Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

15 kwietnia 2021 r.

Wyrok ten jest ostateczny, lecz może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Leńczuk przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Alena Poláčková , Przewodnicząca,
Péter Paczolay,
Gilberto Felici, sędziowie,
oraz Attila Teplán, p.o. Zastępca Kanclerza Sekcji,

Mając na uwadze:

skargę (nr 47800/17) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 14 czerwca 2017 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela polskiego Michała Włodzimierza Leńczuka („skarżącego”);

decyzję o zakomunikowaniu skargi Rządowi RP („Rządowi”);

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 marca 2021 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy długotrwałego stosowania wobec skarżącego reżimu związanego ze statusem „osadzonego niebezpiecznego”.

%1  FAKTY

2. Skarżący urodził się w 1995 r. i jest osadzony w jednostce penitencjarnej w Lublinie.

3. Rząd polski („Rząd”) był reprezentowany przez pełnomocnik J. Chrzanowską, a następnie przez J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Przedstawione przez strony okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób.

5. Skarżącego zatrzymano w dniu 30 marca 2015 r. Następnie odbywał on różne kary pozbawienia wolności za włamania i kradzieże. W tym okresie łącznie wymierzono mu czternaście kar dyscyplinarnych.

6. W dniu 3 stycznia 2017 r. komisja penitencjarna Aresztu Śledczego w Lublinie (zwana dalej „komisją”) zakwalifikowała skarżącego do kategorii „osadzonych niebezpiecznych” i zdecydowała, że powinien on zostać osadzony w ramach reżimu wynikającego z tej kwalifikacji na okres trzech miesięcy. Komisja wzięła pod uwagę fakt, że skarżącemu wielokrotnie wymierzano kary dyscyplinarne oraz że naruszył on nietykalność cielesną funkcjonariusza służby więziennej. Skarżący był agresywny i nieprzewidywalny oraz stanowił realne i poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego. Komisja zdecydowała ponadto, że konieczne było zastosowanie wszystkich środków przewidzianych w art. 88b § 1 Kodeksu karnego wykonawczego.

7. W dniu 29 marca 2017 r. komisja przedłużyła stosowanie reżimu. Komisja uznała, że zachowanie skarżącego nie uległo poprawie i że nadal stanowi on realne i poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego. Skargę skarżącego oddalono w dniu 30 maja 2017 r.

8. W dniu 28 czerwca 2017 r. komisja ponownie przedłużyła stosowanie środka. Uznała, że zachowanie skarżącego w zakładzie karnym nie uległo poprawie, ponieważ dwukrotnie został on ukarany dyscyplinarnie. Skarżący był agresywny w stosunku do personelu zakładu karnego i odmawiał przestrzegania regulaminu. Komisja uznała, że skarżący nadal stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego i że przedłużenie zastosowanego wobec niego reżimu może mieć pozytywny wpływ na jego zachowanie w zakładzie karnym. Jednocześnie, stosując art. 88b § 2 Kodeksu, komisja zakończyła automatyczne przeprowadzanie kontroli osobistej przy każdorazowym wychodzeniu lub powrocie skarżącego do celi. Skarżący miał być poddawany kontroli osobistej tylko przy opuszczaniu oddziału mieszkalnego w zakładzie karnym lub wchodzeniu do niego. Po drugie, skarżącemu pozwolono na noszenie własnej odzieży i obuwia (zawieszenie stosowania środków opisanych w art. 88b § 1 pkt 5 i 10).

Skarżący zaskarżył tę decyzję.

9. W dniu 22 sierpnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił skargę skarżącego.

10. W dniu 27 września 2017 r. komisja penitencjarna Aresztu Śledczego w Lublinie uchyliła zastosowany reżim. Komisja uznała, że istniały podstawy do przyjęcia, że skarżący nie stanowi już realnego zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu karnego. Ponadto dalsze stosowanie reżimu związanego ze statusem osadzonego niebezpiecznego nie miałoby już pozytywnego wpływu na zachowanie skarżącego.

Skarżący podniósł, że reżim ten wiązał się w szczególności z codzienną kontrolą osobistą i stałym monitorowaniem celi, w tym toalety. Ponadto był on ściśle izolowany od pozostałych osadzonych.

11. Podczas pobytu w jednostce penitencjarnej skarżący był umieszczany w jednoosobowych celach. Cele mieszkalne, w tym część przeznaczona do celów sanitarno-higienicznych, były monitorowane przez system telewizji przemysłowej. Skarżący poddawany był kontroli osobistej każdorazowo przy opuszczeniu i powrocie do celi. Przy wychodzeniu z celi skarżącego skuwano tzw. kajdankami zespolonymi (kajdanki zakładane na ręce i nogi połączone łańcuchem).

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

12. Właściwe prawo krajowe i praktyka dotyczące zastosowania reżimu przewidzianego dla „osadzonego niebezpiecznego” przedstawiono w wyrokach Trybunału w sprawach Piechowicz przeciwko Polsce (skarga nr 20071/07, §§ 105-117, 17 kwietnia 2012 r.) oraz Horych przeciwko Polsce (skarga nr 13621/08, §§ 44-56, 17 kwietnia 2012 r.).

13. W dniu 10 września 2015 r. znowelizowano odpowiednie przepisy Kodeksu karnego wykonawczego. Zmiany weszły w życie z dniem 24 października 2015 r. Obecnie brzmią one następująco:

Artykuł 88a

„2. Przy podjęciu i każdorazowej weryfikacji decyzji o uznaniu skazanego za stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu komisja penitencjarna uwzględnia:

1) właściwości i warunki osobiste skazanego;

2) motywacje i sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa [za które osoba została skazana] oraz rodzaj i […] przestępstwa;

3) sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym;

4) stopień demoralizacji lub postępy w resocjalizacji”.

Artykuł 88b

„§ 1. W zakładzie karnym typu zamkniętego skazani stwarzający poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu odbywają karę w następujących warunkach:

1) cele mieszkalne oraz miejsca i pomieszczenia wyznaczone do: pracy, nauki, przeprowadzania spacerów, widzeń, odprawiania nabożeństw, spotkań religijnych i nauczania religii oraz zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu wyposaża się w odpowiednie zabezpieczenia techniczno-ochronne;

2) cele mieszkalne pozostają zamknięte całą dobę i są częściej kontrolowane [...];

3) skazani mogą uczyć się, pracować, bezpośrednio uczestniczyć w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii oraz korzystać z zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu, tylko w oddziale, w którym są osadzeni;

4) poruszanie się skazanych po terenie zakładu karnego odbywa się pod wzmocnionym dozorem i jest ograniczone tylko do niezbędnych potrzeb;

5) skazanych poddaje się kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do cel; [...]

10) skazani nie mogą korzystać z własnej odzieży i obuwia.

§ 2. Komisja penitencjarna może uznać, że nie zachodzi potrzeba stosowania wszystkich warunków, o których mowa w § 1, i odstąpić od stosowania jednego lub więcej z nich; [...] Jeżeli jest to uzasadnione okolicznościami, można przywrócić stosowanie warunków, od których odstąpiono […].

§ 3. Na wniosek skazanego lub jego obrońcy, nie częściej jednak niż raz na 3 miesiące, komisja penitencjarna wskazuje przyczyny uzasadniające kwalifikację skazanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu [...]”.

  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 3 KONWENCJI

14. Skarżący zarzucił, iż długotrwałe zastosowanie reżimu przewidzianego dla osadzonego niebezpiecznego stanowiło naruszenie art. 3 Konwencji, który stanowi:

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

A.  Dopuszczalność

15. Rząd podniósł zarzut wstępny, twierdząc, że skarżący nie wyczerpał krajowych środków odwoławczych. Rząd twierdził, że jeżeli zdaniem skarżącego doszło do naruszenia jego dóbr osobistych, to miał on możliwość dochodzenia odszkodowania od Skarbu Państwa.

16. Skarżący stwierdził ogólnie, że wyczerpał wszystkie właściwe i dostępne krajowe środki odwoławcze.

17. W szeregu spraw prowadzonych przeciwko Polsce w zakresie stosowania reżimu przewidzianego dla osadzonego niebezpiecznego, Trybunał odrzucił argument Rządu, że skarżący powinni wystąpić z roszczeniem o ochronę dóbr osobistych (zob. np. Głowacki przeciwko Polsce, skarga nr 1608/08, §§ 60–63, 30 października 2012 r.; Chyła przeciwko Polsce, skarga nr 8384/08, § 69, 3 listopada 2015 r.; oraz Klibisz przeciwko Polsce, skarga nr 2235/02, §§ 301-302, 4 października 2016 r.). W niniejszej sprawie Rząd nie przytoczył żadnych przykładów praktyki krajowej, które świadczyłyby o skuteczności tego środka odwoławczego dla celów art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. Dejnek przeciwko Polsce, skarga nr 9635/13, § 54, 1 czerwca 2017 r.). Z tego względu podniesiony przez Rząd zarzut niedopuszczalności ze względu na niewyczerpanie krajowych środków odwoławczych nie zasługuje na uwzględnienie.

18. Trybunał zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Nie jest ona też niedopuszczalna na jakiejkolwiek innej podstawie. Tym samym należy uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

19. Skarżący nie przytoczył żadnych argumentów w zakresie przedmiotu sprawy. Co do zasady podtrzymał on swoje pierwotne stanowisko.

20. Rząd podkreślił, że w 2015 r. wprowadzono zmiany w prawie krajowym, co doprowadziło do zmniejszenia liczby osadzonych zakwalifikowanych jako niebezpieczni i zmniejszenia liczby stosowanych wobec nich środków.

21. Rząd podkreślił, że decyzje o zastosowaniu i przedłużeniu stosowania reżimu wobec skarżącego były odpowiednio uzasadnione i utrzymane w mocy przez sąd. Ich podstawę stanowiły konkretne incydenty z udziałem skarżącego, naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza służby więziennej, a następnie kilka zastosowanych wobec niego kar dyscyplinarnych. Rząd podkreślił, że zastosowane wobec skarżącego środki były każdorazowo poddawane ocenie i łagodzone z uwagi na ogólną poprawę zachowania skarżącego w zakładzie karnym. Przykładowo, po dniu 28 czerwca 2017 r. odstąpiono od systematycznego przeprowadzania kontroli osobistej przy każdorazowym opuszczaniu celi przez skarżącego lub powrocie do niej. Rząd twierdził ponadto, że chociaż skarżący sam zajmował celę mieszkalną, to nigdy nie był całkowicie odizolowany, ponieważ miał prawo do codziennego spaceru oraz zapewniony dostęp do świetlicy i biblioteki. Rząd twierdził, że skarżący był konfliktowy wobec personelu zakładu karnego i miał trudności z przestrzeganiem regulaminu zakładu, za co był karany dyscyplinarnie.

2.  Ocena Trybunału

22. Odpowiednie zasady ogólne wynikające z orzecznictwa Trybunału streszczono w wyrokach w sprawie Piechowicz ( op. cit., §§ 158-165) oraz w sprawie Horych ( op. cit., §§ 85-92).

23. Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, Trybunał zauważa, że w dniu 3 stycznia 2017 r. komisja penitencjarna zastosowała wobec skarżącego reżim przewidziany dla „osadzonego niebezpiecznego” i wskazała, że będzie on wiązał się z zastosowaniem wszystkich prawnie przewidzianych środków. Reżim zastosowano w związku z zarzucanym skarżącemu naruszeniem nietykalności funkcjonariusza służby więziennej (zob. paragraf 6 powyżej). Główne aspekty reżimu przytoczone przez skarżącego i wyszczególnione poniżej nie zostały zakwestionowane przez Rząd (zob. paragraf 11 powyżej).

24. Trybunał po pierwsze zauważa, że po zmianach prawa krajowego, które weszły w życie w dniu 24 października 2015 r., nowy art. 88b ust. 2 umożliwił komisji penitencjarnej zmianę zakresu środków bezpieczeństwa stosowanych wobec osadzonych (zob. paragraf 13 powyżej). Stosując ten przepis, w dniu 28 czerwca 2017 r. komisja penitencjarna postanowiła, że skarżący nie będzie już poddawany kontroli osobistej każdorazowo przy opuszczaniu swojej celi lub powrocie do niej (zob. paragraf 8 powyżej).

25. Ponadto Trybunał zauważa, że przy stosowaniu art. 88a ust. 2 Kodeksu decyzje komisji penitencjarnej były oparte na konkretnych przesłankach związanych z zachowaniem skarżącego (por. wcześniejsze sprawy, na przykład, Prus przeciwko Polsce, skarga nr 5136/11, § 37, 12 stycznia 2016 r., zob. paragraf 13 powyżej). Za każdym razem władze analizowały sytuację osobistą skarżącego, a mianowicie jego zachowanie, i oceniały konieczność dalszego stosowania reżimu w zależności od nowej oceny zagrożenia, jakie stwarzał on dla bezpieczeństwa zakładu karnego i personelu. Gdy ryzyko uległo obniżeniu, a zachowanie skarżącego w zakładzie karnym uległo poprawie, w dniu 27 września 2017 r. komisja podjęła decyzję o odstąpieniu od stosowania reżimu (zob. paragrafy 8 i 10 powyżej).

26. W związku z powyższym Trybunał uznaje, że w ramach stosowania znowelizowanego prawa krajowego władze stopniowo łagodziły rygor poprzez odstępowanie od stosowania niektórych środków, biorąc pod uwagę zachowanie skarżącego (por. Piechowicz, op. cit., § 166).

27. Niemniej jednak Trybunał zauważa, że w ciągu pierwszych sześciu miesięcy stosowania reżimu skarżący był poddawany kontroli osobistej codziennie, a nawet kilka razy dziennie, przy każdorazowym opuszczaniu celi lub powrocie do niej. Kontrola osobista polegała na szczegółowych oględzinach ciała i sprawdzeniu odzieży oraz wymagała od skarżącego rozebrania się do naga i wykonania głębokich przysiadów w celu umożliwienia kontroli jego odbytu (zob. Piechowicz, op. cit., § 166). Była ona przeprowadzana rutynowo i nie była związana z żadnymi konkretnymi potrzebami bezpieczeństwa, ani z żadnymi konkretnymi podejrzeniami dotyczącymi zachowania skarżącego.

28. Już w sprawie Piechowicz Trybunał stwierdził, że chociaż kontrole osobiste mogą być konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa zakładu lub ochrony porządku lub zapobieganiu przestępstwom, to nie przekonał go argument Rządu, że takie systematyczne, uciążliwe i wyjątkowo krępujące kontrole przeprowadzane codziennie, a nawet kilka razy dziennie, były konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa w więzieniu (zob. Piechowicz, op. cit., § 176). Biorąc pod uwagę, że skarżący był już poddawany kilku innym surowym środkom nadzoru oraz że władze nie powołały się na żadne konkretne czy przekonujące przesłanki podyktowane względami bezpieczeństwa, Trybunał stwierdza, że praktyka codziennych przeszukiwań z rozbieraniem stosowana wobec skarżącego przez okres trzech miesięcy musiała umniejszyć poczucie jego godności, wywołać w nim uczucie udręczenia i spotęgowanego bólu, wykraczające poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związany z wykonywaniem kary pozbawienia wolności (zob. Horych, op. cit., § 101, oraz Piechowicz, op. cit., §§ 175 i 176).

29. Trybunał nie jest również przekonany, że zakuwanie skarżącego w kajdanki było każdorazowo konieczne przez cały okres obowiązywania reżimu „osadzonego niebezpiecznego” zastosowanego wobec skarżącego (zob. Piechowicz, op. cit., § 174).

30. Podsumowując, biorąc pod uwagę kumulatywny wpływ reżimu „osadzonego niebezpiecznego” dla skarżącego, Trybunał stwierdza, że władze nie wykazały, że zastosowanie szerokiego zakresu środków, w tym rutynowe i masowe przeszukiwanie z rozbieraniem, w szczególności w początkowym sześciomiesięcznym okresie obowiązywania reżimu, było konieczne dla osiągnięcia uprawnionego celu zapewnienia bezpieczeństwa w zakładzie karnym.

W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

II.  POZOSTAŁE ZARZUCANE NARUSZENIA KONWENCJI

31. Skarżący zarzucił ponadto naruszenie art. 6 i 13 Konwencji. Skarżył się on na sposób stosowania i przedłużania reżimu przez komisję penitencjarną oraz na rzekomą nieskuteczność jego skarg na decyzje komisji.

32. Rząd kwestionował ten argument.

33. Trybunał zauważa, że zarzut ten pozostaje w związku z wyżej przytoczonym zarzutem, a tym samym należy uznać go za dopuszczalny.

34. Trybunał zauważa, że u podstaw skargi skarżącego wniesionej na gruncie art. 3 Konwencji leżą kwestie, które zostały zbadane i które skłoniły go do stwierdzenia naruszenia tego postanowienia (zob. paragraf 30 powyżej). W tych okolicznościach Trybunał uznaje, że nie zachodzi odrębna kwestia na podstawie art. 6 i 13 Konwencji, i nie dokonuje odrębnych ustaleń (zob. Prus, op. cit., § 43).

III.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

35. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

A.  Szkoda

36. Skarżący dochodził kwoty 10 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

37. Rząd uznał to roszczenie za nadmierne.

38. Trybunał przyznaje skarżącemu kwotę 3000 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

B.  Koszty i wydatki

39. Skarżący nie domagał się zwrotu kosztów i wydatków.

C.  Odsetki za zwłokę

40. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  stwierdza, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji;

3.  stwierdza, że nie ma potrzeby rozpatrywania skargi na podstawie art. 6 i 13 Konwencji;

4.  stwierdza

(a)  że pozwane Państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego kwotę 3000 EUR (trzy tysiące euro) plus wszelkie podatki należne od skarżącego, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę polską według kursu obowiązującego w dniu płatności;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

5.  oddala pozostałą część roszczenia skarżącego dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 15 kwietnia 2021 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Attila Teplán Alena Poláčková
p.o. Zastępca Kanclerza Sekcji Przewodnicząca