Sprawiedliwości ( licząc od dnia kiedy zostali o nim powiadomieni), które to odwołanie nie wywołuje skutku zawieszającego. Sąd właściwy dla wykonania wyroków musi wydać orzeczenie w tej sprawie w terminie dziesięciu dni. Trybunał zauważył, że w przypadku jednego z 19 zarządzeń (zarządzenie nr 12) właściwy sąd wydał orzeczenie już po upływie 10-dniowego terminu określonego w przepisach prawa i oddalił odwołanie na tej podstawie, iż przedmiotowe zarządzenie już wtedy nie obowiązywało i że skarżący nie był już nim dalej objęty. Trybunał uznał, iż z uwagi na to, że nie podjęto decyzji co do istoty zasadności zastosowania specjalnego reżimu, sądowa kontrola zarządzenia nr 12 została pozbawiona podstaw. Trybunał stwierdził jednogłośnie, że doszło zatem do naruszenia Artykułu 6 Konwencji .

Co do ograniczenia prawa do sądu w okresie osadzenia skarżącego w jednostce penitencjarnej o ścisłym nadzorze ( E.I.V.), strona rządowa włoska argumentowała, że w przeciwieństwie do specjalnego reżimu więziennego wprowadzonego na mocy sekcji 41 bis, tego typu środek nie wchodzi w zakres części karnej Artykułu 6 § 1. Włoski Rząd argumentował również, że interes więźnia, aby nie być przydzielonym do konkretnej jednostki penitencjarnej nie może być zakwalifikowany jako ograniczenie prawa dostępu do sądu w rozumieniu Artykułu 6 Konwencji. Argumentację strony rządowej podzielił również Rząd Słowacji, który przystąpił do sprawy w charakterze strony trzeciej.

Podobnie jak Włoski Rząd, Trybunał uznał, że artykuł 6 § 1 Konwencji w części karnej nie miał zastosowania w odniesieniu do umieszczenia skarżącego w jednostce penitencjarnej E.I.V. Z drugiej strony Trybunał zauważył, że większość z praw ograniczonych skarżącemu z tytułu jego miejsca osadzenia jest zbliżonych do praw więźniów zawartych w Europejskich Reguł Więziennych, przyjętych przez Komitet Ministrów Rady Europy w 1987 r. Trybunał wskazał, że zgodnie z treścią zaleceń Europejskich Reguł Więziennych więźniowie powinni mieć możliwość odwołania się od środków ograniczających ich prawa. W konsekwencji Trybunał uznał, że nie było żadnych wątpliwości, że niektóre z powołanych przez skarżącego restrykcji, takich jak ograniczenie jego kontaktów z rodziną i tych mających wpływ na jego sprawy pieniężne leży wyraźnie w sferze praw osobistych i ma charakter cywilny. W związku z tym Trybunał uznał (16 głosami za, 1, przeciw) tę część skargi za dopuszczalną.

Trybunał stwierdził, że wprawdzie skarżący nie mógł podważyć per se zasadności decyzji o umieszczeniu go w jednostce penitencjarnej E.I.V., jednak mógł wnosić odwołania do sądów właściwych do wykonania wyroków odnośnie wszelkich ograniczeń praw „cywilnych" (dotyczących na przykład wizyt rodziny). W związku z tym Trybunał stwierdził jednogłośnie, że nie nastąpiło w tym zakresie naruszenie Artykułu 6 § 1 Konwencji.

Artykuł 8 Konwencji

Trybunał stwierdził, że monitorowanie korespondencji skarżącego stanowiło naruszenie Artykułu 8, gdyż nie było zgodne z prawem. Co więcej, sekcja 18 ustawy o Służbie Więziennej na podstawie której środki zostały nałożone, nie reguluje ani czasu nakładania tych środków ani przyczyn mogących je uzasadniać oraz nie wskazuje wystarczająco jasno zakresu i sposobu monitoringu korespondencji. Trybunał stwierdził jednogłośnie, że doszło do naruszenia artykułu 8 Konwencji w okresie od 10 sierpnia 1994 roku do 7 lipca 2004 roku. Skarżący nie przedstawił dowodów pozwalających na ustalenie, czy jego korespondencji była monitorowana po tej dacie.

Artykuły 13 i 9 Konwencji

Trybunał uznał jednomyślnie, że nie ma potrzeby oddzielnego badania skargi opartej na artykule 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego) oraz uznał za niedopuszczalną skargę na podstawie artykułu 9 Konwencji (prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania).

Zgodnie z artykułem 41 Konwencji (słuszne zadośćuczynienie)Trybunał orzekł, że stwierdzenie naruszenia stanowi podstawę dla słusznego zadośćuczynienie za wyrządzenie szkody niemajątkowej poniesionej przez skarżącego i przyznał skarżącemu 20.000 euro (EUR) z tytułu kosztów i wydatków.

Zdanie odrębne

Sędziowie Kovler i Gyulumyan złożyli co do części wyroku zdanie odrębne. Nie podzielili oni zdania większości orzekających sędziów, iż nie doszło do naruszenia artykułu 3 Konwencji. Sędziowie Kovler i Gyulumyan uznali - biorąc pod uwagę stan zdrowia skarżącego oraz to, że poruszał się na wózku inwalidzkim, że szpital więzienny nie był właściwym miejscem osadzenia na tak wiele lat, również i z powodu zagrożenia jakie stanowił skarżący. Konkluzja Trybunału, iż nie nastąpiło naruszenie artykułu 3 Konwencji, ponieważ władze krajowe spełniły wszystkie obowiązki związane z prawidłowym monitorowaniem stanu zdrowia skarżącego (paragraf 62 wyroku) nie była zdaniem sędziów Kovlera i Gyulumyan trafna. Nie wzięto bowiem pod uwagę innego aspektu warunków osadzenia, a mianowicie rzeczywistej, wieloletniej izolacji w więziennym szpitalu, ograniczeń korespondencji skarżącego, które stanowiły dodatkowe obciążenie cierpień związanych z chorobą. Ocena progu ciężkości jaki należy przekroczyć, aby doszło do naruszenia artykułu 3 Konwencji jest przedmiotem subiektywnej oceny. Zdaniem sędziów Kovlera i Gyulumyan ten próg został przekroczony w przedmiotowej sprawie.