Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

PIĄTA SEKCJA

DECYZJA

Skarga nr 37858/14
CARREFOUR FRANCE
przeciwko Francji

Europejski Trybunał Praw Człowieka (piąta sekcja), zasiadając w dniu 1 października 2019 r., jako Izba w składzie:

Gabriele Kucsko-Stadlmayer, przewodnicząca,
Ganna Yudkivska,
André Potocki,
Yonko Grozev,
Síofra O’Leary,
Lәtif Hüseynov,
Lado Chanturia, sędziowie,

i Claudia Westerdiek, Kanclerz Sekcji,

Uwzględniając wyżej wymienioną skargę wniesioną w dniu 13 maja 2014 r.,

Uwzględniając przedstawione przez pozwany Rząd uwagi oraz uwagi przedstawione w odpowiedzi przez skarżącą spółkę,

Po obradach, wydaje następującą decyzję:

FAKTY

1. Skarżąca, spółka akcyjna uproszczona [fr. société par actions simplifiée] (SAS) Carrefour France, jest osobą prawną prawa francuskiego z siedzibą w Mondeville. Oświadcza, że przejmie prawa spółki Carrefour hypermarchés France. Jest reprezentowana przed Trybunałem przez SCP B. Odent i L. Poulet, adwokatów w Radzie Stanu i Sądzie Kasacyjnym .

2. Rząd francuski („Rząd”) jest reprezentowany przez swojego pełnomocnika, F. Alabrune’a, dyrektora ds. prawnych w Ministerstwie Europy i Spraw Zagranicznych.

A. Okoliczności sprawy

3. Stan faktyczny sprawy, przedstawiony przez strony, można streścić w następujący sposób.

4. Spółka Carrefour hypermarchés France prowadziła hipermarkety Carrefour na terytorium Francji.

5. W dniu 28 czerwca 2005 r. Departamentalna Dyrekcja ds. Konkurencji, Konsumpcji i Kontroli Nadużyć Finansowych [fr. direction départementale de la concurrence, de la consommation et de la répression des fraudes] (DDCCRF) w Cher przeprowadziła kontrolę przestrzegania praktyk konkurencji w hipermarkecie Carrefour w Bourges.

6. W dniu 16 listopada 2006 r. Minister Gospodarki, Finansów i Przemysłu, reprezentowany przez DDCCRF w Cher, wniósł do Sądu Gospodarczego w Bourges skargę mającą na celu stwierdzenie, że spółka Carrefour hypermarchés France uzyskała od 22 swoich dostawców korzyści wyraźnie nieproporcjonalne do wartości świadczonej usługi w rozumieniu art. L. 442-6 francuskiego kodeksu handlowego. Wniósł on również w szczególności o unieważnienie spornych umów, zwrot nienależnie wypłaconych kwot oraz zasądzenie od spółki Carrefour hypermarchés France zapłaty grzywny w wysokości 100 000 euro (EUR).

7. W dniu 21 stycznia 2009 r. skarżąca spółka, działając jako jedyny akcjonariusz Carrefour hypermarchés France, postanowiła, w celu uproszczenia struktur grupy Carrefour France, rozwiązać Carrefour hypermarchés France bez przeprowadzenia likwidacji. W protokole decyzji jedynego wspólnika z dnia 21 stycznia 2009 r. stwierdzono między innymi, że rozwiązanie to pociąga za sobą powszechne przeniesienie aktywów i pasywów spółki Carrefour hypermarchés France na skarżącą spółkę.

1. Wyrok Sądu Gospodarczego w Bourges z dnia 10 lutego 2009 r., wyrok Sądu Apelacyjnego w Bourges z dnia 10 grudnia 2009 r. i wyrok Sądu Kasacyjnego z dnia 27 kwietnia 2011 r.

8. Wyrokiem z dnia 10 lutego 2009 r. Sąd Gospodarczy w Bourges uznał wezwanie wystosowane przez DDCCRF w Cher za nieważne ze względu na uchybienie formalne w zakresie upoważnienia dyrektora DDCCRF do reprezentowania Ministra.

9. W dniu 10 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny w Bourges uchylił ten wyrok i uwzględnił żądania ministra. W szczególności nałożył grzywnę porządkową w wysokości 100 000 EUR na skarżącą spółkę, która przejęła prawa spółki Carrefour hypermarchés France.

10. W dniu 27 kwietnia 2011 r. Sąd Kasacyjny orzekł, że w odniesieniu do siedmiu z dwudziestu dwóch przedmiotowych dostawców, powody podane przez sąd apelacyjny były „niewystarczające do stwierdzenia wyraźnej dysproporcji między korzyściami uzyskanymi przez spółkę Carrefour a wartością świadczonych usług”. W związku z tym sąd uchylił wyrok w zakresie, w jakim dotyczył on tych siedmiu dostawców oraz w zakresie, w jakim nakładał grzywnę w wysokości 100 000 EUR i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd Apelacyjny w Orleanie.

2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Orleanie z dnia 12 kwietnia 2012 r.

11. Przed Sądem Apelacyjnym w Orleanie, będącym sądem krajowym, skarżąca spółka podniosła zarzut niedopuszczalności oparty na zasadzie indywidualizacji kary, twierdząc, że zasada ta uniemożliwia skazanie jej za czyny przypisywane innej spółce, mimo że przejęła jej prawa.

12. Wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny odrzucił ten argument, ponieważ przedmiotowa grzywna nie miała charakteru ani celu karnego, a jedynie „charakter represyjny i kompensacyjny, ponieważ m[i]a[ła] ona na celu przywrócenie równowagi gospodarczej w stosunkach handlowych między przedsiębiorcami oraz zrekompensowanie w sposób kompleksowy i za pośrednictwem państwa pośredniej straty zbiorowej poniesionej przez wszystkie podmioty gospodarcze na rynku”. Co do istoty, Sąd Apelacyjny w Orleanie oddalił żądania ministra dotyczące rzeczonych siedmiu dostawców i zasądził od skarżącej spółki zapłatę grzywny w wysokości 60 000 EUR. W tej ostatniej kwestii wyrok został uzasadniony w następujący sposób:

„Mając na uwadze, że pierwotny wniosek Ministra Gospodarki o odzyskanie kwot otrzymanych przez spółkę Carrefour dotyczył kwoty 50 443,61 EUR, a kasacja rozstrzygnięta wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2011 r. dotyczy jedynie umów zawartych na kwotę 20 280,64 EUR i pozostawia bez zmian – poza ogólną grzywną – inne wyroki wydane przez Sąd Apelacyjny w Bourges; że w konsekwencji Carrefour powinien zostać zobowiązany do zapłaty grzywny w wysokości 60 000 EUR odpowiadającej tej części nienależnych płatności (3/5), której nie dotyczy kasacja”.

3. Wyrok Sądu Kasacyjnego z dnia 21 stycznia 2014 r.

13. Skarżąca spółka odwołała się do Sądu Kasacyjnego. Powołując się w szczególności na art. 6 Konwencji, podniosła, że nakazując jej zapłatę grzywny za czyny przypisane spółce Carrefour hypermarchés France, sąd apelacyjny pominął zasadę indywidualnego charakteru kar.

14. W swojej opinii rzecznik generalny podkreślił w szczególności, że dla Rady Konstytucyjnej zasada konieczności kar wyrażona w art. 8 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., podobnie jak wymogi wynikające z podstawowych zasad uznanych przez ustawy Republiki, nie dotyczy jedynie kar wymierzanych przez sądy karne, lecz rozciąga się na „każdą sankcję mającą charakter kary”, nawet w przypadkach, gdy ustawodawca pozostawił zadanie jej wymierzenia organowi o charakterze niesądowym. Rzecznik generalny stwierdził następnie, że w ślad za tym „utrwalonym orzecznictwem, które utożsamia z karą każdą formę sankcji ustanowionej w celach karnych”, Rada Konstytucyjna, rozpatrując priorytetowe pytanie o konstytucyjność dotyczące art. L. 442-6 I 2 ^o i III kodeksu handlowego, uznała, że „ze względu na cele, jakie stawia sobie w zakresie porządku publicznego w równowadze wkładów partnerów handlowych, [...] dopuszczalne jest [przez ustawodawcę] przypisanie grzywny naruszeniu pewnych obowiązków, pod warunkiem że spełnia ona wymogi art. 8 i 9 Deklaracji z 1789 r., w tym zasadę ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, która wymaga, aby określała ona w sposób wystarczająco jasny i precyzyjny wymóg, którego naruszenie sankcjonuje (decyzja nr 2010-85 QPC, 13 stycznia 2011 r.; więcej szczegółów – zob. paragraf 22 poniżej). W związku z tym rzecznik generalny wywiódł, że grzywna przewidziana w art. L. 442-6 III kodeksu handlowego, w przypadku naruszenia obowiązków porządku publicznego zapewniającego równowagę między partnerami handlowymi, powinna być zgodna z wymogami art. 8 i 9 Deklaracji z 1798 r. oraz że w tym względzie nie ma wątpliwości, iż ta kara pieniężna podlega zasadzie indywidualizacji kar.

15. Rzecznik generalny powołał się następnie na orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej („TSUE”). Wskazał, że w opinii TSUE „wyborem autorów traktatów [było] użycie pojęcia przedsiębiorstwa dla oznaczenia sprawcy naruszenia prawa konkurencji, podlegającego sankcjom na podstawie art. 81 WE i 82 WE, obecnie art. 101 TFUE i 102 TFUE, a nie pojęcia spółki lub osoby prawnej użytego w art. 48 WE, obecnie art. 54 TFUE” (wyrok z dnia 18 lipca 2013 r., Schindler Holding Ltd i inni, sprawa C-501/11 P, EU:C:2013:522, pkt 102). Zalecał przyjęcie takiego podejścia w niniejszej sprawie, ponieważ „bezwarunkowe zastosowanie zasady [indywidualizacji kar] uczyniłoby bezużyteczną odpowiedzialność »gospodarczą« osób prawnych, które szybko zrozumieją – o ile jeszcze tego nie zrobiły – procedurę, której należy przestrzegać, aby uniknąć skazania pieniężnego w sprawach gospodarczych”. Następnie powołał się na autora, który twierdził, że w prawie gospodarczym indywidualizacja kar powinna być stosowana do przedsiębiorstwa, a nie do osoby prawnej.

16. Sąd Kasacyjny oddalił apelację wyrokiem z dnia 21 stycznia 2014 r. z następującym uzasadnieniem:

„[...] mając na uwadze, że przepisy art. L. 442-6 kodeksu handlowego, dotyczące każdego producenta, handlowca, przemysłowca lub osoby wpisanej do rejestru handlowego, którzy dopuszczają się praktyk ograniczających konkurencję, o których mowa w niniejszym tekście, mają zastosowanie do każdego przedsiębiorstwa, niezależnie od jego statusu prawnego i bez względu na osobę, która nim zarządza; że zasada indywidualizacji kar [...] nie stanowi przeszkody dla nałożenia grzywny na osobę prawną, na którą zgodnie z prawem przeniesiono przedsiębiorstwo [...]”.

B. Właściwe prawo krajowe i praktyka

1. Kodeks karny

17. Zgodnie z art. 121-1 i 121-2 kodeksu karnego:

Artykuł 121-1

„Nikt nie ponosi odpowiedzialności karnej za inne czyny niż własne”.

Artykuł 121-2

„Osoby prawne, z wyłączeniem państwa, ponoszą odpowiedzialność karną, zgodnie z rozróżnieniem zawartym w art. Od 121-4 do 121-7, za przestępstwa popełnione w ich imieniu, przez ich organy lub przedstawicieli.

Jednakże władze lokalne i ich ugrupowania ponoszą odpowiedzialność karną jedynie za przestępstwa popełnione podczas prowadzenia działalności, która może być przedmiotem umów o przekazaniu prawa do świadczenia usług publicznych.

Odpowiedzialność karna osób prawnych nie wyklucza odpowiedzialności karnej osób fizycznych, które są sprawcami lub współsprawcami tego samego czynu, z zastrzeżeniem przepisów art. 121-3 akapit czwarty”.

2. Kodeks handlowy

18. Artykuł L. 236-3 kodeksu handlowego ma następujące brzmienie:

„I. – Połączenie lub podział skutkuje rozwiązaniem bez likwidacji spółek, które przestają istnieć, oraz powszechnym przeniesieniem ich aktywów i pasywów na spółki będące beneficjentami, w takim samym stanie, jak w dniu ostatecznego zakończenia transakcji. Pociąga to za sobą jednocześnie nabycie przez wspólników spółek, które przestają istnieć, statusu wspólników spółek będących beneficjentami, na warunkach określonych w umowie o połączeniu lub podziale. [...]”.

19. Art. L. 442-6 kodeksu handlowego, w brzmieniu obowiązującym w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sprawy, miał następujące brzmienie:

„I. – Każdy producent, handlowiec, przemysłowiec lub osoba wpisana do rejestru handlowego ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę i jest zobowiązany do jej naprawienia:

[...]

2 ^o a) Uzyskanie lub próba uzyskania od partnera biznesowego jakiejkolwiek korzyści, która nie odpowiada faktycznie wykonanej usłudze handlowej lub jest wyraźnie nieproporcjonalna do wartości wykonanej usługi. Korzyść taka może w szczególności polegać na udziale, nieuzasadnionym wspólnym interesem i bez proporcjonalnego wynagrodzenia, w finansowaniu promocji handlowej, nabycia lub inwestycji, w szczególności w kontekście renowacji sklepów lub łączenia marek, centrali referencyjnych lub zakupowych;

[...]

III. – Powództwo wnosi do właściwego sądu cywilnego lub gospodarczego każda osoba mająca w tym interes, prokuratura, minister właściwy do spraw gospodarki lub Przewodniczący Rady ds. Konkurencji, jeżeli ta ostatnia stwierdzi, w sprawach należących do jej właściwości, praktyki wymienione w niniejszym artykule.

W ramach tego powództwa minister właściwy do spraw gospodarki i prokurator mogą zwrócić się do sądu, do którego wniesiono sprawę, o nakazanie zaprzestania praktyk wymienionych w niniejszym artykule. W przypadku wszystkich tych praktyk mogą oni również uzyskać unieważnienie niezgodnych z prawem klauzul lub umów, zażądać zwrotu nienależnych płatności oraz nałożyć grzywnę w kwocie nieprzekraczającej dwóch milionów euro. Mogą również domagać się odszkodowania za wyrządzone szkody.

[...]”.

20. W kontekście stosowania art. L. 464-2 kodeksu handlowego dotyczącego zwalczania antykonkurencyjnych praktyk, zauważając, że sankcje przewidziane w tym przepisie mają zastosowanie do „przedsiębiorstw”, Sąd Kasacyjny uznał, że dopuszczalne jest przypisanie praktyk antykonkurencyjnych „osobie prawnej, na którą przedsiębiorstwo zostało prawnie przeniesione, a w przypadku braku takiego przeniesienia osobie, która faktycznie zapewnia jego ciągłość ekonomiczną i funkcjonalną” lub, zgodnie z inną formułą, „przedsiębiorstwu, niezależnie od jego statusu prawnego i bez względu na osobę, która nim zarządza”, przy uściśleniu, że „zasada ciągłości ekonomicznej i funkcjonalnej przedsiębiorstwa ma zastosowanie bez względu na tryb prawny przekazania działalności, w kontekście której dopuszczono się podlegającej sankcjom praktyki” (Com., 23 czerwca 2004 r., nr 01–17.928, Bulletin 2004, IV, nr 132 ; Com., 28 lutego 2006 r., n ^o 05–12.138, Bulletin 2006, IV, nr 49).

21. W wyroku w niniejszej sprawie Sąd Kasacyjny zastosował to podejście w odniesieniu do praktyk ograniczających konkurencję, o których mowa w art. L. 442-6 kodeksu handlowego, dotyczących każdego producenta, handlowca, przemysłowca lub osoby wpisanej do rejestru handlowego, którzy dopuszczają się praktyk ograniczających konkurencję, o których mowa w niniejszym tekście, mają zastosowanie do każdego przedsiębiorstwa, niezależnie od jego statusu prawnego i bez względu na osobę, która nim zarządza; że zasada indywidualizacji kar nie stanowi przeszkody dla nałożenia grzywny na osobę prawną, na którą zgodnie z prawem przeniesiono przedsiębiorstwo (Com, 21 stycznia 2014 r., 12–29.166, Bulletin 2014, IV, nr 11).

22. W decyzji 2016-542 QPC z dnia 18 maja 2016 r., Rada Konstytucyjna uznała, że możliwość nałożenia grzywny przewidzianej w art. L. 442-6 III kodeksu handlowego na osobę prawną będącą beneficjentem połączenia przez przejęcie, za praktyki ograniczające konkurencję przypisywane innej osobie prawnej, która w wyniku połączenia przestała istnieć, jest zgodna z zasadą indywidualizacji kar. Decyzję tę uzasadniono następująco:

„[...] 4. Z utrwalonego orzecznictwa sądu kasacyjnego, zawartego w wyroku z dnia 21 stycznia 2014 r. [...], wynika, że zaskarżone przepisy pozwalają na karanie grzywną praktyk ograniczających konkurencję każdego przedsiębiorstwa, niezależnie od statusu prawnego przedsiębiorstwa i bez względu na prowadzący je podmiot. Grzywnę można zatem nałożyć na osobę prawną, na którą przedsiębiorstwo zostało prawnie przeniesione.

5. Zgodnie z art. 8 Deklaracji z 1789 r., „prawo powinno ustanawiać jedynie kary ściśle i w sposób oczywisty konieczne, a nikt nie może być ukarany inaczej niż na mocy prawa ustanowionego i ogłoszonego przed popełnieniem przestępstwa i legalnie stosowanego”. Zgodnie z art. 9, każdy jest „uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona”. Z artykułów tych wynika, że nikt nie podlega innej karze niż za czyny własne. Zasada ta ma zastosowanie nie tylko do kar wymierzanych przez sądy karne, ale także do każdej sankcji mającej charakter kary.

6. W przypadku stosowania poza prawem karnym zasada, zgodnie z którą nikt nie podlega karze inaczej niż za własne czyny, może zostać dostosowana, pod warunkiem że dostosowanie jest uzasadnione charakterem sankcji i celem, któremu ona służy, oraz że jest proporcjonalne do tego celu.

7. Po pierwsze wprowadzona przez zaskarżone przepisy grzywna, która stanowi karę za praktyki ograniczające konkurencję, ma charakter kary pieniężnej. Ma zastosowanie zasada, że nikt nie podlega karze, chyba że za własny czyn.

8. Po drugie, określając w art. L. 442-6 ust. I kodeksu handlowego „sprawcę” podlegającego tym karom finansowym jako „każdego producenta, handlowca, przemysłowca lub osobę wpisaną do rejestru handlowego”, prawodawca odnosi się do działalności gospodarczej, niezależnie od formy prawnej, w jakiej jest ona prowadzona. Grzywny przewidziane w przepisach art. L. 442-6 ust. III mają na celu, dla zachowania gospodarczego porządku publicznego, karanie praktyk ograniczających konkurencję, które stosowano w ramach wykonywania działalności gospodarczej, o której mowa w ust. I tego artykułu. Przejęcie przedsiębiorstwa, które stosowało takie praktyki, przez inne przedsiębiorstwo nie kładzie kresu tej działalności, która jest kontynuowana w przedsiębiorstwie przejmującym.

9. Po trzecie, grzywnie przewidzianej w zaskarżonych przepisach podlega wyłącznie osoba, która jest beneficjentem przeniesienia aktywów i pasywów spółki rozwiązanej bez przeprowadzenia likwidacji.

10. Zaskarżone przepisy umożliwiają nałożenie na osobę prawną, na którą przeniesiono prowadzenie przedsiębiorstwa, kary pieniężnej niemającej charakteru karnego za praktyki ograniczające konkurencję, których dopuściła się osoba prowadząca przedsiębiorstwo w czasie zaistnienia stanu faktycznego. Z powodów przedstawionych w pkt 7–9 wynika, że zaskarżone przepisy, zgodnie z wykładnią utrwalonego orzecznictwa, nie pomijają – z uwagi na zmienność form prawnych, w ramach których prowadzona jest przedmiotowa działalność gospodarcza – zasady, zgodnie z którą nikt nie podlega karze inaczej niż na podstawie własnego czynu. [...]”

C. Właściwe przepisy prawa Unii Europejskiej

23. Artykuł 81 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską („TWE”; obecnie art. 101 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej („TFUE”)) ma następujące brzmienie:

„1. Niezgodne z rynkiem wewnętrznym i zakazane są wszelkie porozumienia między przedsiębiorstwami, wszelkie decyzje związków przedsiębiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mogą wpływać na handel między państwami członkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz rynku wewnętrznego [...]”.

24. Właściwe orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zostało podsumowane przez rzecznika generalnego Y. Bota w opinii w sprawie Erste Group Bank (opinia z dnia 26 marca 2009 r., Erste Group Bank i inni przeciwko Komisji, C-125/07 P, C-133/07 P, C-135/07 i C-137/07 P, EU:C:2009:192). Sprawa ta dotyczyła nałożenia grzywien za naruszenie art. 81 TWE. Jedna ze spółek bankowych wniosła do sądu pierwszej instancji skargę podnosząc, że zarzucono jej popełnienie tego przestępstwa, podczas gdy zostało ono popełnione przez inną spółkę, którą następnie przejęła w drodze połączenia. Rzecznik generalny Y. Bot podkreślił, co następuje:

„[...] 219. [...] w przypadku gdy podmiot, który dopuścił się naruszenia reguł konkurencji, przestaje istnieć prawnie lub gospodarczo po popełnieniu naruszenia, Trybunał stosuje tzw. kryterium „ciągłości gospodarczej” [zob. m.in. sprawa Komisja przeciwko Anic Partecipazioni (C-49/92 P, Zb. Orz., s. I-4125, pkt 145)].

220. Zastosowanie tego kryterium uniemożliwia przedsiębiorstwom uniknięcie kar nakładanych przez Komisję poprzez zwykłą zmianę ich tożsamości w drodze restrukturyzacji, zbycia lub innych przekształceń prawnych czy organizacyjnych, a tym samym gwarantuje skuteczne wdrażanie reguł konkurencji. [W takiej sytuacji Trybunał uważa, że cel polegający na karaniu zachowań sprzecznych z regułami konkurencji i zapobieganiu ich ponownemu występowaniu za pomocą sankcji odstraszających byłby zagrożony (zob. wyrok Trybunału w sprawie ETI i inni C-280/06, Zb. Orz., pkt 41 i przytoczone orzecznictwo).]

221. W tych okolicznościach sąd uznaje, że jeżeli w okresie pomiędzy popełnieniem naruszenia a momentem, w którym dane przedsiębiorstwo musi za nie odpowiedzieć, osoba odpowiedzialna za zarządzanie tym przedsiębiorstwem zakończyła swój byt prawny, w pierwszej kolejności należy ustalić położenie wszystkich składników majątku i personelu, mających udział w popełnieniu naruszenia, by następnie zidentyfikować osobę, która przejęła odpowiedzialność za zarządzanie całością.[wyrok Sądu z dnia 20 kwietnia 1999 r., Limburgse Vinyl Maatschappij i inni przeciwko Komisji (T–305/94 do T–307/94, T–313/94 do T–316/94, T–318/94, T–325/94, T–328/94, T–329/94 i T–335/94, Rec. s. II–931, pkt 953)].

[...]

306. [...] wydaje się, że grzywny, o których mowa w art. 15 rozporządzenia nr 17, są – ze względu na swój charakter i znaczenie – porównywalne z sankcją karną, chociaż mają, w ścisłym tego słowa znaczeniu, charakter sankcji administracyjnej. Interwencja Komisji, która ma przede wszystkim charakter represyjny, powinna więc nastąpić z poszanowaniem zasad prawa karnego, zarówno w kontekście proceduralnym, jak i materialnym, a zatem Komisja powinna wykazać elementy, na których się opiera w celu obliczenia kwoty grzywny. [...]”.

25. Od tego czasu TSUE wielokrotnie przywoływał swoje orzecznictwo dotyczące kryterium ciągłości gospodarczej przedsiębiorstwa (zob. np. wyrok z dnia 24 września 2009 r., Erste Group Bank i inni przeciwko Komisji, C-125/07 P, C-133/07 P, C-135/07 P i C-137/07 P, EU:C:2009:576, pkt 78–79 i 85; wyrok z dnia 5 grudnia 2013 r., SNIA przeciwko Komisji, C-448/11 P, EU:C:2013:801, pkt 22–25; wyrok z dnia 14 marca 2019 r., Vantaan kaupunki przeciwko Skanska Industrial Solutions Oy i inni, C-724/17, EU:C:2019:204, pkt 38–40).

SKARGA

26. Powołując się na art. 6 ust. 1 i 2 Konwencji, skarżąca spółka podnosi, że została zobowiązana do zapłaty grzywny porządkowej za czyny przypisywane spółce Carrefour hypermarchés France.

PRAWO

27. Skarżąca spółka twierdzi, że nałożenie przez nią grzywny za czyny przypisane Carrefour hypermarchés France naruszyło zasadę indywidualnego charakteru kar i pociągnęło za sobą naruszenie art. 6 ust. 1 i 2 Konwencji, które stanowią, że:

„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego [...] rozpatrzenia jego sprawy [...] przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej [...].

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą”.

A. Stanowiska stron

1. Rząd

28. Rząd przyznał, że art. 6 Konwencji ma zastosowanie w jego aspekcie karnym. W tym względzie Rząd przypomniał, że Rada Konstytucyjna orzekła, iż grzywna przewidziana w art. L. 442-6 kodeksu handlowego ma charakter karny, a zatem zasada ustawowej określoności czynów zabronionych i kar miała zastosowanie przy wprowadzaniu w życie tego przepisu (powołuje się na decyzje nr 2010-85 QPC, 13 stycznia 2011 r., i 2016-542 QPC, 18 maja 2016 r.).

29. Następnie Rząd zauważył, że Trybunał ustanowił zasadę indywidualizacji kar, stwierdzając w sprawach E.L., R.L. i J.O.-L. przeciwko Szwajcarii (29 sierpnia 1997 r., Zbiór 1997 V) oraz A.P., M.P. i T.P. przeciwko Szwajcarii (29 sierpnia 1997 r., Zbiór 1997 V), że wynika ona w sposób konieczny z zasady domniemania niewinności gwarantowanej przez art. 6 ust. 2 Konwencji. Zauważa jednak, że wyroki te dotyczyły sytuacji osób fizycznych w dziedzinie podatków, podczas gdy niniejsza sprawa dotyczy osób prawnych w dziedzinie prawa konkurencji. Sytuacja byłaby zatem inna, ponieważ sankcje w dziedzinie prawa konkurencji nie są nakładane na podstawie czynów jednostki, lecz na podstawie działań przedsiębiorstwa.

30. W tym stanie rzeczy, odnosząc się do wspomnianej decyzji Rady Konstytucyjnej z dnia 18 maja 2016 r., Rząd uważa, że w przypadku zastosowania do osób prawnych pozostających poza zakresem prawa karnego, zasada indywidualizacji kar może podlegać dostosowaniom uzasadnionym charakterem kary i celem, któremu ma ona służyć, oraz proporcjonalnym do tego celu. Zauważa, że osoby prawne różnią się od osób fizycznych tym, że mogą podjąć decyzję o przekształceniu się i kontynuowaniu działalności pod nową formą prawną. Przedsiębiorstwo może zatem zniknąć poprzez przeniesienie swoich aktywów i pasywów na inne przedsiębiorstwo, w szczególności poprzez wchłonięcie przez to ostatnie. Podczas gdy operacja połączenia przez przejęcie „pozbawia osobowości prawnej osobę prawną przedsiębiorstwa”, nie ma ona wpływu na jego rzeczywistość gospodarczą, co jest właśnie celem kar pieniężnych w dziedzinie prawa konkurencji. Według Rządu skuteczność tego prawa wymaga „złagodzenia” stosowania zasady indywidualizacji kar, która musi uwzględniać realia gospodarcze przedsiębiorstwa, niezależnie od jego otoczki prawnej; wywodzi z tego możliwość nałożenia grzywny na przedsiębiorstwo, które wchłonęło przedsiębiorstwo stosujące praktyki ograniczające konkurencję.

31. Rząd powołuje się również na orzecznictwo TSUE podsumowane przez rzecznika generalnego w sprawie Erste Group Bank AG i inni (paragraf 24 powyżej).

32. Według Rządu, ponieważ objęta sankcjami osoba prawna stanowi gospodarczą i funkcjonalną kontynuację osoby prawnej, która została wchłonięta, w tym sensie, że pozostają wszystkie elementy materialne i ludzkie, które były narzędziem przedmiotowych praktyk, zmiana formy prawnej i nazwy przedsiębiorstwa nie ma większego znaczenia, o ile zmiana ta nie skutkuje zwolnieniem nowego przedsiębiorstwa z odpowiedzialności za ograniczające zachowania poprzedniego przedsiębiorstwa.

33. Rząd zauważył, że skarżąca spółka jest właścicielem całego kapitału zakładowego Carrefour hypermarchés France. Proste połączenie przez wcześniejsze rozwiązanie bez likwidacji tej ostatniej spowodowało powszechne przeniesienie jej majątku na skarżącą spółkę. W rezultacie skarżąca spółka wstąpiła we wszystkie bieżące umowy spółki Carrefour hypermarchés France i stała się pracodawcą jej pracowników, była odpowiedzialna za ponoszenie podatków, składek i innych obciążeń wszelkiego rodzaju oraz za przejęcie wszystkich jej aktywów i pasywów, a także uzyskała wszelkie uprawnienia do wszczynania lub kontynuowania wszelkich postępowań sądowych. Po połączeniu przez przejęcie istniała zatem „ciągłość gospodarcza przedsiębiorstwa”. W związku z tym Rząd zwrócił się do Trybunału o oddalenie skargi jako „nieuzasadnionej”.

2. Skarżąca spółka

34. Skarżąca spółka uważa, że art. 6 znajduje zastosowanie w niniejszej sprawie, ponieważ grzywna nałożona na nią na podstawie art. L. 442-6 kodeksu handlowego ma charakter karny w rozumieniu tego przepisu. Przypomina ponadto, że Trybunał orzekł, iż ustęp drugi tego przepisu gwarantuje zasadę indywidualizacji kary. Skarżąca spółka zauważa, że Rząd nie kwestionuje tych faktów, ale powołując się na orzecznictwo Rady Konstytucyjnej utrzymuje, że zasada ta może podlegać dostosowaniu.

35. Skarżąca spółka kwestionuje podejście przyjęte przez Radę Konstytucyjną. Uważa, że fakt, iż przedmiotowa grzywna nie wchodzi w zakres prawa karnego sensu stricto, nie może uzasadniać wyjątku od podstawowej zasady indywidualizacji kar; zauważa, że Rada Konstytucyjna nie dostarcza żadnych informacji w tym względzie ani nie wskazuje, w jaki sposób miałby zostać spełniony ustanowiony przez nią wymóg proporcjonalności. Skarżąca spółka zauważyła następnie, że Rząd utrzymywał, iż „szczególny charakter osób prawnych” oraz cel kary uzasadniały to, co określił jako „złagodzenie” tej zasady, podczas gdy w rzeczywistości było to jej wymazanie, ponieważ skutkowało bezapelacyjnym skazaniem podmiotu, co do którego było pewne, że nie popełnił przestępstwa będącego podstawą tego skazania. Skarżąca spółka odrzuca również argument Rządu, zgodnie z którym operacja połączenia przez przejęcie, taka jak ta, którą przeprowadziła, znosi osobowość prawną osoby prawnej spółki, ale nie wpływa na jej realia gospodarcze, do czego zmierza kara pieniężna. Jej zdaniem, gdyby taki był cel kary pieniężnej, nie byłoby przeszkód, aby grzywna nałożona na osobę fizyczną została nałożona na jej spadkobierców, co jednak Trybunał uznał za sprzeczne z Konwencją. Kara nie uderzałaby w realia gospodarcze; byłaby uzasadniona realiami gospodarczymi i uderzałaby w człowieka.

36. Skarżąca spółka uważa, że umieszczając prawo na drugim planie, Rząd przyjął za punkt wyjścia koncepcję, zgodnie z którą realizowany cel wymaga skuteczności kary; w konsekwencji Rząd rozumował na opak, usiłując znaleźć teoretyczne uzasadnienie dla karania jednej osoby za naruszenie popełnione przez inną. Taka procedura byłaby nie do obrony w państwie prawa ani w świetle zasad gwarantowanych przez Konwencję. Skarżąca spółka podkreśla, że do państwa należy wyposażenie się w środki ustawodawcze i wykonawcze niezbędne do zwalczania stwierdzonych przez nie nadużyć – w tym przypadku uchylania się od odpowiedzialności – oraz że brak takich środków nie może uzasadniać naruszania zasad podstawowych. Zauważa również, że w przypadkach takich jak niniejszy, nic nie stoi na przeszkodzie, aby sądy zbadały, czy nowa spółka, która powstała w wyniku połączenia przez przejęcie, uczestniczyła, poprzez oszustwo i w złej wierze, w operacji mającej na celu uniknięcie odpowiedzialności spółki wchłoniętej i grzywny.

37. Skarżąca spółka zauważyła ponadto, że Rząd powołał się na orzecznictwo TSUE. Zwraca jednak uwagę, że TSUE nie jest „gwarantem tych samych praw”. Dodaje, że pojęcie „przedsiębiorstwo”, na którym opiera się to orzecznictwo, nie funkcjonuje w tym przypadku, ponieważ jest obce art. L. 442-6 kodeksu handlowego, który posługuje się pojęciami „producent”, „handlowiec” lub „osoba”.

38. Skarżąca spółka uważa, że poszukiwanie rozwiązania problemu, który może powstać w związku z wykorzystywaniem połączenia przez osoby prawne w celu uniknięcia odpowiedzialności karnej jest uzasadnione, podobnie jak konieczność uwzględnienia wymogów policji gospodarczej. Uważa jednak, że nie może to prowadzić do poświęcenia wymogów prawa i podstawowych zasad gwarantowanych przez Konwencję.

B. Ocena Trybunału

39. Trybunał zauważył, że na skarżącą spółkę nałożono grzywnę na podstawie art. L. 442-6 kodeksu handlowego za praktyki ograniczające konkurencję. Pierwsze pytanie dotyczy tego, czy istniało „oskarżenie w sprawie karnej” i czy skarżąca spółka może twierdzić, że jest „oskarżon[a] o popełnienie czynu zagrożonego karą” w rozumieniu art. 6 ust. 1 i 2 Konwencji.

40. Trybunał przypomina w tym kontekście, że pojęcie „oskarżenia w sprawie karnej”, w rozumieniu art. 6 ust. 1, jest pojęciem autonomicznym. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem istnienie lub brak takiego oskarżenia należy oceniać na podstawie trzech kryteriów, powszechnie określanych jako „kryteria Engela” ( Engel i inni przeciwko Holandii, 8 czerwca 1976 r., § 82). Pierwszym z nich jest klasyfikacja prawna przestępstwa w prawie krajowym, drugim – charakter samego przestępstwa, a trzecim – surowość sankcji, jaką może ponieść dana osoba. Kryteria drugie i trzecie są alternatywne i niekoniecznie muszą być stosowane łącznie. Nie wyklucza to przyjęcia podejścia kumulatywnego, jeżeli odrębna analiza każdego z kryteriów nie prowadzi do jednoznacznego wniosku co do istnienia oskarżenia w sprawie karnej (zob. np. Mihalache przeciwko Rumunii [WI], nr 54012/10, § 54, 8 lipca 2019 r., i zawarte w nim odniesienia). Te względy mają również zastosowanie do pojęcia „oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą” , o którym mowa w art. 6 ust. 2 Konwencji (zob. np., A.P., M.P. i T.P. przeciwko Szwajcarii, cyt. powyżej, § 39).

41. W odniesieniu do dwóch pierwszych z tych kryteriów Trybunał stwierdził, że zgodnie z art. L. 442-6 kodeksu handlowego przedmiotowe przestępstwo nie podlega krajowemu prawu karnemu. Zauważa jednak, że Rada Konstytucyjna sprecyzowała, iż grzywna porządkowa ustanowiona tym przepisem „ma charakter kary pieniężnej” i że zastosowanie ma zasada indywidualizacji kar. W odniesieniu do trzeciego kryterium Trybunał odnotowuje surowość nałożonej kary, ponieważ jest to grzywna w wysokości do dwóch milionów euro. Elementy te potwierdzają możliwość zastosowania art. 6 w jego aspekcie prawnokarnym (zob. np., Produkcija Plus Storitveno podjetje d.o.o. przeciwko Słowenii, nr 47072/15, §§ 45–46, 23 października 2018 r.), możliwość, którą zresztą Rząd akceptuje.

42. W świetle tych rozważań oraz w świetle swojego skonsolidowanego orzecznictwa w tym przedmiocie Trybunał uznał, że art. 6 Konwencji, w jego aspekcie prawnokarnym, ma zastosowanie do grzywny, na którą skarżąca spółka została skazana na podstawie art. L. 442-6 kodeksu handlowego.

43. Trybunał przypomina, że wspomniane wyżej sprawy E.L., R.L. i J.O.- L. przeciwko Szwajcarii (§§ 51–53) oraz A.P., M.P. i T.P. przeciwko Szwajcarii (§§ 46–48) dotyczyły skazania spadkobierców na grzywny o charakterze karnym za czyny polegające na uchylaniu się od opodatkowania, które zostały przypisane zmarłemu. W kontekście tego ostatniego Trybunał wskazał, że sytuacja, w której sankcje karne zostały nałożone na osoby żyjące za czyny, które najwyraźniej zostały popełnione przez osobę zmarłą, wymaga starannego rozważenia przez Trybunał. Następnie wskazał, że podstawowa zasada prawa karnego, zgodnie z którą odpowiedzialność karna nie trwa dłużej niż żyje sprawca przestępstwa, wynika również z domniemania niewinności zapisanego w art. 6 ust. 2 Konwencji. Ponadto Trybunał podkreślił, że dziedziczenie winy po osobie zmarłej nie jest zgodne ze standardami wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w społeczeństwie prawa i stwierdził, że doszło do naruszenia tego przepisu. Trybunał potwierdził tę zasadę w kolejnych sprawach dotyczących śmierci i dziedziczenia (zob. np. Succession de Nitschke przeciwko Szwecji nr 6301/05, § 52, 27 września 2007 r., Silickienė przeciwko Litwie, nr 20496/02, § 51, 10 kwietnia 2012 r., oraz Lagardère przeciwko Francji, nr 18851/07, § 77, 12 kwietnia 2012 r.). W tym samym duchu Trybunał orzekł, że zasada legalności w prawie karnym, zapisana w art. 7 Konwencji, pociąga za sobą zakaz karania jednej osoby, gdy przestępstwo zostało popełnione przez inną; innymi słowy, przepis ten wymaga, aby w prawie karnym zabronione było odpowiadanie za czyny innych osób ( Varvara przeciwko Włochom, nr 17475/09, §§ 63 i 66, 29 października 2013 r.; zob. również G.I.E.M. S.R.L. i inni przeciwko Włochom [WI], nr 1828/06 i dwa inne, §§ 271–274, 28 czerwca 2018 r.). Dotyczy to zarówno osób prawnych, jak i osób fizycznych (zob. G.I.E.M. S.R.L. i inni, cyt. powyżej, ibidem)

44. Trybunał zauważa, że zasady te znajdują się we francuskim prawie pozytywnym (zob. paragrafy 17 i 22 powyżej), które zawiera w szczególności zasadę o wartości konstytucyjnej, zgodnie z którą nikt nie podlega karze, chyba że z powodu własnego czynu, co dotyczy zarówno osób prawnych, jak i fizycznych.

45. Następnie Trybunał zauważa, że Sąd Kasacyjny uwzględnił tę zasadę w niniejszej sprawie w wyroku z dnia 21 stycznia 2014 r. Orzekł jednak, zgodnie ze swoim orzecznictwem (paragraf 20 powyżej), że w przypadku przeniesienia przedsiębiorstwa przez osobę prawną na inną osobę prawną, nie stanowi to przeszkody dla nałożenia na tę drugą osobę prawną grzywny przewidzianej w art. L. 442-6 kodeksu handlowego za praktyki ograniczające konkurencję, których przedsiębiorstwo dopuściło się w czasie, gdy należało do pierwszej osoby prawnej. Trybunał stwierdził, że przepis ten dotyczy każdego producenta, handlowca, przemysłowca lub osoby wpisanej do rejestru handlowego odpowiedzialnej za praktyki ograniczające konkurencję i ma zastosowanie do każdego „przedsiębiorstwa”, niezależnie od jego statusu prawnego (paragraf 16 powyżej). Innymi słowy, w opinii Sądu Kasacyjnego, jako że połączenie Carrefour hypermarchés France ze skarżącą spółką pozwoliło na zachowanie ciągłości gospodarczej i funkcjonalnej tej spółki, nie doszło do naruszenia zasady indywidualizacji kar z powodu skazania tej ostatniej na podstawie art. L. 442-6 kodeksu handlowego za czyny popełnione przed tym połączeniem w ramach działalności tej pierwszej.

46. Trybunał zauważył również, że Rada Konstytucyjna orzekła, iż art. L. 442-6 kodeksu handlowego jest zgodny z konstytucyjną zasadą, zgodnie z którą nikt nie ponosi odpowiedzialności karnej, chyba że za własne czyny, biorąc pod uwagę zmienność form prawnych, w ramach których prowadzona jest dana działalność gospodarcza. Dochodząc do tego wniosku, Trybunał stwierdził, że zasada ta, stosowana poza prawem karnym sensu stricto, może podlegać „uzasadnionemu charakterem i celem sankcji oraz proporcjonalnemu do osiągnięcia tego celu” dostosowaniu. W tym względzie Trybunał zauważył, że definiując „sprawcę” podlegającego karom pieniężnym przewidzianym w tym tekście jako „każdego producenta, handlowca, przemysłowca lub osobę wpisaną do rejestru handlowego”, ustawodawca miał na myśli działalność gospodarczą, niezależnie od formy prawnej, w jakiej jest ona prowadzona. Trybunał dodał, że grzywny porządkowe przewidziane w art. L. 442-6 mają na celu – dla zachowania gospodarczego porządku publicznego – karanie praktyk ograniczających konkurencję stosowanych w ramach wykonywania tej działalności gospodarczej oraz że przejęcie spółki odpowiedzialnej za te praktyki przez inną spółkę nie kładzie kresu tej działalności, która jest kontynuowana w spółce przejmującej. Rada Konstytucyjna zauważyła również, że grzywnie przewidzianej w zaskarżonych przepisach podlega jedynie osoba, która jest beneficjentem przeniesienia majątku spółki rozwiązanej bez przeprowadzenia likwidacji (paragraf 22 powyżej).

47. Trybunał uważa, że to podejście oparte na ciągłości gospodarczej przedsiębiorstwa, które ma na celu uwzględnienie szczególnego charakteru sytuacji powstałej w wyniku połączenia jednej spółki z drugą, nie jest sprzeczne z zasadą indywidualizacji kar zagwarantowaną w Konwencji (zob. paragraf 43 powyżej).

48. Trybunał zauważa, że w przypadku połączenia jednej spółki z drugą następuje powszechne przeniesienie aktywów i pasywów, a akcjonariusze pierwszej spółki stają się akcjonariuszami drugiej (zob. paragraf 18 powyżej), zaś działalność gospodarcza prowadzona w ramach spółki wchłoniętej, która stanowiła istotę jej istnienia, jest kontynuowana w ramach spółki, która skorzystała z tej operacji. Ze względu na tę ciągłość od jednego przedsiębiorstwa do drugiego, przedsiębiorstwo wchłonięte nie jest tak naprawdę „stroną trzecią” w odniesieniu do przedsiębiorstwa przejmującego. Skazanie tego ostatniego za czyny ograniczające konkurencję popełnione przed połączeniem tylko pozornie narusza zatem zasadę indywidualizacji kar, podczas gdy zasada ta jest naruszona, gdy osoba fizyczna zostaje skazana za czyn popełniony przez inną osobę fizyczną.

49. Ponadto, jak zauważył rzecznik generalny w niniejszej sprawie przed Sądem Kasacyjnym (paragraf 15 powyżej), bezwarunkowe zastosowanie zasady indywidualizacji kar w tym kontekście mogłoby pozbawić znaczenia odpowiedzialność gospodarczą osób prawnych, które mogłyby uniknąć wszelkich kar pieniężnych w sprawach gospodarczych dzięki operacjom takim jak łączenie przez przejęcie. Wybór dokonany we francuskim prawie pozytywnym jest więc podyktowany koniecznością zapewnienia skuteczności kary pieniężnej, którą podważyłoby mechaniczne zastosowanie zasady indywidualizacji kar do osób prawnych.

50. Jak twierdzi Rząd, podejście materialnego prawa konkurencji UE jest podobne i odzwierciedla tę samą troskę o uniknięcie, przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony prawa do obrony, sytuacji, w której przedsiębiorstwa unikają sankcji Komisji tylko dlatego, że ich tożsamość uległa zmianie w wyniku restrukturyzacji, zbycia lub innych zmian prawnych lub organizacyjnych, oraz o zapewnienie skutecznego egzekwowania zasad konkurencji (paragrafy 24–25 powyżej).

51. W niniejszej sprawie Sąd zauważył, że Carrefour hypermarchés France została przejęta przez skarżącą spółkę po rozwiązaniu, przy czym nastąpiło powszechne przeniesienie na nią jej aktywów i pasywów. Decyzję o przeprowadzeniu tego połączenia podjęła sama skarżąca spółka, która była wówczas jedynym udziałowcem Carrefour hypermarchés France (zob. paragraf 7 powyżej). Trybunał zauważa również, że decyzja ta została podjęta w styczniu 2009 r., tj. po kontroli przeprowadzonej przez DDCCRF i przekazaniu sprawy do Sądu w Bourges, a tuż przed wydaniem wyroku przez ten sąd w dniu 10 lutego 2009 r. (paragrafy 5–8 powyżej).

52. Chociaż prawdą jest, że w następstwie tej operacji Carrefour hypermarchés France przestała istnieć w sensie prawnym, działalność spółki, której była ona strukturą prawną, była kontynuowana poprzez skarżącą spółkę. Rząd stwierdza w tym względzie, że w następstwie połączenia przez przejęcie ta ostatnia wstąpiła we wszystkie bieżące umowy spółki Carrefour hypermarchés France i stała się pracodawcą dla jej pracowników. Jednakże to właśnie z powodu działań ograniczających konkurencję popełnionych w ramach tej działalności, kontynuowanych po koncentracji przez skarżącą spółkę, zostało wszczęte zaskarżone postępowanie przeciwko Carrefour hypermarchés France.

53. W związku z powyższym Trybunał uznał, że nakładając na skarżącą spółkę grzywnę przewidzianą w art. L. 442-6 kodeksu handlowego, na podstawie zasady ciągłości gospodarczej i funkcjonalnej przedsiębiorstwa, sądy krajowe nie naruszyły zasady indywidualizacji kar.

54. Skarga jest zatem w sposób oczywisty nieuzasadniona i jako taka musi zostać uznana za niedopuszczalną i odrzucona na podstawie art. 35 ust. 3 lit. a) i ust. 4 Konwencji.

Z powyższych względów, Trybunał, jednomyślnie,

Uznaje skargę za niedopuszczalną.

Sporządzono w języku francuskim i obwieszczono na piśmie w dniu 24 października 2019 r.

Claudia Westerdiek Gabriele Kucsko-Stadlmayer
Kanclerz Przewodniczący