Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

28 maja 2020 r.

W yrok jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Rasiński przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Tim Eicke, Przewodniczący,

Jovan Ilievski,

Raffaele Sabato, sędziowie,

i Renata Degener, Zastępca Kanclerza Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 marca 2020 r.,

wydaje następujący wyrok, który w tym dniu został przyjęty:

%1  POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 42969/18) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesionej do Trybunału w dniu 31 sierpnia 2018 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela polskiego, p. Artura Rasińskiego („skarżącego”).

2. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej („Rząd”) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, p. J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. W dniu 7 lutego 2019 r. skargę w zakresie osadzenia skarżącego w warunkach przeludnienia zakomunikowano Rządowi, a pozostałą część skargi uznano za niedopuszczalną zgodnie z Regułą 54 § 3 Regulaminu Trybunału.

%1  FAKTY

I.  OKOLICZNOŚCI SPRAWY

4. Skarżący urodził się w 1972 r. i przebywa w Zakładzie Karnym w Łowiczu.

5. Skarżący i Rząd przedstawili częściowo rozbieżne oświadczenia w sprawie warunków pozbawienia skarżącego wolności (zob. par. 6–8).

%1  Warunki osadzenia skarżącego

1.  Skarżący

6. Skarżący twierdził, że w okresie pobytu w Zakładzie Karnym w Łowiczu był przetrzymywany w celach, w których przestrzeń przypadająca na osobę była niższa niż polskie ustawowe minimum wynoszące 3 m ².

7. Z uzasadnienia wyroków sądów krajowych wynika jasno, że skarżący był osadzony w warunkach przeludnienia, gdy przebywał w Zakładzie Karnym w Łowiczu w okresie od 18 lipca 2013 r. do 16 kwietnia 2015 r. (jeden rok, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem dni). Cele były słabo wyposażone, nie były odpowiednio wentylowane, a ściany były zagrzybione.

2.  Rząd

8. W stanowisku z 11 czerwca i 6 września 2019 r. Rząd zakwestionował ustalenia sądu krajowego. W szczególności podkreślił, że skarżący nie przebywał w przeludnionych i nieodpowiednio wyposażonych celach (zob. par. 9–12 powyżej). Podnosił, że sądy krajowe nie otrzymały dostatecznych informacji od przedstawiciela Skarbu Państwa i opierały się w swoich ustaleniach wyłącznie na twierdzeniach skarżącego oraz ogólnych statystykach. Rząd przedstawił również oświadczenie Służby Więziennej, zawierające informacje na temat powierzchni cel skarżącego oraz liczby osób osadzonych z nim w celi. Z dokumentu tego wynika, że skarżący nie odbywał kary w warunkach przeludnienia.

%1  Postępowanie cywilne przeciwko Skarbowi Państwa

9. W dniu 1 lipca 2016 r. skarżący wytoczył powództwo cywilne przeciwko Skarbowi Państwa z tytułu naruszenia jego dóbr osobistych i wystąpił o zadośćuczynienie za osadzenie w warunkach przeludnienia w Zakładzie Karnym w Łowiczu. Domagał się zasądzenia kwoty 300 000 PLN (około 75 000 EUR) tytułem odszkodowania.

10. W dniu 13 kwietnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Łodzi przyznał skarżącemu kwotę 5000 PLN (około 1250 EUR) tytułem zadośćuczynienia i oddalił pozew w pozostałym zakresie. Sąd uznał, że skarżący podczas pobytu w Zakładzie Karnym w Łowiczu był osadzony w przeludnionych celach i że wszystkie skargi w tym zakresie wnoszone przez skarżącego zostały oddalone przez władze więzienne. Sąd orzekł, że sytuacja ta stanowiła naruszenie dóbr osobistych skarżącego i zwolnił go z kosztów postępowania w części, w której powództwo zostało oddalone.

11. W dniu 23 lutego 2018 r. Sąd Apelacyjny w Łodzi oddalił apelacje wniesione przez skarżącego i przez Skarb Państwa. Sąd oddalił dowód przedstawiony przez Skarb Państwa, tj. informację Służby Więziennej na temat powierzchni cel skarżącego i liczby osób osadzonych z nim w celi, jako złożony po terminie. W pisemnym uzasadnieniu sąd w pełnej rozciągłości podzielił ustalenia faktyczne i prawne dokonane przez Sąd Okręgowy w Łodzi. Zwolnił również skarżącego z kosztów postępowania apelacyjnego.

12. W dniu 7 maja 2018 r. pełnomocnik z urzędu sporządził opinię, w której poinformował skarżącego o braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego.

I.  ISTOTNE PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I PRAKTYKA

13. Szczegółowy opis właściwego prawa krajowego i praktyki w zakresie ogólnych zasad regulujących warunki pozbawienia wolności w Polsce oraz krajowe środki odwoławcze przysługujące osadzonym, którzy twierdzą, że warunki ich osadzenia są nieodpowiednie, zostały przedstawione w wyrokach pilotażowych Trybunału wydanych w sprawach Orchowski przeciwko Polsce (skarga nr 17885/04) i Norbert Sikorski przeciwko Polsce (skarga nr 17599/05), które przyjęto w dniu 22 października 2009 r. (zob. odpowiednio §§ 75–85 i §§ 45–88). Późniejsze zmiany przedstawiono w decyzji Trybunału w sprawie Łatak przeciwko Polsce (skarga nr 52070/08) z dnia 12 października 2010 r. (zob. §§ 25–54).

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 3 KONWENCJI

14. Skarżący zarzucił, że warunki jego osadzenia i przeludnienie w Zakładzie Karnym w Łowiczu, gdzie przebywał w okresie od 18 lipca 2013 r. do 16 kwietnia 2015 r. (jeden rok, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem dni), stanowiły nieludzkie i poniżające traktowanie w rozumieniu art. 3 Konwencji, który stanowi:

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

15. Rząd kwestionował fakt, że skarżący był osadzony w przeludnionych celach (zob. par. 8). Twierdził ponadto, że skarżący utracił status ofiary ze względu na fakt, iż Sąd Okręgowy w Łodzi przyznał mu tytułem zadośćuczynienia kwotę 5000 PLN (ok. 1250 EUR). Rząd zwrócił się również do Trybunału o uznanie skargi za niedopuszczalną na podstawie art. 35 ust. 4 jako oczywiście nieuzasadnioną ponieważ z uwagi na szereg czynników łagodzących zarzucane traktowanie nie osiągnęło minimalnego poziomu dotkliwości wymaganego przez art. 3. W szczególności skarżący odbywał karę w zakładzie karnym typu półotwartego, cela skarżącego była otwarta w ciągu dnia i mogła być otwierana w nocy, a skarżący mógł swobodnie poruszać się poza celą. Miał też możliwość udziału w różnego rodzaju zajęciach poza celą, a w okresie od 17 lipca 2014 r. do 16 kwietnia 2015 r. pracował i w godzinach pracy pozostawał poza celą. Twierdzenia te nie zostały jednak potwierdzone żadnym dowodem.

A.  Dopuszczalność

16. Trybunał przypomina, że to do władz krajowych w pierwszej kolejności należy naprawienie zarzucanych naruszeń Konwencji. W związku z powyższym kwestia statusu skarżącego jako ofiary zarzucanego naruszenia pozostaje istotna na wszystkich etapach postępowania prowadzonego na podstawie Konwencji (zob. Karahalios przeciwko Grecji, skarga nr 62503/00 , § 21 , 11 grudnia 2003 r. i Malama przeciwko Grecji (dec.), skarga nr 43622/98, 25 listopada 1999 r.).

17. W utrwalonym orzecznictwie Trybunału pojęcie „ofiara” w kontekście art. 34 Konwencji oznacza osobę, której bezpośrednio dotyczy kwestionowane działanie lub zaniechanie, a istnienie naruszenia Konwencji jest możliwe nawet przy braku uszczerbku; szkoda jest istotna tylko w kontekście art. 41. W rezultacie orzeczenie lub środek na korzyść skarżącego nie jest – co do zasady – wystarczające, by pozbawić go statusu ofiary, chyba że władze krajowe uznały, wyraźnie lub w sposób dorozumiany, że doszło do naruszenia Konwencji, a następnie przyznały zadośćuczynienie z tego tytułu (zob. m.in.: Gäfgen przeciwko Niemcom [WI], skarga nr 22978/05, § 115, ETPC 2010, Brumărescu przeciwko Rumunii [WI], skarga nr 28342/95, § 50, ETPC 1999–VII; Amuur przeciwko Francji, wyrok z dnia 25 czerwca 1996 r., Zbiór wyroków i decyzji 1996–III, s. 846, § 36; Association Ekin przeciwko Francji (dec.), skarga nr 39288/98, 18 stycznia 2000 r.).

18. Trybunał uważa, że zarzut Rządu, iż skarżący utracił status ofiary wymaga ustalenia, czy Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 13 kwietnia 2017 r. przyznał skarżącemu dostateczne zadośćuczynienie. Co więcej, Rząd był zdania, że okoliczności sprawy nie osiągnęły minimalnego poziomu dotkliwości wymaganego przez art. 3 Konwencji.

19. Trybunał uważa, że argumenty przytoczone przez Rząd wiążą się ściśle z przedmiotem zarzutów skarżącego. Trybunał uważa zatem, iż należy przeanalizować je w świetle materialnego przepisu Konwencji powołanego przez skarżącego (zob. w szczególności Airey przeciwko Irlandii, wyrok z 9 października 1979 r., Seria A nr 32; Gnahoré przeciwko Francji, skarga nr 40031/98, § 26, ETPC 2000–IX oraz Isayeva przeciwko Rosji, skarga nr 57950/00, § 161, 24 lutego 2005 r.). W związku z powyższym dołącza zastrzeżenie Rządu do przedmiotu skargi.

B.  Przedmiot skargi

20. Przypomnienie ogólnych zasad dotyczących badania warunków osadzenia w świetle art. 3 można znaleźć w wyrokach pilotażowych Trybunału przeciwko Polsce (zob. Orchowski, cyt. pow., §§ 119–31, Norbert Sikorski, cyt. pow., §§ 126–41), a także w sprawie Muršić przeciwko Chorwacji ([WI], skarga nr 7334/13, §§ 102–41, ETPC 2016).

21. Trybunał stwierdził już, że powstaje silne domniemanie naruszenia art. 3, gdy przestrzeń przypadająca na osadzonego w celi wieloosobowej jest mniejsza niż 3 m ². Domniemanie to może zostać wzruszone jedynie wówczas, gdy spełnione zostaną łącznie następujące warunki: gdy krótkotrwałemu, sporadycznemu i niewielkiemu ograniczeniu przestrzeni przypadającej na osobę towarzyszy wystarczająca swoboda poruszania się poza celą i dostęp do odpowiednich zajęć poza celą oraz gdy osadzenie generalnie ma miejsce w odpowiedniej jednostce penitencjarnej (zob. Muršić, cyt. pow., §§ 137–38).

22. Trybunał zauważa, że sądy krajowe ustaliły, iż pozbawienie skarżącego wolności w Zakładzie Karnym w Łowiczu wiązało się z osadzeniem w warunkach przeludnienia przez okres jednego roku, ośmiu miesięcy i dwudziestu ośmiu dni.

23. Rząd kwestionował to ustalenie, ale nie przedstawił Trybunałowi żadnych dowodów świadczących o odmiennym stanie rzeczy, nie licząc oświadczenia Służby Więziennej (zob. par. 8 powyżej). Wygląda na to, że podobne oświadczenie zostało przedłożone sądom krajowym i nie zostało zaliczone w poczet materiału dowodowego ze względów proceduralnych (zob. par. 11). W takich okolicznościach, jak również z braku innych dowodów na potwierdzenie stanowiska Rządu, Trybunał nie dostrzega wystarczających podstaw, by uznać, że oświadczenie Służby Więziennej powinno mieć pierwszeństwo przed ustaleniami sądów krajowych.

24. Trybunał uważa, że ograniczenia wymaganej przestrzeni przypadającej na osobę przez okres ponad jednego roku i ośmiu miesięcy nie można uznać za „krótkotrwałe, sporadyczne i nieznaczne” w rozumieniu orzecznictwa Trybunału (zob. Muršić, cyt. pow., § 130). Wręcz przeciwnie – Trybunał uważa, że nawet przy czynnikach łagodzących, na które powołuje się Rząd, taki okres pozbawienia wolności w celi, w której powierzchnia przypadająca na osobę wynosi mniej niż ustawowa norma 3 m ², jest wystarczający, by stwierdzić, że silne domniemanie naruszenia art. 3 nie zostało obalone.

25. Z uwagi na powyższe ustalenia Trybunał uważa, że dyskomfort i trudności, jakich doznał skarżący, przekraczały nieunikniony poziom cierpienia nieodłącznie związany z pozbawieniem wolności i przekroczyły poziom dotkliwości wymagany przez art. 3 Konwencji.

26. Rząd stwierdził ponadto, że rezultaty postępowania cywilnego stanowiły odpowiednie zadośćuczynienie dla skarżącego, w związku z czym utracił on status ofiary.

27. Trybunał, powołując się na swoje wyżej przytoczone orzecznictwo (zob. par. 16 i 17 powyżej), stwierdza co następuje.

W niniejszej sprawie skarżący pozwał Skarb Państwa, domagając się słusznego zadośćuczynienia w związku z osadzeniem w przeludnieniu oraz nieodpowiednio wentylowanych celach w Zakładzie Karnym w Łowiczu. Sąd Okręgowy w Łodzi wydał wyrok uwzględniający żądanie skarżącego i przyznał, iż doszło do naruszenia dóbr osobistych skarżącego. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi został utrzymany w mocy w postępowaniu apelacyjnym (zob. par. 7 i 9–12).

Z tego względu Trybunał jest przekonany, że władze krajowe uznały naruszenie wynikających z Konwencji praw skarżącego w związku z jego osadzeniem w warunkach przeludnienia.

28. Pozostaje ustalić, czy skarżącemu przyznano odpowiednie zadośćuczynienie. Trybunał zauważa w tym względzie, że Sąd Okręgowy w Łodzi przyznał skarżącemu równowartość kwoty 1250 EUR i że kwota przyznana przez Sąd Okręgowy w Łodzi jest znacznie niższa niż kwoty przyznawane przez Trybunał w porównywalnych sprawach (zob. mutatis mutandis, Olszewski przeciwko Polsce, skarga nr 21880/03, § 124, 2 kwietnia 2013 r., a także decyzje o skreśleniu skarg na skutek ugód lub deklaracji jednostronnych w sprawach: Szpoton przeciwko Polsce, skarga nr 27209/14, 5 stycznia 2016 r., Stelmaszyk przeciwko Polsce, skarga nr 3754/11, 15 listopada 2011 r. i Szafraniak przeciwko Polsce, skarga nr 29591/11, 15 listopada 2011 r.).

29. W świetle powyższego Trybunał uznaje, że kwota przyznana skarżącemu przez Sąd Okręgowy w Łodzi nie była wystarczająca, by pozbawić skarżącego statusu ofiary. Zastrzeżenie Rządu w tym zakresie należało zatem oddalić (zob. par. 19 powyżej).

30. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

I.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

31. Art. 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

%1  Szkoda

32. Skarżący wnioskował o przyznanie kwoty 75 000 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

33. Rząd kwestionował to żądanie jako nadmierne.

34. Trybunał uważa, że skarżący doznał szkody niemajątkowej w wyniku osadzenia w warunkach niezgodnych z art. 3 Konwencji (zob. par. 30 powyżej). Dokonując oceny w oparciu o zasadę słuszności, zgodnie z wymogiem art. 41 Konwencji, a także mając na uwadze kwotę przyznaną już przez sądy krajowe, Trybunał przyznaje skarżącemu kwotę 8350 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

%1  Koszty i wydatki

35. Skarżący nie sformułował żadnych żądań z tytułu kosztów i wydatków poniesionych w postępowaniu przed Trybunałem lub sądami krajowymi.

%1  Odsetki za zwłokę

36. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę w oparciu o marginalną stopę procentową Europejskiego Banku Centralnego, powiększoną o trzy punkty procentowe.

  Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  postanawia dołączyć wstępne zastrzeżenie Rządu do przedmiotu skargi i oddala je;

2.  uznaje skargę za dopuszczalną;

1.  orzeka, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji;

2.  orzeka

(a)  że pozwane państwo winno uiścić na rzecz skarżącego, w terminie trzech miesięcy, kwotę 8350 EUR (osiem tysięcy trzysta pięćdziesiąt euro) plus wszelkie należne podatki, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, od powyższej kwoty płatne będą odsetki zwykłe, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

5. oddala pozostałą część roszczenia skarżącego z tytułu słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 28 maja 2020 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Tim Eicke Zastępca Kanclerza Przewodniczący