Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

15 kwietnia 2021 r.

Wyrok ten jest ostateczny, lecz może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Filas przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Alena Poláčková , Przewodnicząca,
Gilberto Felici,
Raffaele Sabato, sędziowie,
oraz Attila Teplán, p.o. Zastępca Kanclerza Sekcji,

Mając na uwadze:

skargę (nr 31806/17) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 11 kwietnia 2017 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela polskiego Gniewomira Filasa („skarżącego”);

decyzję o zakomunikowaniu skargi Rządowi RP („Rządowi”);

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 marca 2021 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy długotrwałego stosowania wobec skarżącego reżimu związanego ze statusem „osadzonego niebezpiecznego”.

%1  FAKTY

2. Skarżący urodził się w 1991 r. i przebywa w jednostce penitencjarnej w Gorzowie Wielkopolskim.

3. Rząd polski („Rząd”) był reprezentowany przez pełnomocnik J. Chrzanowską, a następnie przez J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Przedstawione przez strony okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób.

5. Od dnia 26 września 2011 r. skarżący odbywał różne kary pozbawienia wolności za pobicie i rozbój, w różnych jednostkach penitencjarnych.

6. W dniu 25 września 2014 r. komisja penitencjarna Zakładu Karnego w Iławie zakwalifikowała skarżącego jako osadzonego niebezpiecznego. Komisja wzięła pod uwagę opinię władz zakładu karnego, z której wynikało, że skarżący naruszył nietykalność cielesną funkcjonariusza służby więziennej.

7. Reżim ten był następnie przedłużany co trzy miesiące. W okresie do dnia 8 grudnia 2015 r. decyzje komisji ograniczały się do stwierdzenia, że skarżący powinien pozostać zakwalifikowany jako „osadzony niebezpieczny”. We wnioskach o przedłużenie stosowania reżimu składanych przez władze zakładu karnego odnotowano, że skarżący był wielokrotnie karany dyscyplinarnie za swoje agresywne zachowanie. Na przykład, w dniach 16 sierpnia i 17 listopada 2015 r. skarżący ponownie naruszył nietykalność cielesną funkcjonariuszy służby więziennej.

8. W dniu 24 lutego 2016 r. komisja penitencjarna Aresztu Śledczego w Poznaniu przedłużyła zastosowanie reżimu. Komisja odniosła się do opinii władz zakładu karnego, w których wnioskowano o przedłużenie zastosowanego reżimu i uznała, że dalsze stosowanie reżimu przewidzianego dla „osadzonego niebezpiecznego” było konieczne dla bezpieczeństwa zakładu karnego. Następnie reżim ten przedłużano co trzy miesiące. Wszystkie kolejne decyzje były identycznej treści.

9. Skarżący zaskarżył decyzję komisji penitencjarnej Aresztu Śledczego w Poznaniu wydaną w dniu 8 lutego 2017 r.

10. W dniu 27 marca 2017 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu utrzymał zaskarżoną decyzję w mocy. Sąd stwierdził, że klasyfikacja skarżącego była uzasadniona jego pisemnym oświadczeniem, w którym groził funkcjonariuszom zakładu karnego, że „sparzy ich wrzątkiem”.

11. Skarżący odbył karę i został zwolniony w dniu 19 listopada 2017 r.

12. Podczas pobytu w areszcie skarżący przebywał w jednoosobowych celach, z wyjątkiem okresu około dwóch tygodni, w którym dzielił celę z innym osadzonym. Cele mieszkalne, w tym część przeznaczona do celów sanitarno-higienicznych, były monitorowane przez system telewizji przemysłowej. Skarżący poddawany był kontroli osobistej każdorazowo przy opuszczeniu i powrocie do celi. Przy wychodzeniu z celi skarżącego skuwano tzw. kajdankami zespolonymi (kajdanki zakładane na ręce i nogi połączone łańcuchem).

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

13. Właściwe prawo krajowe i praktyka dotyczące zastosowania statusu „niebezpiecznego osadzonego” przedstawiono w wyrokach Trybunału w sprawach Piechowicz przeciwko Polsce (nr 20071/07, §§ 105-117, 17 kwietnia 2012 r.) oraz Horych przeciwko Polsce (nr 13621/08, §§ 44-56, 17 kwietnia 2012 r.).

14. W dniu 10 września 2015 r. znowelizowano odpowiednie przepisy Kodeksu karnego wykonawczego. Zmiany weszły w życie z dniem 24 października 2015 r. Obecnie brzmią one następująco:

Artykuł 88a

„2. Przy podjęciu i każdorazowej weryfikacji decyzji o uznaniu skazanego za stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu komisja penitencjarna uwzględnia:

1) właściwości i warunki osobiste skazanego;

2) motywacje i sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa [za które osoba została skazana] oraz rodzaj … przestępstwa;

3) sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym;

4) stopień demoralizacji lub postępy w resocjalizacji”.

Artykuł 88b

„§ 1. W zakładzie karnym typu zamkniętego skazani stwarzający poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu odbywają karę w następujących warunkach:

1) cele mieszkalne oraz miejsca i pomieszczenia wyznaczone do: pracy, nauki, przeprowadzania spacerów, widzeń, odprawiania nabożeństw, spotkań religijnych i nauczania religii oraz zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu wyposaża się w odpowiednie zabezpieczenia techniczno-ochronne;

2) cele mieszkalne pozostają zamknięte całą dobę i są częściej kontrolowane [...];

3) skazani mogą uczyć się, pracować, bezpośrednio uczestniczyć w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii oraz korzystać z zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu, tylko w oddziale, w którym są osadzeni;

4) poruszanie się skazanych po terenie zakładu karnego odbywa się pod wzmocnionym dozorem i jest ograniczone tylko do niezbędnych potrzeb;

5) skazanych poddaje się kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do cel; [...]

10) skazani nie mogą korzystać z własnej odzieży i obuwia.

§ 2. Komisja penitencjarna może uznać, że nie zachodzi potrzeba stosowania wszystkich warunków, o których mowa w § 1, i odstąpić od stosowania jednego lub więcej z nich; [...] Jeżeli jest to uzasadnione okolicznościami, można przywrócić stosowanie warunków, od których odstąpiono [...].

§ 3. Na wniosek skazanego lub jego obrońcy, nie częściej jednak niż raz na 3 miesiące, komisja penitencjarna wskazuje przyczyny uzasadniające kwalifikację skazanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu [...]”.

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 3 KONWENCJI

15. Sprawa dotyczy długotrwałego stosowania wobec skarżącego reżimu związanego ze statusem „osadzonego niebezpiecznego”. Skarżący powołał się na art. 3 Konwencji, który stanowi:

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

A.  Dopuszczalność

16. Rząd twierdził, że skarżący nie skorzystał z dostępnych środków odwoławczych, ponieważ nie zaskarżył wszystkich decyzji Komisji Penitencjarnej. Wydano czternaście decyzji, a skarżący zaskarżył tylko jedną z nich (zob. paragrafy 9–10 powyżej). Ponadto skarżący miał możliwość wystąpienia z cywilnym roszczeniem odszkodowawczym.

17. Skarżący nie zajął stanowiska w przedmiocie dopuszczalności sprawy.

18. Trybunał powtarza, że chociaż art. 35 ust. 1 Konwencji wymaga, aby skargi, które mają być później wniesione do Trybunału, były wnoszone do właściwego organu krajowego, nie wymaga on, aby odwoływać się do środków odwoławczych, które są nieadekwatne lub nieskuteczne (zob. Egmez przeciwko Cyprowi, skarga nr 30873/96, § 64, ETPC 2000-XII).

19. Trybunał zauważa przede wszystkim, że w szeregu spraw prowadzonych przeciwko Polsce w zakresie stosowania reżimu dotyczącego osadzonego niebezpiecznego, Trybunał odrzucił argument Rządu, że skarżący powinni wystąpić z roszczeniem o ochronę dóbr osobistych (zob. np. Głowacki przeciwko Polsce, skarga nr 1608/08, §§ 60–63, 30 października 2012 r.; Chyła przeciwko Polsce, skarga nr 8384/08, § 69, 3 listopada 2015 r.; oraz Klibisz przeciwko Polsce, skarga nr 2235/02, §§ 301-302, 4 października 2016 r.). W niniejszej sprawie Rząd nie przytoczył żadnych przykładów praktyki krajowej, które świadczyłyby o skuteczności tego środka odwoławczego dla celów art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. Dejnek przeciwko Polsce, skarga nr 9635/13, § 54, 1 czerwca 2017 r.). Z tego względu podniesiony przez Rząd zarzut niedopuszczalności ze względu na niewyczerpanie krajowych środków odwoławczych w zakresie środka cywilnego nie zasługuje na uwzględnienie.

20. W odniesieniu do zarzutu Rządu, że skarżący zaskarżył tylko jedną decyzję komisji penitencjarnej, Trybunał uważa, że zarzut niewyczerpania krajowych środków odwoławczych jest nierozerwalnie związany z oceną przez Trybunał zasadności zaskarżonych środków, a w szczególności z kwestią, czy władze odpowiednio uzasadniły długotrwałe zastosowanie wobec skarżącego rygoru osadzonego niebezpiecznego. W ocenie Trybunału bardziej właściwe byłoby zatem rozpatrzenie argumentu Rządu na etapie rozpoznawania przedmiotu skargi (zob. Karwowski przeciwko Polsce, 29869/13, § 26, 19 kwietnia 2016 r., oraz Świderski przeciwko Polsce, skarga nr 5532/10, § 43, 16 lutego 2016 r.).

21. Trybunał zatem dołącza do przedmiotu skargi pozostałą część zarzutu Rządu dotyczącego niedopuszczalności ze względu na niewyczerpanie środków.

22. Trybunał zauważa ponadto, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 Konwencji ani nie jest niedopuszczalna pod żadnym innym względem. Tym samym należy uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

23. Skarżący zasadniczo podtrzymał swoją skargę wniesioną na gruncie art. 3 Konwencji.

24. Rząd stwierdził, że skarżący został zakwalifikowany jako osadzony niebezpieczny zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa. Podstawą do zastosowania reżimu było naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza służby więziennej. Zastosowanie statusu osadzonego niebezpiecznego powinno być zatem uznane za uzasadnione i konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa zakładu karnego.

25. Zastosowanie wobec skarżącego statusu osadzonego niebezpiecznego poddawano ocenie co trzy miesiące. Przesłanki zastosowania reżimu pozostały aktualne w całym okresie objętym postępowaniem. Przedłużenie stosowania reżimu było uzasadnione wielokrotnym nakładaniem na skarżącego kar dyscyplinarnych oraz kolejnymi incydentami agresywnego zachowania wobec funkcjonariuszy służby więziennej. W ocenie Rządu czas trwania i surowość środków nałożonych na skarżącego nie wykraczały poza uprawnione wymogi bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych, a w okolicznościach niniejszej sprawy zastosowane środki były konieczne dla osiągnięcia przez władze więzienne uprawnionego celu.

26. Rząd podkreślił, że w tym okresie skarżący miał zapewnioną odpowiednią stymulację i odpowiedni kontakt z ludźmi. W szczególności miał dostęp do biblioteki i uczestniczył w różnych zajęciach sportowych i kulturalnych.

2.  Ocena Trybunału

27. Odpowiednie zasady ogólne wynikające z orzecznictwa Trybunału streszczono w wyrokach w sprawie Piechowicz ( op. cit., §§ 158-165) oraz w sprawie Horych ( op. cit., §§ 85-92).

28. Trybunał zauważa, że bezsporny jest fakt, iż w okresie od dnia 25 września 2014 r. do dnia 19 listopada 2017 r., tj. przez okres trzech lat i prawie dwóch miesięcy, skarżący był zakwalifikowany jako osadzony niebezpieczny i w konsekwencji zastosowano wobec niego wzmożone środki bezpieczeństwa (zob. paragrafy 6 i 11 powyżej). Główne aspekty reżimu przytoczone przez skarżącego i wyszczególnione poniżej nie zostały zakwestionowane przez Rząd (zob. paragraf 12 powyżej).

29. Środki zastosowane w sprawie skarżącego obejmowały umieszczenie go w specjalnym skrzydle więzienia o zaostrzonym rygorze oraz wzmożony nadzór nad poruszaniem się skarżącego w obrębie więzienia i poza nim. Podjęte środki obejmowały odizolowanie skarżącego od społeczności więziennej. Każdorazowo przy wychodzeniu i wchodzeniu do celi skarżącego poddawano rutynowej kontroli osobistej polegającej na szczegółowych oględzinach ciała i sprawdzeniu odzieży, która wymagała od skarżącego rozebrania się do naga i wykonania głębokich przysiadów w celu umożliwienia kontroli jego odbytu (zob. Piechowicz, op. cit., § 166). Ponadto jego cela, w tym część sanitarna, była stale monitorowana za pomocą systemu zamkniętej telewizji przemysłowej. Wreszcie, każdorazowo przebywając poza celą skarżący musiał być skuty kajdankami zespolonymi (kajdanki zakładane na ręce i nogi połączone łańcuchem).

30. Trybunał zauważa, że władze uzasadniły swoją decyzję z dnia 25 września 2014 r. o zastosowaniu wobec skarżącego reżimu osadzonego niebezpiecznego naruszeniem przez niego nietykalności cielesnej funkcjonariusza służby więziennej (zob. paragraf 6 powyżej). Nie było zatem nieuzasadnione ze strony władz uznanie, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa w zakładzie karnym powinien on zostać poddany ściślejszej kontroli bezpieczeństwa, obejmującej wzmożony i stały nadzór nad jego poruszaniem się wewnątrz i na zewnątrz celi, ograniczenia jego kontaktów i łączności ze światem zewnętrznym oraz niektóre formy odizolowania od pozostałej społeczności więziennej.

31. Jednakże ze względów przedstawionych poniżej Trybunał nie może podzielić stanowiska, że ciągłe, rutynowe i masowe stosowanie przez ponad trzy lata pełnego zakresu środków, które były dostępne dla władz w ramach reżimu przewidzianego dla osadzonego niebezpiecznego, było konieczne w celu utrzymania bezpieczeństwa w zakładzie karnym lub zgodne z art. 3 Konwencji.

32. Nie wydaje się, aby władze podjęły jakiekolwiek kroki mające na celu przeciwdziałanie skutkom izolacji skarżącego poprzez zapewnienie mu niezbędnej stymulacji psychicznej lub fizycznej.

33. Trybunał ma jeszcze większe wątpliwości co do oględzin całego ciała, którym skarżący był poddawany codziennie, a nawet kilka razy dziennie, przy każdorazowym opuszczaniu celi lub powrocie do niej. Już w sprawie Piechowicz ( op. cit., § 176) Trybunał stwierdził, że chociaż kontrole osobiste mogą być konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa zakładu lub ochrony porządku lub zapobieganiu przestępstwom, to nie przekonał go argument Rządu, że takie systematyczne, uciążliwe i wyjątkowo krępujące kontrole przeprowadzane codziennie, a nawet kilka razy dziennie, były konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa w więzieniu. Kontrola osobista była przeprowadzana rutynowo i nie była związana z żadnymi szczególnymi potrzebami bezpieczeństwa, ani z żadnymi szczególnymi podejrzeniami dotyczącymi zachowania skarżącego.

34. Biorąc pod uwagę, że skarżący był już poddawany kilku innym surowym środkom nadzoru oraz że władze nie powołały się na żadne konkretne lub przekonujące przesłanki podyktowane względami bezpieczeństwa, Trybunał stwierdza, że praktyka codziennych przeszukiwań z rozbieraniem stosowana wobec skarżącego przez okres ponad trzech lat musiała umniejszyć poczucie jego godności, wywołać w nim uczucie udręczenia i spotęgowanego bólu, wykraczające poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związany z zastosowaniem tymczasowego aresztowania (zob. Horych, op. cit., § 101, oraz Piechowicz, op. cit., § 176).

35. Trybunał zauważa wreszcie, że po zmianach prawa krajowego, które weszły w życie w dniu 24 października 2015 r., nowy art. 88b ust. 2 umożliwił komisji penitencjarnej zmianę zakresu środków bezpieczeństwa stosowanych wobec osadzonych (zob. paragraf 14 powyżej). Jednakże w okresie od października 2015 r. do dnia zwolnienia skarżącego w dniu 19 listopada 2017 r. komisja nie rozważała konieczności dalszego stosowania wszystkich zastosowanych w sprawie środków (zob. paragraf 8 powyżej). Ponadto, zgodnie z art. 88a ust. 2 Kodeksu, decyzje komisji penitencjarnej miały być oparte na konkretnych powodach odnoszących się do zachowania skarżącego. Tymczasem w niniejszej sprawie wszystkie decyzje komisji penitencjarnej opierały się na tych samych, powtarzanych słowo w słowo powodach, a władze nie podały żadnych konkretnych powodów utrzymania klasyfikacji skarżącego (zob. paragrafy 7 i 8 powyżej). Wynika z tego, że procedura weryfikacji stosowania wobec skarżącego statusu osadzonego niebezpiecznego stała się czystą formalnością, ograniczającą się do przytaczania tych samych powodów w kolejnych decyzjach (zob. Piechowicz, op. cit., § 177).

36. Podsumowując, na podstawie oceny całokształtu okoliczności sprawy i biorąc pod uwagę skumulowane skutki reżimu „osadzonego niebezpiecznego” dla skarżącego, Trybunał stwierdza, że władze nie przedstawiły wystarczających i istotnych powodów, które mogłyby uzasadnić surowość środków podjętych w przedmiotowej sprawie. W szczególności władze nie wykazały, że środki te były pod wszystkimi względami konieczne do osiągnięcia zgodnego z prawem celu zapewnienia bezpieczeństwa w zakładzie karnym.

37. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji. W konsekwencji, a w szczególności w świetle ustaleń zawartych w paragrafie 35 powyżej, zarzut wstępny Rządu oparty na niewyczerpaniu krajowych środków odwoławczych (zob. paragraf 21 powyżej) podlega odrzuceniu.

II.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

38. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie.”.

39. Skarżący, który działał we własnym imieniu, wniósł o zasądzenie słusznego zadośćuczynienia, nie precyzując dochodzonej kwoty.

40. Rząd uznał, że skarżącemu nie należy zasądzać żadnej kwoty, bowiem nie sprecyzował swojego roszczenia.

41. Trybunał uważa, że w szczególnych okolicznościach sprawy skarżący wystarczająco sprecyzował swoje roszczenie. Z tego względu przyznaje skarżącemu kwotę 7000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

42. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  dołącza podniesiony przez Rząd zarzut w sprawie niewyczerpania środków do przedmiotu sprawy i odrzuca go;

2.  uznaje skargę za dopuszczalną;

3.  stwierdza, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji;

4.  stwierdza

(a)  że pozwane Państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego kwotę 7000 EUR (siedem tysięcy euro) plus wszelkie podatki należne od skarżącej, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę pozwanego Państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 15 kwietnia 2021 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Attila Teplán Alena Poláčková
p.o. Zastępca Kanclerza Sekcji Przewodnicząca