Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

13 czerwca 2019 r.

W yrok ten jest ostateczny , ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Wesołek przeciwko Polsce,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Pere Pastor Vilanova, Przewodniczący,
Krzysztof Wojtyczek,
Pauliine Koskelo, sędziowie,
oraz Renata Degener, zastępca Kanclerza Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 maja 2019 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 65860/12) przeciwko Polsce wniesionej do Trybunału w dniu 26 września 2012 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatelkę polską p. Ewę Wesołek („skarżącą”).

2. Skarżąca była reprezentowana przez p. K. Nawrockiego, adwokata praktykującego w Lesznie. Rząd polski („Rząd”) reprezentowany był przez swojego pełnomocnika p. J. Chrzanowską, a następnie przez p. J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. W dniu 3 lutego 2016 r. skarga została zakomunikowana Rządowi.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

4. Skarżąca urodziła się w 1965 r. i mieszka w Piaskach.

5. Dnia 2 maja 2011 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie wydał przeciwko skarżącej nakaz zapłaty. Nakazał skarżącej uiszczenie na rzecz powoda, D.K. kwoty 156 tys. zł (PLN) stanowiącej równowartość 36 tys. euro (EUR).

6. Skarżąca wniosła w terminie zarzuty od nakazu zapłaty. Podniosła, że podstawą nakazu zapłaty była umowa dzierżawy, która okazała się nieważna, ale była zabezpieczona podpisanym przez skarżącą wekslem in blanco. Skarżąca zakwestionowała podstawę nakazu zapłaty i uznała go za bezzasadny i sprzeczny z prawem. Ponadto wniosła o zwolnienie jej od ponoszenia kosztów sądowych.

7. Dnia 13 lipca 2011 r. referendarz sądowy Sądu Okręgowego w Koszalinie postanowił zwolnić skarżącą od kosztów jedynie częściowo. Sąd szczegółowo zbadał sytuację finansową skarżącej. W szczególności zauważył, że w 2010 r. jej spółka wygenerowała przychód brutto w wysokości 213 tys. zł, przy czym wydatki przekroczyły tę kwotę o około 50 tys. zł. Co się tyczy pierwszych czterech miesięcy 2011 r., skarżąca zadeklarowała przychód brutto w wysokości 53 600 zł oraz wydatki w wysokości 48 500 zł, w związku z czym osiągnęła dochód w wysokości ponad 5 tys. zł. Ponadto skarżąca oświadczyła, że posiada inne zobowiązania finansowe w wysokości 4 tys. zł miesięcznie, które regulowała terminowo. Sąd wziął pod uwagę trudną sytuację majątkową skarżącej oraz to, że postępowanie nie było zainicjowane przez nią. Sytuacja związana z działalnością gospodarczą, która generowała bardzo wysokie przychody i jeszcze wyższe koszty, nie uzasadniała jednak automatycznie całkowitego zwolnienia od kosztów sądowych. Ponadto skarżąca zadeklarowała dochód za pierwsze cztery miesiące 2011 r. W szeroko uzasadnionym orzeczeniu sąd krajowy stwierdził, że skarżąca powinna uiścić jedną trzecią opłat należnych za wniesienie zarzutów od nakazu zapłaty.

8. Skarżąca wniosła skargę na orzeczenie referendarza sądowego. Powtórzyła, że jej przedsiębiorstwo generowało straty i że finansowo była zależna od swojej rodziny. Skarżąca podkreśliła, że nie wszczęła postępowania cywilnego, wobec czego nie mogła przygotować się na uiszczenie tak wysokich kosztów ani ograniczyć dochodzonej kwoty.

9. Dnia 3 sierpnia 2011 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie utrzymał orzeczenie referendarza sądowego w mocy. Skarżącą wezwano do uiszczenia kwoty 1928 zł (500 EUR) w terminie siedmiu dni.

10. Dnia 22 sierpnia 2011 r. pełnomocnik skarżącej złożył drugi wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Skarżąca podniosła, że spółka uległa likwidacji, bowiem generowała straty.

11. Dnia 26 sierpnia 2011 r. referendarz sądowy Sądu Rejonowego w Koszalinie uwzględnił wniosek skarżącej jedynie częściowo i zwolnił ją z opłat sądowych w wysokości powyżej 1 tys. zł (równowartość 250 EUR). Sąd uwzględnił trudną sytuację finansową skarżącej, ale zauważył, że opłata sądowa nie powinna być uznawana za mniej istotną, niż inne zobowiązania finansowe w wysokości 4 tys. zł miesięcznie, z których skarżąca była w stanie się wywiązać. Po przeanalizowaniu wszystkich argumentów podniesionych przez skarżącą sąd uznał, że sytuacja nie przemawia za całkowitym zwolnieniem od kosztów sądowych. Skarżąca nie zaskarżyła tego postanowienia.

12. Dnia 16 września 2011 r. skarżącą wezwano do uiszczenia kwoty w wysokości 1 tys. zł w terminie siedmiu dni.

13. Dnia 29 września 2011 r. skarżąca złożyła trzeci wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Podkreśliła, że jej sytuacja finansowa nie uległa poprawie i że nie ma innego dochodu. Ponadto jej samochód się zepsuł, co pociągnęło za sobą dalsze koszty.

14. Dnia 26 października 2011 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie odrzucił zarzuty skarżącej od nakazu zapłaty z dnia 2 maja 2011 r. i odrzucił jej trzeci wniosek o całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ponieważ był on zasadniczo taki sam jak wniosek złożony i rozpoznany w dniu 26 sierpnia 2011 r.

15. Dnia 10 listopada 2011 r. skarżąca zaskarżyła postanowienie z dnia 26 października 2011 r. Z tytułu wniesienia środka zaskarżenia zobowiązano ją do uiszczenia opłaty sądowej w wysokości 1500 zł. Skarżąca zwróciła się do sądu o zwolnienie jej z tej opłaty.

16. Dnia 22 grudnia 2011 r. sąd uwzględnił wniosek skarżącej jedynie w części. Skarżącą wezwano do wniesienia opłaty od zażalenia w wysokości 1 tys. zł.

17. Dnia 30 marca 2012 r. Sąd Apelacyjny w Szczecinie odrzucił wniesione przez skarżącą zażalenie na postanowienie z dnia 26 października 2011 r. z uwagi na niewniesienie opłaty. Orzeczenie doręczono skarżącej w dniu 10 kwietnia 2012 r. Zdaje się, że w tym czasie skarżąca podjęła zatrudnienie. W tym okresie skarżąca bezskutecznie próbowała doprowadzić do zawieszenia postępowania.

II. WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE I PRAKTYKA

18. Obowiązujące w przedmiotowo istotnym okresie przepisy prawne oraz zagadnienia dotyczące praktyki zostały określone w wyroku w sprawie Mogielnicki przeciwko Polsce, nr 42689/09, § 20-27, z dnia 15 września 2015 r.

PRAWO

I. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 6 KONWENCJI

19. Na podstawie art. 6 Konwencji skarżąca podniosła, że przysługujące jej prawo dostępu do sądu zostało naruszone, ponieważ sądy niesłusznie odmówiły uwzględnienia jej wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w całości.

Odpowiednia część art. 6 ust. 1 stanowi:

„Każdy ma prawo do […] rozpatrzenia jego sprawy […] przez […] sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym […].”

20. Rząd zakwestionował ten argument.

A. Dopuszczalność skargi

21. Rząd podniósł zarzut wstępny dotyczący braku wyczerpania krajowych środków odwoławczych ze względu na niewniesienie przez skarżącą środka zaskarżenia od postanowienia z dnia 26 sierpnia 2011 r. Skarżąca zakwestionowała ten zarzut i podkreśliła, że złożyła kilka wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych i w tym zakresie zaskarżyła większość orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Nie zaskarżyła orzeczenia z dnia 26 sierpnia 2011 r., ponieważ uznała, że będzie w stanie uiścić opłatę w wysokości 1 tys. zł. Tymczasem jej sytuacja finansowa uległa dalszemu pogorszeniu, w związku z czym uznała za bardziej właściwe złożenie kolejnego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w całości.

22. Trybunał zauważa, że skarżąca złożyła w sumie trzy wnioski o zwolnienie od kosztów sądowych od wniesionych zarzutów od nakazu zapłaty z dnia 2 maja 2011 r. W dniach 13 lipca i 26 sierpnia 2011 r. jej wnioski zostały uwzględnione w części. Trzeci wniosek z dnia 29 września 2011 r. został odrzucony, ponieważ sąd uznał, że jest zasadniczo taki sam jak dwa wcześniej rozpoznane wnioski. Skarżąca bezskutecznie zaskarżyła dwa z wyżej wymienionych orzeczeń. W tych okolicznościach Trybunał stwierdza, że skarżąca uczyniła wszystko, czego można było od niej zasadnie oczekiwać, aby wyczerpać krajowe środki wykonawcze. Z tego względu odrzuca zarzut Rządu oparty na niewyczerpaniu krajowych środków odwoławczych.

23. Trybunał zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Trybunał zauważa ponadto, że nie jest ona niedopuszczalna z jakichkolwiek innych względów. Tym samym należy ją uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

1. Argumenty stron

24. Na podstawie art. 6 Konwencji skarżąca zarzuciła, że przysługujące jej prawo dostępu do sądu zostało naruszone, ponieważ sądy niesłusznie oddaliły jej wnioski o całkowite zwolnienie od kosztów sądowych.

Skarżąca podkreśliła, że jako pozwana nie miała wpływu na wartość przedmiotu sporu, a tym samym na wysokość należnych opłat. Gdyby została całkowicie zwolniona z opłaty sądowej, wniesiony przez nią środek zaskarżenia niewątpliwie rozpoznano by na jej korzyść. Tymczasem ustalona w sprawie opłata sądowa pozbawiła ją dostępu do sądu. W konsekwencji strona powodowa uzyskała wobec niej prawomocny nakaz zapłaty i w rezultacie skutecznego postępowania egzekucyjnego przejęła na własność jej jedyny majątek.

25. Rząd wywodził, że sądy krajowe szczegółowo rozpoznały wnioski skarżącej o zwolnienie od kosztów sądowych. Wzięły one pod uwagę fakt, że zadeklarowany w danym czasie przez skarżącą dochód przekraczał wysokość opłaty po częściowym zwolnieniu. Ponadto skarżąca była w stanie terminowo wywiązywać się z innych zobowiązań finansowych w kwocie czterokrotnie wyższej. Zatem władze krajowe słusznie zauważyły, że ponoszenie opłat sądowych jest również ważne.

26. Zdaniem Rządu kwoty 1 tys. zł, którą skarżąca zobowiązana była uiścić tytułem obniżonej opłaty sądowej, nie można uznać za arbitralną i nieproporcjonalną. Opłaty tej nie należy również uznać za nadmierną, ponieważ zastosowane przez sądy zwolnienie od kosztów wynosiło ponad 80% całej żądanej opłaty.

2. Ocena Trybunału

27. Trybunał przypomina po pierwsze, że kilkakrotnie stwierdził, że opłata sądowa pobierana od stron postępowania cywilnego stanowi ograniczenie, które może naruszyć samą istotę prawa dostępu skarżącego do sądu, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji (zob. Kreuz przeciwko Polsce, nr 28249/95, § 60, EKPC 2001-VI; Jedamski i Jedamska przeciwko Polsce, nr 73547/01, § 60, 26 lipca 2005 r.; oraz Podbielski i PPU Polpure przeciwko Polsce, nr 39199/98, § 64, 26 lipca 2005 r.). W tych sprawach Trybunał uznał, mając na uwadze zasady przyjęte w jego orzecznictwie w odniesieniu do prawa dostępu do sądu, że wysokość opłat sądowych oceniana w świetle okoliczności danej sprawy, w tym możliwość ich uiszczenia przez skarżących oraz etap postępowania, w którym nałożono na nich to ograniczenie, stanowiły czynniki istotne przy ocenie możliwości skorzystania przez daną osobę z prawa dostępu do sądu.

28. Trybunał ustali teraz, czy w świetle wyżej wymienionych zasad i w szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy wymagana opłata stanowiła ograniczenie naruszające istotę prawa dostępu skarżącej do sądu.

29. W odniesieniu do możliwości uiszczenia przez skarżącą opłaty sądowej w niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że sądy krajowe oceniły sytuację finansową skarżącej i postanowiły o częściowym zwolnieniu jej z opłaty sądowej. W szczególności ustaliły, że chociaż przedsiębiorstwo skarżącej nierzadko generowało straty, to jednak na początku 2011 r. zadeklarowało dochód w wysokości 5 tys. zł. Stwierdziły, że możliwym było uiszczenie przez skarżącą obniżonej opłaty w wysokości 1 tys. zł, co stanowi równowartość 250 euro. Wobec nieuiszczenia opłaty przez skarżącą wniesione przez nią zarzuty od nakazu zapłaty z dnia 2 maja 2011 r. zostały odrzucone, a skarżącą wezwano do uiszczenia dalszych opłat sądowych w związku z zażaleniem na postanowienie o odrzuceniu (zob. pkt 14-17 powyżej).

30. Trybunał przyjmuje do wiadomości fakt, że sądy krajowe rozważyły nałożenie obniżonej opłaty (por. Kniat przeciwko Polsce, nr 71731/01, § 43, 26 lipca 2005 r.). Zauważa ponadto, że wymagana kwota stanowiła 20% kwoty, którą pierwotnie obciążono skarżącą. Uważa jednak również, że dokonana przez władze ocena możliwości uiszczenia opłaty przez skarżącą w dużej mierze opierała się na zadeklarowanym przez nią dochodzie za pierwsze cztery miesiące 2011 r. Sądy nie przywiązywały wystarczającej wagi do faktu, że sytuacja finansowa skarżącej uległa następnie pogorszeniu – prowadzona przez nią działalność uległa likwidacji, ponieważ generowała straty (zob. pkt 10 powyżej). Trybunał uznaje, że władze krajowe powinny były przywiązać większą wagę do faktu, że skarżąca nie uzyskiwała już żadnych dochodów i miała inne zobowiązania finansowe, które mogły pozbawić ją możliwości uiszczenia nawet obniżonej opłaty.

31. Ponadto istotnym elementem niniejszej sprawy jest etap postępowania, w trakcie którego nałożono przedmiotowe ograniczenie (zob. m.in. Kreuz, § 60, op. cit.). To nie skarżąca wszczęła przedmiotowe postępowanie; skarżąca była pozwaną w postępowaniu nakazowym wszczętym przez stronę powodową, która określiła wartość przedmiotu sporu, od której zależała wysokość opłat. W dniu 2 maja 2011 r. sąd wydał przeciwko skarżącej nakaz zapłaty opiewający na bardzo wysoką kwotę jedynie na podstawie pozwu i przedstawionych przez stronę powodową dowodów (zob. pkt 5 powyżej). Skarżąca po raz pierwszy domagała się dostępu do sądu celem wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty oraz weryfikacji jej stanowiska przez sąd. Wysokość opłaty pozbawiła skarżącą dostępu do sądu już na tym początkowym etapie postępowania i doprowadziła do uprawomocnienia się nakazu zapłaty z dnia 2 maja 2011 r. W konsekwencji sąd zupełnie pominął w swej ocenie przytoczone przez skarżącą twierdzenia, że weksel był niezgodny z prawem, a dochodzone względem niej roszczenie bezzasadne. Nie wydaje się, aby władze krajowe należycie uwzględniły te okoliczności faktyczne.

32. Biorąc pod uwagę powyższe, a w szczególności początkowy etap postępowania, w którym nałożono ograniczenie w zakresie dostępu do sądu, Trybunał uznaje, że organy sądowe nie zachowały właściwej równowagi między interesem państwa w pobieraniu opłat sądowych za rozpoznawanie roszczeń z jednej strony, a interesem skarżącej w dostępie do sądu z drugiej strony.

33. W związku z powyższym nastąpiło naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji.

II. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

34. Art. 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

A. Szkoda

35. W niniejszej sprawie skarżąca wniosła o zasądzenie na swoją rzecz kwoty 334 tys. zł. tytułem słusznego zadośćuczynienia, nie określając przy tym kwot odpowiadających szkodom majątkowej i niemajątkowej.

36. Rząd zakwestionował to roszczenie.

37. Trybunał nie dostrzega żadnego związku przyczynowego między stwierdzonym naruszeniem a rzekomą szkodą majątkową, w związku z czym odrzuca to roszczenie. Z drugiej strony zasądza na rzecz skarżącej kwotę 7800 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

B. Koszty i wydatki

38. Skarżąca wniosła również o zasądzenie kwoty 2500 zł, stanowiącej równowartość 580 EUR, tytułem zwrotu kosztów i wydatków poniesionych przed Trybunałem.

39. Rząd zakwestionował to roszczenie.

40. W świetle posiadanych dokumentów i orzecznictwa Trybunał uznaje za słuszne przyznanie dochodzonej kwoty w całości.

C. Odsetki za zwłokę

41. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE,

1. Uznaje skargę za dopuszczalną;

2. Stwierdza, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji;

3. Stwierdza,

a) że pozwane państwo jest zobowiązane, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącej następujące kwoty, przeliczone na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności:

(i) 7800 EUR (siedem tysięcy osiemset euro), plus wszelkie należne podatki, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową;

(ii) 580 EUR (pięćset osiemdziesiąt euro), plus wszelkie należne od skarżącej podatki, tytułem zwrotu poniesionych kosztów i wydatków;

b) że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonych powyżej kwot, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującego w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4. Oddala pozostałą część roszczenia dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 13 czerwca 2019 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Pere Pastor Vilanova
Zastępca Kanclerza Przewodniczący