Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

16 maja 2019 roku

Wyrok jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Ziaja przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Ksenija Turković, Przewodnicząca,
Krzysztof Wojtyczek,
Armen Harutyunyan, Sędziowie,

i Renata Degener, Zastępca Kanclerza Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 kwietnia 2019 roku,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 45751/10) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, wniesionej do Trybunału w dniu 2 sierpnia 2010 roku na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej: Konwencją) przez obywatelkę Polski p. Janinę Ziaję (zwaną dalej: skarżącą).

2. Skarżąca była reprezentowana przez E. Dragę-Buchtę, adwokat praktykującą w Katowicach. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej (zwany dalej: Rządem) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, p. J. Chrzanowską, a następnie przez p. J. Sobczaka, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. W dniu 16 maja 2012 roku sprawa została zakomunikowana Rządowi.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

4. Skarżąca urodziła się w 1956 roku i mieszka w Golasowicach.

A. Postępowanie główne

5. W dniu 1 lutego 1999 roku skarżąca wystąpiła do Sądu Rejonowego w Jastrzębiu - Zdroju z wnioskiem o ustanowienie służebności. W szczególności skarżąca domagała się wydania orzeczenia umożliwiającego jej korzystanie z pasa gruntu należącego do jej sąsiadów w charakterze drogi dojazdowej prowadzącej do jej posesji. Przedmiotowa droga, z której skarżąca korzystała w przeszłości, biegnie wzdłuż grobli między stawami rybnymi.

6. Postanowieniem z dnia 11 lipca 2000 roku (sygn. akt I Ns 57/99) Sąd Rejonowy w Jastrzębiu-Zdroju uwzględnił wniosek skarżącej. Od przedmiotowego postanowienia uczestnicy wnieśli apelację.

7. W dniu 15 listopada 2000 roku Sąd Okręgowy w Katowicach uchylił postanowienie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania (sygn. akt III Ca 661/00).

8. Na rozprawie w dniu 13 marca 2001 roku sąd zlecił sporządzenie opinii biegłego. Dwaj biegli odmówili sporządzenia opinii, a trzeci ostatecznie sporządził ją w dniu 17 października 2001 roku.

9. Uczestnicy zakwestionowali zarówno samą opinię biegłych, jak i opłatę za jej sporządzenie. W marcu 2002 roku wnieśli o sporządzenie kolejnej opinii biegłego.

10. Wydaje się, że kolejna rozprawa miała miejsce w dniu 23 kwietnia 2002 roku. Sąd przesłuchał wówczas biegłego i powołał kolejnego na potrzeby wyceny wartości działki.

11. W dniu 12 listopada 2002 roku sąd dokonał oględzin nieruchomości.

12. Na rozprawie w dniu 13 stycznia 2003 roku sąd postanowił powołać jeszcze jednego biegłego w celu ustalenia, czy służebność będzie miała wpływ na stawy rybne. Opinię przedstawiono sądowi w dniu 11 kwietnia 2003 roku. Biegłego przesłuchano na rozprawie w dniu 3 lipca 2003 roku. W dniu 27 stycznia 2004 roku inny biegły przedstawił opinię uzupełniającą stosownie do wezwania sądu.

13. Kolejna rozprawa miała miejsce w dniu 17 czerwca 2004 roku. Następnie sąd rozpoznał złożony przez skarżącą wniosek w przedmiocie zwolnienia jej od opłaty za opinię biegłego.

14. W dniu 2 czerwca 2005 roku Sąd Rejonowy w Jastrzębiu-Zdroju zasadniczo uwzględnił wniosek skarżącej (sygn. akt I Ns 57/99). Strona przeciwna wniosła środek odwoławczy.

15. W dniu 26 stycznia 2006 roku (sygn. akt III Ca 1322/05) Sąd Okręgowy w Gliwicach uchylił postanowienie sądu pierwszej instancji i po raz kolejny przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

16. Na rozprawie w dniu 26 czerwca 2006 roku sąd zlecił sporządzenie opinii przez biegłego z zakresu geologii. Opinię przedstawiono sądowi rok później – 22 czerwca 2007 roku.

17. Na rozprawie w dniu 18 października 2007 roku sąd postanowił wezwać do udziału w sprawie kolejnych uczestników.

18. Oględzin nieruchomości gruntowej dokonano w dniu 6 listopada 2007 roku. Następnie sąd zlecił sporządzenie kolejnej opinii biegłego z zakresu budowy dróg. Została ona przedłożona sądowi w styczniu 2008 roku, a strony przedstawiły swoje stanowisko co do jej treści.

19. Na rozprawie w dniu 23 lipca 2008 roku sąd przesłuchał biegłego i zlecił sporządzenie kolejnej opinii biegłego dotyczącej wyceny nieruchomości.

20. Opinię przedstawiono sądowi w dniu 12 stycznia 2009 roku.

21. Sąd przeprowadził rozprawę w dniu 25 listopada 2009 roku i postanowił dokonać kolejnych oględzin nieruchomości. Dwie kolejne czynności oględzin zaplanowane na grudzień 2009 roku i luty 2010 roku odwołano ze względu na warunki atmosferyczne.

22. Rozprawa odbyła się 4 marca 2010 roku, a 30 kwietnia 2010 roku sąd dokonał oględzin nieruchomości.

23. Kolejna opinia biegłego zlecona przez sąd została sporządzona w dniu 6 sierpnia 2010 roku

24. Sąd kontynuował rozpoznawanie sprawy w marcu 2011 roku. W dniu 31 marca 2011 roku wydał postanowienie uwzględniające wniosek skarżącej o ustanowienie przedmiotowej służebności.

25. Od powyższego postanowienia uczestnicy wnieśli apelację.

26. W dniu 22 lutego 2012 roku Sąd Okręgowy w Gliwicach prawomocnie oddalił apelację.

B. Postępowanie na podstawie ustawy z 2004 roku

27. W dniu 9 grudnia 2004 roku skarżąca wniosła do Sądu Okręgowego w Gliwicach skargę na podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (zwanej dalej: ustawą z 2004 roku). Stwierdziła, że złożyła wniosek w 1999 roku, a jej sprawa nadal nie została rozpoznana. Dochodziła również sumy pieniężnej w wysokości 10 000 zł.

28. Orzeczeniem z dnia 21 grudnia 2004 roku (sygn. akt III S 36/04) Sąd Okręgowy w Gliwicach odrzucił skargę ze względów formalnych, uznawszy, że skarżąca „nie przytoczyła okoliczności uzasadniających żądanie.”.

29. Następnie skarżąca złożyła kolejną skargę na podstawie ustawy z 2004 roku. Domagała się stwierdzenia przewlekłości postępowania i sumy pieniężnej w wysokości 10 000 zł.

30. Orzeczeniem z dnia 5 kwietnia 2006 roku (sygn. akt III 7/06) Sąd Okręgowy w Gliwicach oddalił skargę. Przeprowadził dogłębną analizę przebiegu postępowania od września 2004 roku i uznał, że zasadniczo było ono prowadzone w sposób prawidłowy i z dochowaniem terminów. W przedmiocie okresu przed wrześniem 2004 roku sąd powołał się na orzecznictwo Sądu Najwyższego i uznał, że ustawa z 2004 roku ma zastosowanie do zwłoki spowodowanej bezczynnością sądu występującej przed tą datą, ale jedynie jeżeli zwłoka trwa nadal, co nie miało miejsca w omawianej sprawie.

II. ISTOTNE PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I PRAKTYKA

31. Szczegółowy opis istotnych przepisów prawa krajowego i praktyki w zakresie środków odwoławczych związanych z przewlekłością postępowania sądowego, w szczególności obowiązujące przepisy ustawy z 2004 roku, przedstawiono w decyzjach Trybunału wydanych w sprawach Charzyński przeciwko Polsce ((dec.), skarga nr 15212/03, §§ 12–23, ETPCz 2005-V), Ratajczyk przeciwko Polsce ((dec.), skarga nr 1215/02, ETPCz 2005-VIII), jak również w wyroku wydanym w sprawie Krasuski przeciwko Polsce (skarga nr 61444/00, §§ 34-46, ETPCz 2005-V) oraz w nieco nowszym wyroku wydanym w sprawie Rutkowski i Inni przeciwko Polsce (skargi 72287/10, 13927/11 i 46187/11, §§ 75–107, 7 lipca 2015 roku).

PRAWO

I. ZARZUCANE NARUSZENIE ARTYKUŁU 6 UST. 1 KONWENCJI

32. Skarżąca podnosiła, że czas trwania postępowania nie spełniał wymogu „rozsądnego terminu”, o którym mowa w art. 6 ust. 1 Konwencji o treści:

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego […] rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez […] sąd […] przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym […]”

33. Rząd zakwestionował ten argument.

34. Okres, który należy brać pod uwagę, to okres od 1 lutego 1999 roku do 22 lutego 2012 roku. Postępowanie w dwóch instancjach trwało zatem trzynaście lat.

A. Dopuszczalność

35. Rząd przedstawił zastrzeżenie wstępne i zwrócił się do Trybunału o odrzucenie skargi na tej podstawie, iż skarżąca nie wyczerpała krajowych środków odwoławczych w myśl wymogu przewidzianego w art. 35 ust. 1 Konwencji. Podnosił on, że skarżąca nie wniosła trzeciej skargi na przewlekłość postępowania na podstawie ustawy z 2004 roku. Rząd zauważył, że skarżąca złożyła już dwie skargi, które zostały oddalone w dniu 9 grudnia 2004 roku i 5 kwietnia 2006 roku. Od dnia 25 września 2006 roku skarżąca miała jednak możliwość złożenia nowej skargi na podstawie art. 5 ustawy z 2004 roku. Postępowanie prowadzono jeszcze przez okres niemal sześciu kolejnych lat, w którym to okresie skarżąca wykazała się biernością i nie skorzystała z dostępnych środków w celu przyspieszenia postępowania.

36. Skarżąca zakwestionowała ten argument. Wywodziła, że wobec oddalenia dwóch poprzednich skarg wymaganie wniesienia przez nią nowej skargi na podstawie ustawy z 2004 roku było nieuzasadnione.

37. Trybunał uznaje, że kwestia wyczerpania krajowych środków odwoławczych jest nieodłącznie powiązana z przedmiotem skargi wniesionej do Trybunału. Aby zatem uniknąć przesądzania drugiej kwestii, obydwa pytania należy przeanalizować łącznie. W związku z powyższym Trybunał uznaje, że kwestię wyczerpania krajowych środków odwoławczych należy objąć przedmiotem skargi wniesionej do Trybunału.

38. Trybunał zauważa, że skarga wniesiona do Trybunału nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a) Konwencji. Nadto Trybunał zauważa, że nie jest ona niedopuszczalna na żadnym innym gruncie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

39. Skarżąca podnosiła, że czas trwania postępowania, które łącznie toczyło się trzynaście lat, w sposób oczywisty naruszał zasadę „rozsądnego terminu”. Postępowanie nie miało złożonego charakteru, a konieczność uzyskania opinii biegłego była wiadoma od początku i czynności te powinny zostać zrealizowane w sposób terminowy przez sąd. Liczne okresy bezczynności należy przypisać sądom krajowym. Przykładowo pierwszą rozprawę po uchyleniu orzeczenia z dnia 26 stycznia 2006 roku wyznaczono na 26 lipca 2006 roku. Pozostałe okresy bezczynności sięgały nawet piętnastu miesięcy. Rozprawy wielokrotnie odraczano bez ważnej przyczyny.

40. Rząd nie ustosunkował się do meritum skargi.

41. Trybunał powtarza, że rozsądny charakter czasu trwania postępowania należy oceniać w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy, uwzględniając przy tym kryteria określone w orzecznictwie Trybunału, w szczególności złożoność sprawy oraz postępowanie skarżącego i odpowiednich organów. Odnośnie drugiej kwestii należy również brać pod uwagę, co jest przedmiotem roszczeń skarżącego (zob. Kudła przeciwko Polsce [WI], skarga nr 30210/96, § 124 ETPCz 2000‑XI, dodatkowe orzecznictwo – Rutkowski i Inni przeciwko Polsce, op. cit., §§ 126–128).

42. Trybunał podziela zdanie skarżącej, iż w postępowaniu, w którym wnioskowała ona o ustanowienie służebności, nie występowały skomplikowane okoliczności faktyczne ani prawne pomimo konieczności uzyskania opinii biegłych z różnych dziedzin. Wprawdzie uzyskanie dowodu z opinii biegłego wymaga czasu, lecz należy przy tym zauważyć, że w kilku przypadkach na sporządzenie opinii biegli potrzebowali niemal rok czasu.

43. Trybunał uważa, że przeprowadzenie dowodów z opinii biegłych sądowych w niniejszej sprawie pozbawione było przymiotu wymaganej sprawności. Sąd przesyłał akta sprawy do każdego z biegłych po kolei, co oznacza, że musieli oni opóźniać sporządzenie opinii do czasu zakończenia prac przez ich poprzednika. Nie podejmowano żadnych prób zdyscyplinowania biegłych ani zagwarantowania, że dochowają oni zakreślonych terminów. Ponadto nie jest jasne, czy po każdym przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd rejonowy konieczne było ponowne przeprowadzenie wszystkich dowodów z opinii biegłych.

44. W związku z powyższym Trybunał pragnie powtórzyć, że w postępowaniu sądowym biegli działają pod nadzorem sędziego, który ponosi odpowiedzialność za przygotowanie i sprawne przeprowadzenie postępowania (zob. przykładowo Proszak przeciwko Polsce, 16 grudnia 1997 roku, § 44, Zbiór Wyroków i Decyzji 1997‑VIII oraz Łukjaniuk przeciwko Polsce, skarga nr 15072/02, § 28, 7 listopada 2006 roku).

45. Należy również zauważyć, że między rozprawami dochodziło do długich przerw, które nie wydają się mieć związku z pracą biegłych, a które w kilku przypadkach trwały nawet rok (zob. par. 13 i 14, 20 i 21 oraz 23 i 24 powyżej).

46. Wreszcie należy zauważyć, że wskutek dwóch orzeczeń sądu okręgowego o przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd niższej instancji w pierwszej instancji sprawę rozpoznawano trzykrotnie (zob. par. 6, 14 i 24 powyżej). Chociaż Trybunał nie jest organem właściwym do tego, aby analizować jakość orzecznictwa sądów krajowych, do przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd niższej instancji dochodzi na ogół w wyniku błędów popełnionych przez sądy niższej instancji. Sytuacja, w której w ramach jednej sprawy dochodzi do powtórnego wydania tego rodzaju postanowienia, wskazuje na niedoskonałość systemu sądowniczego. Co więcej, uchybienie to leży po stronie organów, a nie skarżących (zob. między innymi Wierciszewska przeciwko Polsce, skarga nr 41431/98, § 46, 25 listopada 2003 roku; Matica przeciwko Rumunii, skarga nr 19567/02, § 24, 2 listopada 2006 roku oraz Vlad i Inni przeciwko Rumunii, skarga nr 40756/06, 41508/07 i 50806/07, § 133, 6 listopada 2013 roku).

47. W tych okolicznościach Trybunał nie znajduje dostatecznego uzasadnienia dla zaistniałej zwłoki w rozpoznaniu sprawy skarżącej ani dla łącznego czasu trwania postępowania wynoszącego trzynaście lat.

48. W kwestii tego, czy skarżąca powinna ponownie wnieść skargę na podstawie ustawy z 2004 roku, Trybunał uznaje za konieczne powtórzenie części wniosków z wyroku pilotażowego wydanego w sprawie Rutkowski i Inni przeciwko Polsce ( op. cit., §§ 176–186). W wyroku tym Trybunał analizował zastosowanie przez sąd krajowy skargi na podstawie ustawy z 2004 roku, w tym wykładnię dokonaną przez Sąd Najwyższy ( ibid, §§ 93-106).

49. W sprawie Rutkowski i Inni przeciwko Polsce Trybunał orzekł, że przypadki znaczącej zwłoki, do której doszło w sprawach skarżących, a które miały znaczenie dla oceny naruszenia art. 6 ust. 1, które zarzucali owi skarżący, nie zostały uwzględnione przez sądy rozpoznające ich skargi. Wbrew utrwalonemu orzecznictwu Trybunału w przedmiocie oceny rozsądnego czasu trwania postępowania sądy nie zbadały całego czasu trwania postępowania, a jedynie wybiórczo przeanalizowały czas trwania tego postępowania. W niektórych sprawach sądy ignorowały okresy przed wejściem w życie ustawy z 2004 roku i analizowały jedynie czas trwania postępowania w bieżącej instancji. Wykładnia Sądu Najwyższego dopuszczająca „fragmentację postępowania” miała zastosowanie do dnia 20 marca 2013 roku, kiedy to Sąd Najwyższy wydał uchwałę z 2013 roku, w której dokonał krytycznej analizy swojego wcześniejszego orzecznictwa w tej kwestii i opowiedział się za nową wykładnią spójną z orzecznictwem Trybunału dotyczącym oceny rozsądnego czasu trwania postępowania. Co więcej, Trybunał przypomniał o standardach w zakresie „odpowiedniego i wystarczającego zadośćuczynienia” oraz o silnym, aczkolwiek możliwym do obalenia domniemaniu przemawiającym na korzyść szkody niemajątkowej powstającej zwykle w związku z przewlekłością postępowania ( ibid,§ 182). W świetle powyższego Trybunał uznał w swoim wyroku pilotażowym, iż ustawa z 2004 roku nie zapewniła skarżącym „odpowiedniego i wystarczającego zadośćuczynienia” w znaczeniu odpowiedniej rekompensaty za przewlekłość postępowań w ich sprawach ( Rutkowski i Inni przeciwko Polsce, op. cit. § 183).

50. Trybunał uznaje, że ustalenia dotyczące uchybień sądów polskich w zakresie stosowania ustawy z 2004 roku mają zastosowanie również w niniejszej sprawie. Co więcej, zauważa, że sądy krajowe odrzuciły skargę w dniu 21 grudnia 2004 roku z przyczyn formalnych (zob. par. 28 powyżej). Trybunał orzekł już, że uznanie skargi za niedopuszczalną na tej podstawie, iż skarżący „nie przytoczył okoliczności uzasadniających żądanie” jest podejściem zbyt formalistycznym, które może uniemożliwiać rozpoznanie przedmiotu roszczeń skarżącego (zob. Wende i Kukówka przeciwko Polsce, skarga nr 56026/00, §§ 49–57, 10 maja 2007 roku). Druga skarga wniesiona przez skarżącą na podstawie ustawy z 2004 roku została rozpoznana co do meritum w dniu 5 kwietnia 2006 roku, jednak badanie sprawy przez sąd ograniczyło się do czasu trwania postępowania od września 2004 roku, z pominięciem okresów przed wejściem w życie ustawy z 2004 roku.

51. Powyższe uwagi pozwalają Trybunałowi przyjąć, że czas trwania postępowania był już zbyt długi i nie spełniał wymogu „rozsądnego terminu” w odniesieniu do okresów podlegających kontroli sądów krajowych. Niewątpliwie tak było również w całym późniejszym okresie. W tych okolicznościach żądanie od skarżącej wniesienia trzeciej skargi na podstawie ustawy z 2004 roku stanowiłoby rozszerzenie jej obowiązków ponad te wynikające z art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. przykładowo Antonić-Tomasović przeciwko Chorwacji, skarga nr 5208/03, §§ 25-34, 10 listopada 2005 roku).

52. Podsumowując, Trybunał odrzuca zarzut Rządu w kwestii wyczerpania krajowych środków odwoławczych i uznaje, iż w niniejszej sprawie doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji.

II. ZASTOSOWANIE ARTYKUŁU 41 KONWENCJI

53. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

A. Szkoda

54. Skarżąca dochodziła kwoty 20 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

55. Rząd zakwestionował to roszczenie.

56. Trybunał przyznaje skarżącej kwotę 10 000 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

B. Koszty i wydatki

57. Skarżąca reprezentowana przez pełnomocnika nie zgłosiła roszczeń z tytułu kosztów i wydatków.

C. Odsetki za zwłokę

58. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Przyłącza do rozpoznawanego przedmiotu skargi zastrzeżenie wstępne Rządu w przedmiocie niewyczerpania przez skarżącą krajowych środków odwoławczych i oddala to zastrzeżenie;

2. uznaje skargę za dopuszczalną;

3. orzeka, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji;

4. orzeka

a) że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącej kwotę 10 000 EUR (dziesięć tysięcy euro) plus wszelkie podatki należne od skarżącej, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

b) że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

5. oddala pozostałą część roszczenia skarżącej dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 16 maja 2019 roku, zgodnie z Regułą 77 ust. 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Ksenija Turković
Zastępca Kanclerza Przewodnicząca