Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

18 marca 2021 r.

Wyrok ten jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Lewandowski przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Linos-Alexandre Sicilianos , Przewodniczący,

Krzysztof Wojtyczek,
Erik Wennerström, sędziowie
oraz Attila Teplán, p. o. Zastępca Kanclerza Sekcji,

mając na uwadze:

skargę (nr 29848/17) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 7 kwietnia 2017 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatela polskiego Jacka Piotra Lewandowskiego („skarżący”);

decyzję o zakomunikowaniu Rządowi RP („Rząd”) zarzutów dotyczących przewlekłości postępowania karnego oraz prawa do skutecznego środka odwoławczego;

uwagi stron;

po obradach na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 lutego 2021 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy przewlekłości postępowania karnego przeciwko skarżącemu oraz braku skutecznego środka odwoławczego pozwalającego na jego zaskarżenie.

%1  FAKTY

2. Skarżący urodził się w 1975 r. i mieszka w Hamburgu. Skarżący był reprezentowany przez Panią Zofię Daniszewska-Dek, adwokat praktykującą w Białymstoku.

3. Rząd polski („Rząd”) reprezentowany był przez swojego pełnomocnika Panią J. Chrzanowską, a następnie przez Pana J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Przedstawione przez strony okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób.

I.  Postępowanie karne przeciwko skarżącemu

5. W dniu 25 maja 2008 r. skarżący został zatrzymany przez policję i zastosowano wobec niego tymczasowe aresztowanie. Przedstawiono mu kilka zarzutów popełnienia przestępstw związanych z obrotem narkotykami. W dniu 28 grudnia 2009 r. jego tymczasowe aresztowanie zostało uchylone i zastosowano wobec niego środek w postaci dozoru Policji.

6. W maju 2009 r. przeciwko skarżącemu do Sądu Okręgowego w Białymstoku wniesiono akt oskarżenia. Sąd rozpoznawał sprawę na dwudziestu pięciu terminach rozprawy. W dniu 1 lipca 2011 r. wydał wobec skarżącego wyrok skazujący. Na skutek wniesionej przez skarżącego apelacji od tego wyroku, w dniu 5 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

7. Sąd Okręgowy w Białymstoku wyznaczył pierwszy termin rozprawy na 26 września 2012 r., rozprawę tę jednak odwołano z powodu nieobecności niektórych współoskarżonych. W ciągu kolejnych osiemnastu miesięcy sąd rozpoznający sprawę podejmował bezskuteczne próby wezwania wszystkich oskarżonych na rozprawę. Dopiero po tym sąd postanowił wyłączyć do odrębnego rozpoznania ze sprawy przeciwko 6 innym oskarżonym zarzuty przeciwko skarżącemu. W dniu 5 marca 2014 r. odbył się pierwszy termin. Łącznie miło miejsce trzynaście terminów i w dniu 23 lutego 2015 r. sąd wydał wyrok. Skarżący wniósł apelację.

8. W dniu 24 września 2015 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku wydał wyrok.

9. Skarżący wniósł kasację.

10. W dniu 11 października 2016 r. Sąd Najwyższy oddalił kasację, uznając ją za oczywiście bezzasadną.

II.  Postępowanie na podstawie ustawy z 2004 r.

11. W dniu 26 września 2016 r. skarżący wniósł skargę na podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki („ustawa z 2004 r.”). Skarżący w szczególności zarzucił, że Sąd Okręgowy w Białymstoku i Sąd Apelacyjny były odpowiedzialne za liczne opóźnienia, które skutkowały ogólną nadmierną długością postępowania karnego przeciwko niemu. Skarżący domagał się kwoty 20 000 złotych (PLN) tytułem rekompensaty.

12. Postanowieniem z dnia 9 grudnia 2016 r. (sygn. akt II S 20/16) Sąd Apelacyjny w Białymstoku pozostawił skargę bez rozpoznania. Sąd uznał, że skarga nie została wniesiona w toku właściwego postępowania, tj. przed wydaniem wyroku przez sąd drugiej instancji.

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

13. Szczegółowy opis właściwego prawa krajowego i praktyki dotyczących środków odnoszących się do przewlekłości postępowań sądowych – w szczególności mających zastosowanie przepisów ustawy z 2004 r. – został zaprezentowany w decyzjach Trybunału w sprawach Charzyński przeciwko Polsce ((dec.), skarga nr 15212/03, §§ 12-23, ETPC 2005-V) oraz Ratajczyk przeciwko Polsce ((dec.), skarga nr 11215/02, ETPC 2005-VIII), a także w wyrokach w sprawach Krasuski przeciwko Polsce (skarga nr 61444/00, §§ 34-46, ETPC 2005-V) oraz ostatnio w sprawie Rutkowski i Inni przeciwko Polsce (skargi nr 72287/10, 13927/11 i 46187/11, §§ 75-107, 7 lipca 2015 r.).

  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 6 UST. 1 KONWENCJI

14. Skarżący zarzucił, że czas trwania postępowania był niezgodny z wymogiem „rozsądnego terminu” przewidzianym w art. 6 ust. 1 Konwencji, który stanowi:

„Każdy ma prawo do […]rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez [...] sąd [...] przy rozstrzyganiu [...] o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.”

15. Rząd nie podzielił tego stanowiska.

16. Okres, który należy wziąć pod uwagę, rozpoczął się w dniu 25 maja 2008 r. i zakończył się w dniu 11 października 2016 r. Postępowanie trwało zatem osiem lat i prawie pięć miesięcy, w trzech instancjach.

A.  Dopuszczalność

17. Rząd podniósł zastrzeżenie wstępne dotyczące niewyczerpania środków krajowych. Twierdził, że skarżący nie złożył skargi na przewlekłość postępowania na podstawie ustawy z 2004 r. w czasie, gdy postępowanie toczyło się przed sądami pierwszej i drugiej instancji. Rząd zauważył, że zgodnie z prawem krajowym skarga może być wniesiona wyłącznie „w toku postępowania”. Tymczasem skarżący wniósł skargę po zakończeniu postępowania, na etapie postępowania kasacyjnego. Tym samym skarżący nie uczynił zadość formalnym wymogom wynikającym z prawa krajowego. Po drugie, po zakończeniu postępowania skarżący miał możliwość skorzystania z innego środka, a mianowicie wystąpienia z powództwem cywilnym na podstawie art. 417 Kodeksu cywilnego.

18. Skarżący kwestionował argumenty Rządu. Twierdził, że postępowanie w jego sprawie zakończyło się orzeczeniem Sądu Najwyższego i że takie podejście kilkakrotnie zostało potwierdzone przez Trybunał. Skarżący twierdził, że polskie sądy nie zastosowały środka odwoławczego z ustawy z 2004 r. zgodnie ze standardami Trybunału. Jeśli chodzi o możliwość wystąpienia z powództwem do sądu cywilnego po zakończeniu postępowania, skarżący uznał, że taki środek nie byłby skuteczny w jego sprawie i nie zapewniłby mu słusznego zadośćuczynienia.

19. W tym kontekście należy powtórzyć, że w pilotażowym wyroku w sprawie Rutkowski Trybunał uznał, że krajowa praktyka znana jako „fragmentacja postępowania” stanowiła jeden z głównych elementów systemowej dysfunkcji środka wprowadzonego ustawą z 2004 r. Fragmentacja polegała na nieuwzględnieniu przez sądy postępowań w całości, co miało decydujące skutki dla rozstrzygania roszczeń odszkodowawczych skarżących, które albo były odrzucane w całości jako bezzasadne, albo uwzględniane tylko w części (zob. Rutkowski i Inni, cyt. pow., § 181).

20. Trybunał uważa, że niniejsza sprawa sprowadza się głównie do pytania, czy w kontekście proceduralnym skargi z ustawy z 2004 r., wniesionej w czasie, gdy postępowanie główne toczyło się przed Sądem Najwyższym, należy uznać, że skarżący wyczerpał środki krajowe. Na identyczne pytanie Trybunał udzielił już odpowiedzi w niedawno rozpatrywanej sprawie przeciwko Polsce (zob. Zborowski przeciwko Polsce, skarga nr 72950/13, 26 marca 2020 r.). Trybunał stwierdził, że skargę wniesioną przez skarżącego na podstawie ustawy z 2004 r. w czasie, gdy postępowanie główne toczyło się przed Sądem Najwyższym, należy uznać za wniesioną w toku postępowania (ibid. § 38). Ponadto, żądanie od skarżącego podjęcia próby skorzystania ex post facto z innego środka poprzez wniesienie pozwu cywilnego po zakończeniu postępowania przekraczałoby jego obowiązki z art. 35 ust. 1 Konwencji.

21 Trybunał nie widzi powodu, dla którego miałby odstąpić od powyższego podejścia w rozpatrywanej sprawie. Skarżący wniósł skargę na podstawie ustawy z 2004 r. na etapie postępowania kasacyjnego, ale w dniu 9 grudnia 2016 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku pozostawił ją bez rozpoznania (zob. paragraf 12 powyżej). Mając na uwadze powyższe rozważania dotyczące krajowej praktyki fragmentacji postępowań oraz orzecznictwo Trybunału dotyczące obliczania łącznego okresu, który należy brać pod uwagę dla celów art. 6 ust. 1 Konwencji, Trybunał stwierdza, że skarżący wniósł skargę na podstawie ustawy z 2004 r. w toku postępowania. W związku z powyższym Trybunał oddala zastrzeżenie Rządu co do wyczerpania środków krajowych.

22. Trybunał zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Ponadto zauważa, że nie jest ona niedopuszczalna z jakichkolwiek innych względów. Tym samym należy uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

23. Skarżący wywodził, że czas trwania postępowania, który łącznie wynosił osiem lat, niewątpliwie stanowił naruszenie zasady „rozsądnego terminu”. Długość postępowania wynikała z braku staranności ze strony sądów krajowych, które nie zorganizowały odpowiednio rozprawy i nie wyłączyły bezzwłocznie zarzutów przeciwko skarżącemu ze sprawy dotyczącej znacznie poważniejszych zarzutów przeciwko niektórym współoskarżonym. Zarzuty przedstawione skarżącemu miały mniej poważny charakter, a jego sprawa nie była zawiła. Ponadto sąd rozpoznający sprawę dopuścił się poważnego błędu proceduralnego, którego skutkiem było uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Sam skarżący w żaden sposób nie przyczynił się do wydłużenia całego postępowania. Podczas dwukrotnego rozpoznawania sprawy przez Sąd Okręgowy w Białymstoku skarżący musiał uczestniczyć w około trzydziestu posiedzeniach, za każdym razem pokonując trasę ze swojego miejsca zamieszkania w Toruniu, a następnie z Hamburga w Niemczech.

24. Rząd nie przedstawił stanowiska co do przedmiotu skargi skarżącego.

25. Trybunał przypomina, że zasadność czasu trwania postępowania należy oceniać w świetle szczególnych okoliczności sprawy i z uwzględnieniem kryteriów przyjętych w orzecznictwie Trybunału, w szczególności złożoności sprawy oraz zachowania skarżącego i właściwych organów. Co do tego ostatniego należy również brać pod uwagę znaczenie dla skarżącego (zob. Kudła przeciwko Polsce [WI], skarga nr 30210/96, § 124, ETPC 2000‑XI, dalsze orzecznictwo – Rutkowski i Inni przeciwko Polsce, skargi nr 72287/10, 13927/11 i 46187/11, §§ 126-28, 7 lipca 2015 r.).

26. Trybunał nie dysponuje wystarczającymi informacjami, by stwierdzić, że zawiłość sprawy była ponadprzeciętna. Chociaż sąd rozpoznający sprawę przeprowadził wiele terminów rozprawy, nie sposób ustalić, w jakim zakresie badano na nich zarzuty przedstawione skarżącemu, a nie współoskarżonym. W tym kontekście Trybunał zauważa, że podczas ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy w Białymstoku, przez okres osiemnastu miesięcy, bezskutecznie próbował wyznaczyć termin rozprawy przeciwko wszystkim współoskarżonym (zob. paragraf 7 powyżej). Dopiero później sąd postanowił wyłączyć do odrębnego postępowania zarzuty wobec tych współoskarżonych, którzy uchylali się od uczestnictwa w procesie.

27. Ponadto należy zauważyć, że wskutek przekazania sprawy skarżącego do ponownego rozpoznania przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku sprawa była ponownie rozpoznawana przez sąd pierwszej instancji (zob. paragrafy 6 powyżej). Chociaż Trybunał nie ma możliwości dokonywania analizy jakości prawnej orzecznictwa sądów krajowych, przekazywanie spraw do ponownego rozpoznania na ogół jest zarządzane na skutek błędów popełnionych przez sądy niższej instancji i świadczy o brakach w systemie sądownictwa. Co więcej, braki te można przypisać organom, a nie skarżącym (zob. m.in. Wierciszewska przeciwko Polsce, skarga nr 41431/98, § 46, 25 listopada 2003 r., Matica przeciwko Rumunii, skarga nr 19567/02, § 24, 2 listopada 2006 r. oraz Vlad i Inni przeciwko Rumunii, skargi nr 40756/06, 41508/07 i 50806/07, § 133, 6 listopada 2013 r.).

28. Wreszcie Trybunał zauważa, że nie wydaje się, by skarżący w jakikolwiek sposób przyczynił się do ogólnej długości postępowania w jego sprawie.

29. W tych okolicznościach Trybunał nie jest w stanie znaleźć żadnego uzasadnienia dla całkowitej długości postępowania karnego przeciwko skarżącemu. Tym samym doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji.

II.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 13 KONWENCJI

30. Skarżący podnosił ponadto, że nie dysponował skutecznym środkiem krajowym odnośnie do przewlekłości postępowania w jego sprawie. Skarżący powołał się na art. 13 Konwencji, który stanowi:

„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.

31. Rząd nie przedstawił stanowiska w przedmiocie tego zarzutu skarżącego.

32. Trybunał zauważa, że zarzut ten ma związek z zarzutem analizowanym powyżej, a co za tym idzie należy go również uznać za dopuszczalny.

33. Trybunał przypomina, że art. 13 gwarantuje skuteczny środek przed organem krajowym w odniesieniu do zarzucanego naruszenia wymogu wynikającego z art. 6 ust. 1, a mianowicie rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie (zob. Kudła, cyt. pow., §§ 146-56). Odpowiednie zasady, przyjęte w wyroku w sprawie Kudła i w późniejszych wyrokach Trybunału, zostały określone w wyroku pilotażowym w sprawie Rutkowski ( Rutkowski i Inni, cyt. pow., §§ 126–128).

34. Trybunał już wcześniej stwierdził, że nie przestrzegano prawa skarżącego do rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie, gwarantowanym w art. 6 ust. 1 Konwencji (zob. paragraf 29 powyżej). Nie ma zatem wątpliwości, że jego skarga jest „możliwa do uzasadnienia” ( arguable) w rozumieniu art. 13 oraz że skarżącemu przysługiwał środek, który pozwoliłby mu uzyskać odpowiednie zadośćuczynienie z tytułu naruszenia Konwencji przed organem krajowym, w tym zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową poniesioną wskutek opóźnień, które miały miejsce w jego sprawie (zob. Kudła, cyt. pow., § 157).

35. Tymczasem Sąd Apelacyjny w Białymstoku, w dniu 9 grudnia 2016 r., pozostawił bez rozpoznania skargę skarżącego wniesioną na podstawie ustawy z 2004 r. Kwestionowane orzeczenie stanowiło doskonały przykład krajowej praktyki fragmentacji postępowania, wielokrotnie skrytykowanej przez Trybunał (zob. paragraf 19 powyżej).

36. W świetle powyższego Trybunał stwierdza, że skarga wniesiona na podstawie ustawy z 2004 r. nie zapewniła skarżącemu „odpowiedniego i wystarczającego zadośćuczynienia” w postaci odpowiedniego odszkodowania z tytułu nadmiernej długości postępowania w jego sprawie (zob. Scordino (nr 1), § 181 oraz Rutkowski i Inni, cyt. pow., § 183).

37. Doszło zatem do naruszenia art. 13 Konwencji.

III.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

38. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

A.  Szkoda

39. Skarżący dochodził 20 000 złotych (PLN) tytułem odszkodowania za szkodę majątkową.

40. Rząd pozostawił tę kwestię do uznania Trybunału.

41. Trybunał uważa, że skarżący niewątpliwie poniósł szkodę niemajątkową. Kierując się zasadą słuszności przy orzekaniu, Trybunał przyznaje skarżącemu z tego tytułu kwotę 2600 euro (EUR).

B.  Koszty i wydatki

42. Skarżący dochodził również równowartości kwoty 4000 EUR tytułem kosztów i wydatków poniesionych przed sądami krajowymi. Skarżący, reprezentowany przez pełnomocnika z wyboru, nie złożył żadnego wniosku o zwrot kosztów poniesionych w postępowaniu przed Trybunałem.

43. Rząd kwestionował to roszczenie i uznał je za niepozostające w związku.

44. Uwzględniając dokumenty znajdujące się w posiadaniu Trybunału i własne orzecznictwo, Trybunał oddala roszczenie o zwrot kosztów i wydatków poniesionych w postępowaniach krajowych.

C.  Odsetki za zwłokę

45. Trybunał za słuszne uznaje ustalenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  stwierdza, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji;

3.  stwierdza, że doszło do naruszenia art. 13 Konwencji;

4.  stwierdza

(a)  że pozwane państwo jest zobowiązane do zapłaty, w terminie trzech miesięcy, na rzecz skarżącego kwoty 2600 EUR (dwa tysiące sześćset euro), przeliczonej na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności, tytułem szkody niemajątkowej;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu płatności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

5. oddala pozostałą część roszczenia skarżącego w przedmiocie słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 18 marca 2021 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Attila Teplán Linos-Alexandre Sicilianos

p.o. Zastępca Kanclerza Sekcji Przewodniczący