Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

13 października 2022 r.

Wyrok ten jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Nowak przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Pere Pastor Vilanova , Przewodniczący,

Jovan Ilievski ,

Raffaele Sabato, Sędziowie,
i Liv Tigerstedt, Zastępca Kanclerza Sekcji,

mając na uwadze:

skargę (nr 60906/16) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) w dniu 22 grudnia 2016 r. przez obywatela polskiego Sebastiana Nowaka, urodzonego w 1985 r. i osadzonego w Sieradzu („skarżący”);

decyzję o zakomunikowaniu Rządowi RP („Rząd”), reprezentowanemu przez pełnomocnika J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zarzutów dotyczących kontroli osobistych i kontroli rozmów telefonicznych skarżącego;

uwagi przedstawione przez strony;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 września 2022 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

%1  OKOLICZNOŚCI SPRAWY

1. Sprawa dotyczy poddawania skarżącego jako więźnia praktyce kontroli osobistych i kontroli jego rozmów telefonicznych.

I.  Środki stosowane w okresie pobytu skarżącego w jednostce penitencjarnej

2. Od dnia 9 lutego do 16 czerwca 2010 r., jak też od 28 kwietnia do 6 grudnia 2011 r., skarżący odbywał karę w Zakładzie Karnym w Kamińsku.

3. Skarżący w pierwszym okresie osadzenia został sklasyfikowany jako odbywający karę po raz pierwszy, zaś w drugim okresie jako recydywista. Nie został objęty reżimem więźnia niebezpiecznego. Przez okres pobytu w zakładzie przetrzymywany był łącznie w jedenastu celach.

4. Skarżący nie został poddany badaniom mającym na celu sprawdzenie, czy w przedmiotowym okresie zażywał środki odurzające lub niedozwolone leki. Niezależnie od tego w nieokreślonym dniu zostało u niego rozpoznane uzależnienie od narkotyków; skarżący został skierowany do leczenia odwykowego.

5. Skarżącego regularnie poddawano kontroli pobieżnej, jak i kontroli osobistej (wymagającej rozebrania się do naga).

6. Skarżący stwierdził, iż łącznie w obu okresach osadzenia poddano go kontroli osobistej 369 razy. Kontrola osobista odbywała się każdego dnia: za każdym razem, gdy przyjmowano go do zakładu i zwalniano go z niego, gdy zmieniał cele, gdy przechodził do innego skrzydła i wracał z niego, jak też gdy dokonywano codziennych, rutynowych kontroli celi. Rząd poinformował Trybunał, iż w tym zakresie nie można przedstawić żadnych urzędowych dokumentów.

7. Określono, że kontrolę osobistą skarżącego przeprowadzano w gabinecie dyżurnego lub sporadycznie w pustej sali widzeń, ponieważ w Zakładzie Karnym w Kamińsku nie wyznaczono pomieszczenia do tego celu. Kontrolę przeprowadzali dwaj funkcjonariusze płci męskiej. Skarżący musiał pochylać się, tak aby umożliwić oględziny odbytu i ciała. Funkcjonariusze go nie dotykali. Podczas kontroli skarżący stał na plastikowej platformie chroniącej przed zimną podłogą.

8. Rozmowy telefoniczne w zakładach karnych typu zamkniętego, takich jak Zakład Karny w Kamińsku, z wyjątkiem rozmów z obrońcami, były w omawianym okresie rutynowo kontrolowane przez strażników zakładu na podstawie art. 90 ust. 9 Kodeksu karnego wykonawczego.

9. Rząd stwierdził, że wszyscy więźniowie są informowani o tej praktyce. Skarżący stwierdził, że nie został o niej uprzednio powiadomiony w trakcie pobytu w Zakładzie Karnym w Kamińsku.

10. Nie udało się przedstawić żadnych oficjalnych zapisów rozmów telefonicznych skarżącego. Nagrania połączeń wychodzących skarżącego już nie istniały, a połączenia przychodzące w ogóle nie były rejestrowane.

II.  Powództwo cywilne

11. W 2013 r. skarżący wystąpił z pozwem o odszkodowanie za naruszenie tajemnicy komunikacji i godności w wyniku między innymi kontroli osobistych w Zakładzie Karnym w Kamińsku.

12. W dniu 4 listopada 2015 r. Sąd Rejonowy w Bartoszycach oddalił powództwo ze względu na to, że kontrola rozmów telefonicznych skarżącego i kontrole osobiste były zgodne z prawem, a skarżący nie został poniżony ani upokorzony.

13. W dniu 8 czerwca 2016 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił apelację skarżącego. Wyrok z uzasadnieniem doręczono skarżącemu dnia 29 czerwca 2016 r. wraz z pouczeniem o sposobie wniesienia skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego.

14. Skarżący nie wniósł skargi kasacyjnej.

III.  ZARZUT skargi

15. Skarżący zarzucił na podstawie art. 3 i 8 Konwencji, że w dwóch wyżej wspomnianych okresach osadzenia w Zakładzie Karnym w Kamińsku był poddawany regularnej i nieuzasadnionej kontroli osobistej, którą to praktykę uznał za poniżającą i upokarzającą. Wysunął również ogólny zarzut, iż jego rozmowy telefoniczne w zakładzie karnym były monitorowane.

%1  OCENA TRYBUNAŁU

I.  Dopuszczalność

A.  Zastrzeżenia wstępne Rządu dotyczące skargi

16. Rząd twierdził, że skarga jest niedopuszczalna z powodu niewyczerpania krajowych środków odwoławczych. Po pierwsze w trakcie osadzenia skarżący nie wnosił skarg na kontrole osobiste i kontrolę rozmów telefonicznych do dyrektora zakładu karnego czy sędziego penitencjarnego. Po drugie w postępowaniu cywilnym nie wniósł skargi kasacyjnej.

17. W późniejszym czasie Rząd przedstawił argument, iż skargę należy uznać za niedopuszczalną z powodu nadużycia prawa do skargi, jako że w kwietniu 2019 r. przedstawicielka i ówczesna partnerka życiowa skarżącego została przyłapana na posiadaniu amfetaminy, którą - ukrytą przy sobie - wniosła do zakładu, w którym skarżący był osadzony. Zostały jej postawione zarzuty karne. Trybunał od żadnej ze stron nie otrzymał informacji o wyniku tej sprawy.

18. Niezależnie od kwestii, czy w ramach obowiązującego prawa istniał środek, dzięki któremu skarżący mógłby wnieść skargę do sędziego penitencjarnego lub dyrektora zakładu w okresie osadzenia, Trybunał zauważa, że w odniesieniu do skarg na zdarzenia, które miały miejsce w okresie osadzenia skarżącego, orzekł już, iż w przypadku, gdy skarżący zostaje zwolniony, powództwo cywilne można uznać za skuteczny środek odwoławczy na potrzeby art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. mutatis mutandis, Pustelnik przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 37775/09, § 42, 23 października 2012 r.).

19. Zważywszy, że zarzuty skarżącego dotyczą jedynie lat 2010 i 2011 i że wniósł skargę do Trybunału w 2016 r., Trybunał wyraża przekonanie, że powództwo skarżącego stanowiło skuteczny środek odwoławczy, który był dostępny i wystarczający, aby zapewnić zadośćuczynienie za podnoszone naruszenia. Ponadto w konkretnych okolicznościach sprawy Trybunał uznaje, że skarga kasacyjna w sprawie cywilnej skarżącego nie miałaby jakichkolwiek szans powodzenia. W szczególności sądy pierwszej i drugiej instancji, które rozpatrywały pozew skarżącego, jednomyślnie doszły do wniosku, iż środki bezpieczeństwa, które stosowano wobec skarżącego w Zakładzie Karnym w Kamińsku, były zgodne z prawem; skarżący zaś nie udowodnił, iż wyrządzono mu jakąkolwiek szkodę. Zgodnie z obowiązującym prawem procesowym podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Sprawy skarżącego nie musiał badać Sąd Najwyższy, bowiem nie występowało w niej istotne zagadnienie prawne ani nie dotyczyła ona przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów krajowych.

20. Wreszcie Trybunał potwierdza, że skargę może odrzucić z tytułu nadużycia prawa do skargi wyłącznie w szczególnych okolicznościach (zob. Gross przeciwko Szwajcarii [WI], skarga nr 67810/10, § 28, ETPC 2014).

21. Uwzględniając własne orzecznictwo, Trybunał nie znajduje podstaw, aby uznać, że niniejszą skargę wniesiono z naruszeniem prawa do skargi w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji.

22. W związku z tym zastrzeżenia wstępne Rządu należy oddalić.

B.  Zarzut na podstawie art. 3 Konwencji dotyczący kontroli osobistych

23. Ogólne zasady dotyczące art. 3 oraz minimalnego poziomu niewłaściwego traktowania w kontekście kontroli osobistej więźniów zostały określone w wyroku w sprawie Dejnek przeciwko Polsce, nr 9635/13, §§ 59-60, 1 czerwca 2017 r.

24. Trybunał zauważa, że skarżący nie został sklasyfikowany jako więzień niebezpieczny i jako taki nie był poddawany żadnym innym środkom bezpieczeństwa poza kontrolą pobieżną i osobistą (zob. paragrafy 2 i 4 powyżej, por. Piechowicz przeciwko Polsce, skarga nr 20071/07, §§ 73-77, 17 kwietnia [ 2012 r.]; czy Bechta przeciwko Polsce, skarga nr 39496/17, § 32, 20 maja 2021 r.). Skarżący nie był traktowany w sposób arbitralny, ponieważ władze działały w oparciu o podejrzenie, iż przemycał substancje psychotropowe (zob. paragrafy 33 i 34 poniżej; por. Roth przeciwko Niemcom, skargi nr 6780/18 i 30776/18, § 70, 22 października 2020 r.). Oględzin ciała dokonywali funkcjonariusze płci męskiej, w miejscu ustronnym, bez dotykania czy obrażania skarżącego (zob. paragraf 7 powyżej, por. Valašinas przeciwko Litwie, skarga nr 44558/98, § 26, ETPC 2001-VIII czy El Shennawy przeciwko Francji, skarga nr 51246/08, §§ 43-46, 20 stycznia 2011 r.). Trybunał wnioskuje zatem, że nie ma podstawy do uznania, że kontrole osobiste – same w sobie i pomimo częstego ich powtarzania – miały w sobie element traktowania w sposób poniżający lub upokarzający, osiągającego minimalny poziom dotkliwości niezbędny do objęcia ich zakresem art. 3 Konwencji (zob. mutatis mutandis, Dejnek, cyt. powyżej, §§ 64-65 oraz S.J. przeciwko Luksemburgowi (nr 2), skarga nr 47229/12, §§ 56-62, 31 października 2013 r.; por. Iwańczuk przeciwko Polsce, skarga nr 25196/94, § 57, 15 listopada 2001 r.; Valašinas, cyt. powyżej, §§ 116-[ 1]18; Roth, cyt. powyżej, § 72; Bechta, cyt. powyżej, § 33).

C.  Zarzut dotyczący kontroli rozmów telefonicznych skarżącego na podstawie art. 8 Konwencji

25. Zasady ogólne dotyczące art. 8 i kontroli rozmów telefonicznych więźniów zostały określone w wyroku w sprawie Lebois przeciwko Bułgarii, skarga nr 67482/14, §§ 61-62, 19 października 2017 r.

26. Kontrola prywatnych rozmów telefonicznych skarżącego w okresie, w którym odbywał kary pozbawienia wolności w Zakładzie Karnym w Kamińsku, stanowiła ingerencję w jego „życie prywatne” i „korespondencję” w rozumieniu art. 8 Konwencji (zob. mutatis mutandis, Lebois, cyt. powyżej, §§ 63-64). Środek ten miał podstawę w prawie krajowym (art. 90, 105 i 242 § 10 Kodeksu karnego wykonawczego) i był stosowany w celu zapobiegania popełnianiu przez więźniów dalszych przestępstw, jak też utrzymywania porządku w zakładzie karnym.

27. Trybunał podkreśla, że obowiązujące prawo (w szczególności art. 90 Kodeksu karnego wykonawczego) wyraźnie określa praktykę kontroli rozmów telefonicznych więźniów w zakładach karnych typu zamkniętego. Zakład w Kamińsku był zakładem karnym typu zamkniętego i obowiązywał w nim odpowiedni reżim bezpieczeństwa, uwzględniający kontrolę rozmów telefonicznych z wykorzystaniem urządzeń zainstalowanych w gabinecie oficera dyżurnego. Niezależnie od tego, czy skarżącego oficjalnie poinformowano o praktyce blankietowej kontroli prywatnych rozmów telefonicznych w chwili pierwszego przyjęcia do Zakładu Karnego w Kamińsku (zob. paragraf 9 powyżej), z pewnością dowiedział się o niej niewiele później. Skarżący był zatem w stanie kontrolować swoje zachowanie (por. mutatis mutandis, Doerga przeciwko Niderlandom, skarga nr 50210/99, § 52, 27 kwietnia 2004 r.). System kontroli był wymagany ze względu na to, że w zakładzie karnym osadzeni byli recydywiści, przestępcy z negatywną prognozą kryminologiczną i więźniowie z uzależnieniami. Skarżący w przeszłości był uzależniony od środków odurzających; w drugim okresie osadzenia, który jest przedmiotem niniejszej skargi, został również sklasyfikowany jako recydywista (zob. paragrafy 3 i 4 powyżej). Decyzję o skierowaniu go do Zakładu Karnego w Kamińsku podjęła komisja penitencjarna po ocenie indywidualnej. W zakładzie karnym skarżący był poddany ściślejszemu nadzorowi z uwagi na zachowanie i podejrzenie popełniania czynów zabronionych, a mianowicie polecania, aby osoby widujące go w zakładzie przynosiły mu leki lub środki odurzające (zob. paragrafy 17 i 33 poniżej). Niezależnie od powyższego, art. 8 sam w sobie nie gwarantuje prawa do rozmów telefonicznych i dopuszcza możliwość ograniczania ewentualnych środków komunikacji ze względu na zwykłe i uzasadnione wymogi odbywania kary pozbawienia wolności (zob. Lebois, cyt. powyżej, § 61; A.B. przeciwko Niderlandom, skarga nr 37328/97, §§ 92-93, 29 stycznia 2002 r. oraz Ciszewski przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 38668/97, 6 stycznia 2004 r.). Podobne podejście przyjęto w Zaleceniu Rec(2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych (11 stycznia 2006 r.), w paragrafie 24.2. Bezsporne jest, że skarżący był w stanie porozumiewać się z osobami ze swojego kręgu prywatnego lub rodzinnego także za pomocą środków innych niż rozmowy telefoniczne. W obliczu wszystkich tych kwestii, Trybunał stwierdza, iż w bardzo szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy ingerencja w jego prawa chronione przez art. 8 była uzasadniona i proporcjonalna (zob. Ciszewski, cyt. powyżej; por., mutatis mutandis, Nusret Kaya i Inni przeciwko Turcji, nr 43750/06 i cztery inne, § 36, ETPC 2014 (fragmenty)).

D.  Wnioski w przedmiocie dopuszczalności

28. W świetle powyższych rozważań zarzuty skarżącego na podstawie art. 3 dotyczące kontroli osobistych i na podstawie art. 8 w odniesieniu do kontroli rozmów telefonicznych są w sposób oczywisty nieuzasadnione w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i dlatego muszą zostać uznane za niedopuszczalne.

29. Zarzut skarżącego na podstawie art. 8 dotyczący kontroli osobistych nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniony w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji ani nie jest niedopuszczalny z innych względów. Należy go zatem uznać za dopuszczalny.

II.  Przedmiot zarzutu na podstawie art. 8 dotyczącego kontroli osobistych

30. Zasady ogólne dotyczące art. 8 Konwencji i kontroli osobistych więźniów osadzonych w zakładzie o zwykłym reżimie bezpieczeństwa zostały podsumowane w wyroku w sprawie Dejnek, cyt. powyżej, § 70.

31. W niniejszej sprawie kontrole osobiste, którym skarżący był poddawany w okresie odbywania kary pozbawienia wolności w Zakładzie Karnym w Kamińsku, stanowiły ingerencję w jego „życie prywatne” w rozumieniu art. 8 Konwencji (zob. mutatis mutandis, Lebois, cyt. powyżej, §§ 63-64).

32. Kontrole osobiste miały podstawę w prawie krajowym (art. 116 Kodeksu karnego wykonawczego i § 72 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 2003 r. w sprawie sposobów ochrony jednostek organizacyjnych Służby Więziennej). Kontrole przeprowadzano w celu utrzymania porządku w zakładzie karnym i uniemożliwienia skarżącemu korzystania z nielegalnych i szkodliwych substancji (zob. paragrafy 33 i 34 poniżej).

33. W odniesieniu do tego, czy kontrole osobiste skarżącego były proporcjonalne, Rząd twierdził, że środek ten był uzasadniony w świetle wymogu stosowania wzmocnionych środków bezpieczeństwa i ogólnej polityki Zakładu Karnego w Kamińsku – zakładu karnego typu zamkniętego z dużą liczbą więźniów, w tym recydywistów i więźniów z uzależnieniami. Kontrole przeprowadzano mając również na względzie bezpieczeństwo samego skarżącego, jako że w danym okresie był podejrzewany o posiadanie nielegalnych leków i był, ogólnie rzecz biorąc, znany z tego, że był kłopotliwym więźniem i znajdował się pod specjalnym nadzorem wychowawcy więziennego.

34. Rząd wyjaśnił, że władzom zakładu przekazano informacje, iż skarżący gromadził leki. Przedstawił również kopię pisma (z dnia 14 sierpnia 2014 r.), w którym dozorca więzienny wyjaśnia, że skarżący bardzo źle się zachowywał i nie znajdował porozumienia z kolegami z celi.

35. Skarżący podniósł argument, że kontrole osobiste nie były uzasadnione, ponieważ nigdy nie została mu wymierzona poważna kara dyscyplinarna oraz nigdy nie został ujęty na próbie przemytu nielegalnych przedmiotów czy gromadzenia leków. W czasie istotnym dla niniejszej sprawy nie zostało mu przepisane stałe leczenie farmakologiczne. Wreszcie skarżący twierdził, że nigdy nie wnosił skarg na kolegów z celi. Złożył dokument od dozorcy więziennego (z dnia 14 grudnia 2016 r.), który to potwierdza.

36. Trybunał zauważa, że Rząd nie przedstawił żadnych dowodów na poparcie swoich twierdzeń dotyczących rzekomego gromadzenia przez skarżącego leków lub posiadania przez niego nielegalnych środków w okresie pobytu w zakładzie karnym (por. Dejnek, cyt. powyżej, § 73).

37. Trybunał zdaje sobie sprawę z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa w instytucjach, w których przebywają osoby pozbawione wolności, oraz z trudności w prowadzeniu takich zakładów. Trybunał niemniej uważa, że wysoce inwazyjne i potencjalnie poniżające środki takie jak kontrole osobiste muszą być wiarygodnie uzasadnione. Nie wydaje się, aby władze więzienne w niniejszej sprawie przedstawiły takie uzasadnienie skarżącemu (zob. mutatis mutandis, Dejnek, cyt. powyżej, § 75).

38. Co do sposobu, w jaki przeprowadzano kontrole osobiste skarżącego, Trybunał zauważa, że zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi (zob. paragraf 27 in fine powyżej), od więźniów nie powinno się nigdy wymagać, aby rozebrali się zupełnie do naga na potrzeby kontroli osobistej (zob. Komentarz do paragrafu 54).

39. Powyższe względy wystarczają, aby Trybunał mógł stwierdzić, że władze nie przedstawiły wystarczających i istotnych powodów, które uzasadniałyby kontrole osobiste skarżącego. Biorąc pod uwagę ich liczbę, częstotliwość i sposób przeprowadzania, Trybunał również stwierdza, że środki te były nadmiernie uciążliwe dla skarżącego.

40. Z tego wynika, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji.

%1  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

41. Skarżący żądał kwoty 50 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, spowodowaną naruszeniem art. 3 i 8 Konwencji. Skarżący nie wystąpił z roszczeniem w przedmiocie kosztów i wydatków poniesionych przed sądami krajowymi i Trybunałem.

42. Rząd podniósł, że roszczenie jest wygórowane.

43. Trybunał zauważa, iż stwierdził wyłącznie naruszenie art. 8 w odniesieniu do kontroli osobistych, i przyznaje skarżącemu kwotę 3 000 EUR plus wszelkie należne podatki tytułem szkody niemajątkowej.

%1  Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje zarzut na podstawie art. 8 Konwencji dotyczący kontroli osobistych za dopuszczalny, zaś pozostałą część skargi za niedopuszczalną;

2.  orzeka, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji w odniesieniu do kontroli osobistych;

3.  orzeka

(a)  że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego kwotę 3 000 EUR (trzech tysięcy euro) plus wszelkie podatki należne od skarżącego, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4.  oddala pozostałą część roszczenia skarżącego o słuszne zadośćuczynienie.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie 13 października 2022 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Liv Tigerstedt Pere Pastor Vilanova
Zastępca Kanclerza Przewodniczący