Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

31 marca 2009

Wyrok ten stanie się prawomocny zgodnie z warunkami określonymi przez
artykuł 44 § 2 Konwencji. Wyrok ten podlega korekcie wydawniczej
przed jego opublikowaniem w ostatecznej wersji.

W sprawie Płonka p. Polsce,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (czwarta Sekcja) zasiadając jako Izba składająca się
z następujących sędziów:

Nicolas Bratza, Przewodniczący,

Lech Garlicki,

Ljiljana Mijović,

David Thor Björgvonsson,

Jan Šikuta,

Päivi Hirvelä,

Ledi Bianku,

Mihai Hirvelä, sędziowie,

i Lawrence Elary, Kanclerz Sekcji

Obradując na posiedzeniu zamkniętym w dniu 10 marca 2009 r.,

Wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1.  Sprawa wywodzi się ze skargi (20310/02) wniesionej w dniu 6 czerwca 2001r. przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na podstawie artykułu 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”), przez obywatela polskiego, Panią Urszulę Płonkę („skarżąca”).

2.  Skarżąca była reprezentowana przez Pana A. Ryszka obrońcę praktykującego w sosnowcu. Rząd polski („rząd”) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, Pana J. Wołąsiewicza z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3.  Skarżąca wskazując na artykuł 6 § 1 w związku z artykułem 6 § 3 (c) Konwencji

podniosła zarzut naruszenia prawa do obrony.

4.  W dniu 17 października 2006r. Przewodniczący Czwartej Sekcji zdecydował powiadomić Rząd o wpłynięciu skargi. Zgodnie z artykułem 29 § 3 Konwencji przyjęto, że sprawa zostanie rozpatrzona w tym samym czasie co do meritum i jej dopuszczalności.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5.  Skarżąca urodziła się w 1949r. i mieszka w Sosnowcu, Polska.

6.  Dnia 8 kwietnia 1999r. skarżąca została zatrzymana w wyniku podejrzenia dokonania zabójstwa. Została przesłuchana przez funkcjonariusza Policji. W dniu 9 kwietnia 1999r. została oskarżona o dokonanie w dniu 8 kwietnia 1999 r. zabójstwa E.L. W dniach 9 i 10 kwietnia 1999r skarżąca została przesłuchana przez prokuratora Prokuratury Rejonowej w Sosnowcu. W trakcie przesłuchania twierdziła, że w ciągu ostatnich 20 lat miała problemy z alkoholowe. Ona i E.L, były koleżankami z pracy i często ze sobą razem piły. W dniu 7 kwietnia 1999r. wypiły więcej niż pół litra wódki i trochę wina. Twierdziła, że nie przypomina sobie, co się wydarzyło. Następnie przyznała się do zabójstwa E.L.. Jednakże podkreśliła, że nie miała zamiaru zabić, ale że pod wpływem złości wyciągnęła scyzoryk i pchnęła nim ofiarę.

7.  W trakcie przebywania w areszcie i podczas kolejnych przesłuchań policyjnych i prokuratorskich nie korzystała z pomocy obrońcy. W dniu 9 kwietnia skarżącą podpisała oświadczenie, iż została poinformowana o przysługujących jej prawach procesowych, w tym o prawie do obrońcy oraz odmowy składania zeznań.

8. W dniu 19 kwietnia 1999r. prokurator wystąpił o wydanie przez biegłych opinii dotyczącej stanu zdrowia psychicznego skarżącej w czasie popełnienia zbrodni, o którą byłą podejrzana. Opinia została przekazana w dniu 26 kwietnia 1999r. Skarżąca została uznana za zdolną do ponoszenia odpowiedzialności karnej.

9. W dniu 21 kwietnia 1999r. skarżąca wystąpiła z wnioskiem o zwolnienie z aresztu. Prokuratura Rejonowa oddaliła wniosek w dniu 11 maja 1999r. Postanowienie zostało utrzymane w mocy przez Prokuraturę Okręgową w dniu 7 czerwca 1999r.

10. W dniu 23 kwietnia 1999r. Sąd Okręgowy przyznał skarżącej obrońcę. W dniu 5 maja 1999 r. skarżąca wskazała obrońcę z wyboru.

11. W dniu 28 czerwca 1999r. Prokuratura Rejonowa w Sosnowcu przekazała do Sądu Okręgowego w Katowicach akt oskarżenia. Skarżąca została oskarżona o zabójstwo.

12. W trakcie toczącego się postępowania skarżąca wskazywała na swoje uzależnienie od alkoholu. Wycofała swoje wcześniejsze zeznania, w tym przyznanie się do winy stwierdzając, że złożyła je pod przymusem. Do przyznania się zmuszali ją funkcjonariusze Policji

13.W dniu 30 czerwca 1999r. Sąd Okręgowy w Katowicach z uwagi na to, iż skarżącą posiadała obrońcę z wyboru, cofnął wyznaczonego wcześniej obrońcę z urzędu, gdyż przestały istnieć okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.

14. Postępowanie zostało zakończone w dniu 24 lutego 2000r. Skarżąca została skazana na karę 11 lat pozbawienia wolności. Sąd uznał, że zeznania składane przez skarżącą w trakcie postępowania sadowego nie były wiarygodne i stanowiły jej linię obrony. Wyrok skazujący został wydany w oparciu o zeznania składane w trakcie postępowania przygotowawczego i zeznania kilku świadków.

15. W dniu 11 kwietnia 2000r. obrońca skarżącej wniósł apelację od powyższego wyroku.. W apelacji podkreślił, że doszło do naruszenia prawa skarżącej do obrony z uwagi na nieprawidłowości w postępowaniu przygotowawczym.

16. W dniu 25 maja 2000r. Sąd Apelacyjny w Katowicach utrzymał w mocy wyrok sądu pierwszej instancji. Sąd uznał, że prawo skarżącej do obrony nie zostało naruszone. I wskazał, że od 23 kwietnia 1999r. korzystała z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, a następnie obrońcy z wyboru.

17. W dniu 19 lipca 2000r. obrońca skarżącej wniósł kasację do Sądu Najwyższego. Wskazywał, że doszło do naruszenia artykułu 6 § 3 (c) Konwencji ze względu na fakt, że skarżąca w początkowym stadium postępowania była pozbawiona pomocy obrońcy. W kasacji powołał się na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

II. WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE

19. Zgodnie z artykułem 78 § 1Kodeksu postępowania karnego z 1998r. oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

20. Artykuł 80 Kodeksu postępowania karnego przewiduje „przymus adwokacki”: „Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.”

Przepis ten nie ma zastosowania na etapie postępowania przygotowawczego. Ma zastosowanie dopiero po przekazaniu sprawy do postępowania sądowego, co zostało potwierdzone w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2004r. (III KK 226/03).

PRAWO

I.  ZARZUT NARUSZENIA ARTYKULU 6 §§ 1 i 3 (c) KONWENCJI

Skarżąca podniosła zarzut naruszenia prawa do rzetelnego procesu sądowego z uwagi na brak pomocy prawnej w początkowej fazie postępowania karnego toczącego się przeciwko niej. Artykuł 6 stanowi, iż każdy ma prawo do rzetelnego i publicznego postępowania zasadności w toczącej się przeciwko niemu sprawie karnej.

3. „Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

(…)

(c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości.

(…)”

22. Rząd nie zgodził się z powyższym twierdzeniem.

A. Dopuszczalność skargi

23. Rząd podniósł, że skarżąca nie wyczerpała wymaganych krajowych środków odwoławczych. Nie skorzystała z możliwości żądania pomocy prawnej w trakcie jej przesłuchania przez policję. Skarżąca została poinformowana o przysługujących jej prawach procesowych, a mimo to ani nie odmówiła składania zeznań, ani nie poprosiła o wyznaczenie obrońcy z urzędu.

24. Skarżąca nie zgodziła się z argumentacją Rządu. Twierdziła, że nie była odpowiednio poinformowana o możliwości uzyskania pomocy obrońcy podczas przesłuchania.

25.Trybunał uznał, że zarzut Rządu dotyczący niewykorzystania krajowych środków odwoławczych nie dotyczy kwestii prowadzenia postępowania przygotowawczego i okoliczności, w jakich skarżąca była przesłuchiwana. Są więc ściśle związane z meritum skargi do zbadania. Dlatego Trybunał przystępuje do wstępnego sprzeciwu wobec zasadności zarzutu skarżącej.

26.Trybunał zauważa, iż przedmiotowa skarga nie jest w sposób oczywisty bezzasadna w znaczeniu Artykułu 35 § 3 Konwencji. W dalszej kolejności uważa, że nie jest również niedopuszczalna z jakichkolwiek innych przyczyn. W związku z tym musi zostać uznana za dopuszczalną.

B. Meritum sprawy

1. Stanowiska stron postępowania

27. Skarżąca potwierdziła, że została poinformowana o przysługującym jej prawie do korzystania z pomocy obrońcy. Jednak nie zaoferowano jej jakiejkolwiek pomocy w sprawie wyznaczenia obrońcy, ani nie zapytano jej, czy stać ją na poniesienie wydatków związanych z pomocą prawną.

28. Rząd twierdził, że skarżąca została poinformowana o przysługujących jej prawach i mogła wystąpić z wnioskiem o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Podkreślił również, że zgodnie z prawem polskim, sąd może orzekać tylko na podstawie faktów i okoliczności, które zostały ustalone podczas procesu.

29. Rząd utrzymywał, że skarżąca nie była przesłuchiwana przez policję, gdyż odbyła „jedynie rozmowę” z funkcjonariuszem policji, a treść tej rozmowy została opisana w notatce z dnia 9 kwietnia 1999r.

30. W opinii Rządu, w odróżnieniu od wyroku w sprawie Brennan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (nr 39846/98, ECHR 2001-X), w niniejszej sprawie skarżąca nie była pozbawiona dostępu do pomocy prawnej i mogła zażądać obecności obrońcy. Ponadto skarżąca była reprezentowana w trakcie procesu przez obrońcę z wyboru, a jej sprawa została zbadana w trzech instancjach. Sąd był niezależny przy ocenie środków dowodowych. W niniejszej sprawie wyjaśnienia złożone na wstępnym etapie postępowania przeważały nad dowodami zebranymi w toku postępowania sądowego.

31. Rząd ostatecznie wyraził przekonanie, że nie doszło do naruszenia art. 6 § 1 i 3 (c) Konwencji.

2. Ocena Trybunału

a)  Zasady ogólne

32. Trybunał przypomina, że artykuł 6 § 3 (c) może odnosić się do wstępnego etapu postępowania, jeśli rzetelność procesu mogła zostać poważnie naruszone w wyniku nieprzestrzegania przepisów tego artykułu na etapie początkowym. Sposób, w jaki Artykuł 6 § 3 (c) należy stosować podczas postępowania przygotowawczego zależy od specyfiki i okoliczności sprawy (zob. Imbrioscia przeciwko Szwajcarii, wyrok z dnia 24 listopada 1993r., a Jan Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 8 lutego 1996r., Zbiór wyroków i decyzji 1996-I, § 62).

33. Ponadto, Trybunał przypomina, że chociaż prawo oskarżonego do obrony nie ma charakteru absolutnego, ustanowionego z urzędu, jeśli zachodzi taka potrzeba, jest jednym z fundamentów rzetelnego procesu sądowego ( Poitrimol przeciwko Francji, 23 listopada 1993r. , § 34, seria A, nr. 277, a Demebukov przeciwko Bułgarii, no. 68020/01, § 50, 28 luty 2008). Niemniej jednak, artykułu 6 § 3 (c) nie określa sposobu wykonywania tego prawa i pozostawia Państwom wybór środków gwarantujących przestrzeganie tego prawa w ich systemach prawnych. Zadaniem Trybunału jest tylko zbadanie, czy metody wybrane w celu zagwarantowania prawa do obrony są zgodne z wymaganiami rzetelnego procesu sądowego. W tym względzie należy przypomnieć, że Konwencja „nie gwarantuje praw, które są teoretyczne lub iluzoryczne, lecz prawa, które są praktyczne i skuteczne", a samo wyznaczenie obrońcy nie oznacza samo w sobie, iż oskarżonemu zapewniono skuteczną pomoc prawną ( Imbrioscia, cytowany powyżej, § 38).

34. Przepisy prawa krajowego mogą przewidywać konsekwencje wynikające z postawy oskarżonego w początkowej fazie dochodzenia/śledztwa policji, która ma decydujące znaczenie z perspektywy obrony w kolejnych etapach postępowania karnego. W takich okolicznościach Artykuł 6 Konwencji zwykle wymaga, aby oskarżony mógł korzystać z pomocy obrońcy już na tym początkowym etapie śledztwa policji.

35. Wielka izba niedawno podkreśliła, że aby prawo do sprawiedliwego procesu było wystarczająco "praktyczne i skuteczne" Artykuł 6 § 1 wymaga, aby co do zasady już od pierwszego przesłuchania podejrzanego przez policję mógł on korzystać z pomocy obrońcy, chyba że w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy wykazano, że istniały ważne powody do ograniczenia tego prawa. Nawet jeśli wyjątkowo ważne powody mogą uzasadniać odmowę dostępu do obrońcy, to takie ograniczenie prawa do obrony, - bez względu na jego uzasadnienie - może naruszać artykuł 6 Konwencji jeśli obciążające oświadczenie złożone zostało pod nieobecność obrońcy podczas przesłuchania przez policję, a następnie było podstawą skazania. (patrz Salduz przeciwko Turcji [GC], no. 36291/02, § 55, 27 listopada 2008r. ).

(b) Zastosowanie zasad w przedmiotowej sprawie

36. Trybunał po pierwsze zauważa, że zgodnie z protokołem z przesłuchań podpisanych przez skarżącą, była ona poinformowana o przysługujących jej prawach procesowych, w szczególności prawie do odmowy składania zeznań oraz prawie do obrony przy pomocy obrońcy w trakcie całego postępowania oraz w trakcie jej przesłuchiwania przez policję (patrz pkt 7 powyżej). Wydaje się ponadto, że skarżąca, na etapie postępowania przygotowawczego, nie złożyła wniosku o przyznanie jej obrońcy z urzędu. Jednak nic nie wskazuje na to, że skarżąca wyraźnie zrzekła się swego prawa do posiadania obrońcy podczas jej przesłuchań w dniach 8, 9 i 10 kwietnia 1999r. (patrz pkt 7 powyżej).

37. W związku z tym Trybunał przypomina, że ani z literalnego brzmienia ani celu Artykułu 6 Konwencji nie wynika, by uniemożliwiał on jednostce rezygnację z wyrażania własnej woli, w sposób wyraźny lub w sposób dorozumiany, ale stanowi gwarancję uczciwego procesu (patrz Kwiatkowska przeciwko Włochom (grudzień), skarga nr. 52868/99, wyrok z dnia 30 listopada 2000r.). Jednak, jeśli prawo do obrony ma być skuteczne w myśl Konwencji, to zrzeczenie się tego prawa musi być uczynione w sposób jednoznaczny i zgodnie z minimalnymi zabezpieczeniami proporcjonalnie do jego znaczenia (patrz Salduz ww § 59). W okolicznościach niniejszej sprawy samo twierdzenie, że skarżąca była poinformowana o prawie odmowy składania zeznań oraz do korzystania z pomocy obrońcy (patrz pkt 7 powyżej), nie może być uznane za wiarygodne. Trybunał nie może zatem uznać, że zrzeczenie się prawa do obrony gwarantowanego w ramach prawa do rzetelnego procesu było jasne i jednoznaczne.

38. Trybunał podkreśla, że skarżąca wskazywała na swój alkoholizm. W czasie pierwszego przesłuchania przez policję skarżąca przyznała, że cierpi na problem alkoholowy od wielu lat. Dalej wyznała, że w dniu poprzedzającym zatrzymanie spożyła znaczne ilości alkoholu (zob. pkt 6 i 12 powyżej). Te okoliczności wyraźnie wskazują, że skarżąca była w trudnej sytuacji w czasie przesłuchania, co władze powinny były wziąć pod uwagę w czasie jej przesłuchiwania, w szczególności przy informowaniu jej o prawie do skorzystania z pomocy obrońcy.

39. Prawdą jest, że skarżąca była reprezentowana przez obrońcę od dnia 23 kwietnia 1999r. oraz w całym postępowaniu przed Sądem Okręgowym w Katowicach i Sądem Apelacyjnym w Katowicach (zob. pkt 10 i 16 powyżej). W trakcie postępowania karnego skarżąca miała możliwość wskazywania osób, które były powoływane na świadków i podważania argumentów prokuratora. Skarżąca wycofała się z zeznań składanych na Policji. Jednak jej przyznanie się do winy w początkowym etapie pod nieobecność obrońcy miały wpływ na jej skazanie. Chociaż przyznanie się do winy skarżącej w czasie przesłuchań nie było jedyną okolicznością, którą Sąd Okręgowy w Katowicach brał pod uwagę przy ocenie, czy skarżąca dopuściła się zarzucanego jej czynu, to jednak miało wpływ na ostateczną decyzję sądu i ocenę zeznań składanych przez skarżącą w trakcie postępowania jako mało wiarygodnych.

40. Z artykułu 6 Konwencji gwarantującego prawo do rzetelnego procesu wynika, iż skarżący musi mieć zagwarantowane prawo do korzystania z pomocy obrońcy już od samego początku postępowania polegającego na przesłuchaniu przez Policję. W związku z tym, nie jest zadaniem Trybunału spekulować na temat tego, w jaki sposób zachowałaby się skarżąca lub jej obrońca, gdyby skarżącą korzystała z pomocy obrońcy w początkowym stadium postępowania (patrz Salduz, cytowany powyżej, § 58).

41. Trybunał uważa, że w niniejszej sprawie brak dostępu skarżącej do obrońcy podczas jej przesłuchania przez policję spowodował bezpośredni i niekorzystny skutek dla skarżącej. Ani późniejsza pomoc obrońcy ani kontradyktoryjność postępowania sądowego nie były w stanie naprawić tych niekorzystnych skutków.

42. W związku z powyższym Trybunał stwierdza, że doszło do naruszenia artykułu 6 § 1 Konwencji w związku z artykułem 6 § 3 (c). Sprzeciwu Rządu musi zostać odrzucony.

II. ZARZUT NARUSZENIA ARTYKUŁU 41 KONWENCJI

43. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie…”

A.  Szkoda

44. Skarżąca żąda 200,000 euro (EUR) z tytułu poniesionej szkody niematerialnej

.

45. Rząd sprzeciwił się żądaniu.

46. Trybunał uznając, że skarżąca miała poczucie niesprawiedliwości, przyznał

skarżącej kwotę zadośćuczynienia w wysokości 2,000 EUR

B. Koszty i wydatki

47 Skarżący nie zażądała zwrotu kosztów i poniesionych wydatków.

C. Odsetki za zwłokę

48. Trybunał uznaje za właściwe aby odsetki z tytułu nieterminowego wpłacenia zasądzonych kwot były ustalone zgodnie z marginalną stopą procentową Europejskiego Banku Centralnego plus trzy punkty procentowe.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  Uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  Uznaje, że doszło do naruszenia artykułu 6 § 1 Konwencji w związku z artykułem 6 § 3 (c) Konwencji 6. Konwencji na skutek złego traktowania skarżącego;

3.  Uznaje

(a) że pozwane Państwo ma wypłacić skarżącemu, w ciągu trzech miesięcy od dnia, w którym wyrok stanie się prawomocny zgodnie z artykułem 44 § 2 Konwencji kwotę, 2,000 euro, która będzie przeliczona na polskie złote według kursu z dnia uregulowania należności powiększoną o jakikolwiek podatek, który może zostać pobrany;

(b) od wygaśnięcia powyższego trzymiesięcznego terminu do momentu zapłaty płatne od tej sumy będą zwykłe odsetki według stopy procentowej na koniec dnia Europejskiego Banku Centralnego plus trzy punkty procentowe;

4.  Oddala pozostałą część roszczenia skarżącego o zadośćuczynienie.

5.  Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 31 marca 2009r., zgodnie z artykułem 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Lawrence EarlyNicolas Bratza

Kanclerz Przewodniczący