Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

Artykuł 10 • Swoboda wypowiedzi • Brak uzasadnionych powodów do skazania skarżącej na karę grzywny za obrazę uczuć religijnych innych osób poprzez publiczne obrażanie Biblii • Wypowiedzi, które nie stanowiły mowy nienawiści ani obelżywego ataku lub zagrożenia porządku publicznego • Przekroczenie szerokiego marginesu uznania

Ta wersja podlegała rektyfikacji w dniu 15 września 2022 roku na podstawie art. 81 Regulaminu Trybunału

STRASBURG

15 września 2022 r.

Wyrok ten stanie się ostateczny zgodnie z warunkami określonymi w art. 44 ust. 2 Konwencji. Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Rabczewska przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (sekcja pierwsza), zasiadając jako Izba w składzie:

Péter Paczolay, Przewodniczący,

Krzysztof Wojtyczek,

Alena Poláčková,

Gilberto Felici,

Lorraine Schembri Orland,

Ioannis Ktistakis,

Ksenija Turković, sędziowie,
i Renata Degener, Kanclerz Sekcji,

mając na uwadze:

skargę (nr 8257/13) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 21 stycznia 2013 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatelkę polską Dorotę Rabczewską („skarżąca”);

decyzję o przekazaniu Rządowi Polskiemu („Rząd”) zawiadomienia o skardze dotyczącej art. 10 Konwencji oraz o uznaniu za niedopuszczalną pozostałej części skargi;

uwagi przedstawione przez Rząd oraz uwagi przedłożone w odpowiedzi przez skarżącą,

uwagi przedstawione przez Article 19 oraz Instytut Ordo Iuris, którym Przewodniczący Sekcji udzielił zgody na przystąpienie do sprawy w charakterze stron interweniujących;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 lipca 2022 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy skazania skarżącej za wygłaszanie bluźnierczych wypowiedzi na temat Pisma Świętego.

%1  FAKTY

2. Skarżąca urodziła się w 1984 r. i mieszka w Ciechanowie. Skarżącą reprezentował D. Raczkiewicz, prawnik prowadzący praktykę w Warszawie.

3. Rząd polski („Rząd”) reprezentowany był przez swojego pełnomocnika J. Chrzanowską, a następnie przez J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Przedstawione przez strony okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób. W dużej mierze opierają się one na stanie faktycznym ustalonym przez sądy krajowe.

5. Skarżąca jest piosenkarką muzyki pop znaną pod pseudonimem Doda.

6. W dniu 24 lipca 2009 r. skarżąca udzieliła na łamach internetowego wydania Dziennika wywiadu, który opublikowano w dniu 3 sierpnia 2009 r. Część tego wywiadu została następnie przedrukowana przez dziennik Super Express. Tytuł artykułu brzmiał: „Doda: Nie wierzę w Biblię”. Jedno z pytań w wywiadzie brzmiało następująco: „Mówisz, że papież jest dla ciebie autorytetem, jesteś religijną osobą, dlaczego więc spotykasz się z człowiekiem, który bezcześci Biblię i przekazuje antychrześcijańskie treści?”. W odpowiedzi skarżąca opisała swoje relacje z ówczesnym partnerem A.D. Następnie wyjaśniła, że przekaz biblijny miał pewną wartość, jednak przedstawione w nim fakty nie znajdowały potwierdzenia w odkryciach naukowych. Na przykład w opisie stworzenia świata nie było mowy o dinozaurach. Skarżąca wierzyła w siłę wyższą, wychowywała się w duchu religijnym, ale miała własne poglądy na te sprawy. Stwierdziła, że bardziej przekonują ją odkrycia naukowe, a nie to, co określiła jako „coś, co spisał jakiś napruty winem i palący jakieś zioła”. Na pytanie, o kim mówi, skarżąca odpowiedziała „o tych wszystkich gościach, którzy spisali te wszystkie niesamowite [biblijne] historie”. Skarżąca nie przedłożyła Trybunałowi pełnego tekstu udzielonego przez siebie wywiadu.

7. Po opublikowaniu wywiadu dwie osoby, R.N i S.K., złożyły do prokuratora zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przez skarżącą przestępstwa z art. 196 k.k. (zob. paragraf 21 poniżej). Sprawa została początkowo umorzona przez Prokuraturę Rejonową w Warszawie, ale w dniu 14 października 2009 r. Sąd Rejonowy w Warszawie uchylił to postanowienie.

8. W dniu 30 kwietnia 2010 r. Prokurator Okręgowy w Warszawie skierował do sądu akt oskarżenia przeciwko skarżącej o obrazę uczuć religijnych dwóch osób poprzez znieważenie przedmiotu ich kultu religijnego – Pisma Świętego.

9. W toku postępowania przygotowawczego skarżąca nie przyznała się do winy i twierdziła, że nie miała zamiaru nikogo obrazić. Jest osobą spokojną, która szanuje przekonania religijne każdego człowieka. Jej wywiadu nie należy traktować poważnie, gdyż udzielała go w sposób żartobliwy i z dystansem, posługując się językiem młodych ludzi, pełnym metafor. Wyjaśniła, że „napruty” oznacza kolorowy, pozytywnie nastawiony, że przez wino rozumiała wino mszalne i że miała na myśli również używane wówczas rośliny lecznicze. Przed sądem skarżąca powtórzyła, że jej intencją nie było obrażanie ani wzniecanie buntu. Na pytania dziennikarki odpowiadała w sposób szczery, subiektywny i frywolny, a swoje poglądy opierała na historycznych i naukowych programach telewizyjnych, których była fanką.

10. Sąd przeprowadził dowody z zeznań R.N i S.K., którzy powtórzyli to, co zeznali przed prokuraturą. Wysłuchano również dziennikarki, która przeprowadziła wywiad ze skarżącą. Potwierdziła ona w szczególności, że wywiad ten obejrzano w rekordowej liczbie odsłon.

11. W dniu 16 stycznia 2012 r. Sąd Rejonowy w Warszawie skazał skarżącą za zarzucany jej czyn i wymierzył jej grzywnę w wysokości 5000 złotych polskich (około 1160 euro). Sąd uznał, że sprawa skarżącej dotyczyła sprzeczności pomiędzy dwoma wolnościami konstytucyjnymi: wolności sumienia i wyznania zagwarantowanej w art. 53 Konstytucji oraz wolności słowa zapisanej w art. 54 Konstytucji. Sąd zauważył, że ustawodawca wyważył te dwie sprzeczne wolności w art. 196 k.k. W swoim wyroku sąd zawarł m.in. następujące stwierdzenia:

„Nie sposób uznać, że skarżąca nie rozumiała znaczenia swoich słów i że rozumiała ich znaczenie odmiennie. Nie można zgodzić się z tym, że nie chciała umyślnie obrażać i nie miała świadomości, że jej wypowiedzi będą w ten sposób rozumiane i oceniane [...]. Jej wypowiedzi nie powinny być rozumiane jako mieszczące się w [marginesie] wolności słowa. […]

Za całkowicie absurdalne i sprzeczne z logiką oraz podstawowym doświadczeniem życiowym należy uznać znaczenia nadawane przez skarżącą wyrażeniom „napruty” czy „palenie zioła”. Każda osoba o przeciętnym [poziomie] wiedzy i doświadczenia jest w stanie doskonale zrozumieć znaczenie tych wyrażeń [...]. Skarżąca nieporadnie i kpiąco tłumaczyła sens swoich wypowiedzi. Analizując jej wyjaśnienia jako całość, należy ustalić, że [wypowiedzi] nie były spójne: mówiąc o winie najpierw wskazała, że ma na myśli wino mszalne, a następnie [wskazała] wino domowe, które mieli pić apostołowie podróżujący z Jezusem.

Wyjaśnienia skarżącej nie znalazły potwierdzenia w zgromadzonym materiale dowodowym.

W świetle wyjaśnień pokrzywdzonych R. N. i S. K. bezspornym jest, że wypowiedzi skarżącej obrażały ich uczucia religijne”.

12. Sąd powołał się na opinię dziennikarki, która przeprowadziła wywiad ze skarżącą. Uznała ona, że przedmiotowa wypowiedź była „spontaniczna”, ale jednocześnie „celowo ukierunkowana na zaszokowanie odbiorców” i „zdobycie zainteresowania mediów”. Użyte przez skarżącą sformułowania zostały dobrane ze względu na ich obrazoburczy charakter, aby wzbudzić jak największe zainteresowanie opinii publicznej. Sąd oparł się również na opinii biegłego, który stwierdził, że skarżąca celowo posługiwała się slangiem młodzieżowym, a jej sposób komunikowania się cechowała tendencja do szokowania, ranienia i dominowania nad innymi.

13. Sąd zauważył, że uwagi skarżącej zostały upublicznione i trafiły do szerokiego grona odbiorców. Uznał, że kwestia, czy jej wypowiedzi stanowiły zniewagę, musi być zbadana z uwzględnieniem wrażliwości przeciętnego człowieka w Polsce. Zauważył również, że Biblia wraz z Torą w różnych religiach chrześcijańskich i w judaizmie uchodzą za natchnione przez Boga i stanowią przedmiot czci. Sąd przychylił się do opinii biegłych, którzy stwierdzili, że wypowiedzi skarżącej sugerujące, że jej autorzy pisali ją pod wpływem alkoholu i środków odurzających, deprecjonowały Biblię. Zachowanie skarżącej wykraczało poza analizę czy krytykę i stało się narzędziem krzywdzenia innych osób. Wyraziła swoje poglądy w sposób, który obrażał chrześcijan i Żydów, oraz okazała pogardę wobec wiernych.

14. Sąd uznał, że wypowiedzi skarżącej były obiektywnie obraźliwe i nie można uznać, że zostały sformułowane w celach artystycznych czy naukowych. Działania skarżącej były celowe. Podsumowując, swoim zachowaniem wypełniła ona znamiona przestępstwa stypizowanego w art. 196 k.k.

15. Od wyroku z dnia 16 stycznia 2012 r. obrońcy skarżącej wnieśli dwie apelacje. Skarżąca zarzuciła w nich błędy faktyczne i prawne oraz niewłaściwą ocenę dowodów. Skarżyła się, że jeden z biegłych był księdzem i że sądy błędnie uznały, że jej zamiarem było obrażenie uczuć religijnych innych osób. Zarzuciła, że sądy dowolnie oceniły dowody i powinny były przeprowadzić dowody z zeznań innych osób, aby sprawdzić, czy te nie poczuły się urażone jej wypowiedziami. Skarżąca zarzuciła ponadto naruszenie jej praw proceduralnych, bowiem przeprowadzenie dowodów z zeznań jednej z osób odbyło się pod jej nieobecność, a jej obrońca nie został o tym powiadomiony z odpowiednim wyprzedzeniem. Skarżąca zakwestionowała również sposób zatwierdzenia wywiadu przez jej menedżera. Uznała, że jej działania nie były publiczne, a rozmowa była prywatną rozmową, która odbywała się w jej mieszkaniu.

16. W dniu 18 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w Warszawie utrzymał w mocy wyrok pierwszej instancji, zmieniając go jedynie poprzez ustalenie dnia popełnienia czynu na 24 lipca 2009 r. Sąd Okręgowy podzielił dokonane przez sąd niższej instancji ustalenia faktyczne i ocenę winy skarżącej. Uznał on, że zgodnie z ustaleniami Sądu Rejonowego w Warszawie wypełnione zostały wszystkie znamiona przestępstwa stypizowanego w art. 196 k.k.: wypowiedź była publiczna, stanowiła obrazę uczuć religijnych innych osób, dotyczyła przedmiotu czci religijnej i stanowiła zniewagę.

17. Obrońca skarżącej został powiadomiony o wyroku w dniu 23 lipca 2012 r.

18. W dniu 22 października 2012 r. pełnomocnik skarżącej w jej imieniu złożył skargę konstytucyjną, w której zarzucił niekonstytucyjność art. 196 k.k. W szczególności podniesiono, że art. 196 stanowił nieproporcjonalne ograniczenie prawa skarżącej do wolności słowa.

19. W dniu 6 października 2015 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie i stwierdził, że przedmiotowy przepis Kodeksu karnego jest zgodny z Konstytucją, w szczególności z art. 42, 53 i 54. Trybunał Konstytucyjny dokonał analizy krajowego orzecznictwa na gruncie art. 196 k.k., stwierdzając, że np. Sąd Najwyższy uznał, iż przestępstwo znieważenia uczuć religijnych, o którym mowa w art. 196, charakteryzuje się „wyrażeniem pogardy, chęcią poniżenia lub wyszydzenia”. Ocena, czy mamy do czynienia ze znieważeniem, opiera się na kryteriach obiektywnych, biorąc za miarę normy kulturowo-obyczajowe powszechnie przyjęte w danym społeczeństwie. Trybunał Konstytucyjny szczegółowo ocenił, czy przepis ten respektuje zasady przewidywalności i proporcjonalności w świetle orzecznictwa Trybunału. W swoim wyroku sąd przedstawił m.in. następujące stwierdzenia:

„Prawo do ochrony uczuć religijnych, do którego odnosi się kwestionowany przepis, dotyczy zarówno wolności od zachowań znieważających przedmiot czci religijnej, jak i swobodnego uzewnętrzniania przez jednostkę religii. Nie ulega też wątpliwości, że ochrona uczuć religijnych, a więc ludzkich emocji związanych z wyznawaną przez jednostkę wiarą, jest także powiązana z ochroną przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, która stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela - art. 30 Konstytucji.

[…] W świetle art. 196 k.k. przedmiotem ochrony są uczucia religijne innych osób bezpośrednio powiązane z wolnością religii i godnością człowieka. Penalizacja obrazy uczuć religijnych przez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej ma zatem przeciwdziałać takiemu rodzajowi „krytyki”, który polega na zastępowaniu, z powołaniem się na wolność słowa, argumentów merytorycznych zniewagami, które nie mogą być standardem akceptowanym w demokratycznym państwie (zob. wyrok TK o sygn. P 3/06). Znieważenie przedmiotu czci religijnej zmierza bowiem do umyślnej obrazy uczuć religijnych innych osób, a więc także, jak inne postacie znieważenia, wyrządzenia krzywdy w zakresie ich godności osobistej. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje stanowisko, że w państwie demokratycznym, będącym dobrem wspólnym wszystkich obywateli, debata publiczna, w której zapewnia się wolność wyrażenia swoich poglądów także w sferze religijnej, powinna toczyć się w sposób cywilizowany i kulturalny, bez jakiejkolwiek szkody dla praw i wolności człowieka i obywatela (zob. wyrok TK o sygn. P 12/09). Oczywista jest też odpowiedź na retoryczne pytanie, czy prawo powinno przeciwdziałać upowszechnianiu się w języku publicznej debaty zwrotów obraźliwych, agresywnych, poniżających, naruszających godność człowieka, zastępujących autentyczną wymianę poglądów zniewagami (zob. wyrok TK o sygn. P 3/06). […]

Trybunał Konstytucyjny uznał [...], że penalizacja obrazy uczuć religijnych przez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej jest koniecznym z perspektywy art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczeniem konstytucyjnej wolności wyrażania poglądów – art. 54 ust. 1 Konstytucji, a więc zastosowane środki są niezbędne dla ochrony interesu, z którym są powiązane. W państwie demokratycznym niezbędne jest ograniczenie wolności wypowiedzi znieważających lub obrażających uczucia religijne innych osób. Oceny wymaga natomiast sposób wytyczenia granic wolności wyrażania swoich poglądów oraz intensywność samych ograniczeń.

[…] Zastosowanie środka ograniczającego konstytucyjnie chronioną wolność wyrażania poglądów w trybie art. 196 k.k. nie można uznać za nieproporcjonalne, tj. nieprzydatne i nieprowadzące do zamierzonego celu (art. 31 ust. 3 Konstytucji)”.

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

I.  PRAWO KRAJOWE

A.  Właściwe przepisy konstytucyjne

20. Odpowiednie przepisy Konstytucji RP stanowią:

Art. 25 ust. 2

„Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”.

Art. 30

„Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”.

Art. 31 ust. 3

„Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”.

Art. 53

„1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność wyznania i sumienia innych osób.

5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”.

Art. 54 ust. 1

„Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”.

B.  Kodeks karny

21. Artykuł 196 Kodeksu karnego z 1997 r. stanowi:

„Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

22. Artykuł 256 § 1 k.k. zakazuje mowy nienawiści:

„Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

II.  ISTOTNE MATERIAŁY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

A.  Standardy Narodów Zjednoczonych

23. Artykuł 20 ust. 2 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. stanowi:

„Popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane”.

24. W dniu 16 grudnia 2005 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło rezolucję 60/150 w sprawie zwalczania zniesławiania religii (UN Doc. A/RES/60/509/Add.2 (część II)), którego odpowiednie fragmenty brzmią następująco:

„Zgromadzenie Ogólne,

[…]

zauważając z niepokojem, że zniesławianie religii przyczynia się do dysharmonii społecznej i prowadzi do łamania praw człowieka,

odnotowując z głębokim zaniepokojeniem nasilającą się w ostatnich latach tendencję do wypowiedzi atakujących religie, w szczególności islam i muzułmanów, zwłaszcza na forach poświęconych prawom człowieka,

1. wyraża głębokie zaniepokojenie negatywnymi stereotypami dotyczącymi religii oraz przejawami nietolerancji i dyskryminacji w sprawach religii lub przekonań, które nadal występują w niektórych regionach świata;

2. stanowczo potępia fizyczne ataki i napaści na przedsiębiorstwa, ośrodki kultury i miejsca kultu wszystkich religii, a także ataki na symbole religijne;

3. z głębokim zaniepokojeniem odnotowuje nasilenie kampanii zniesławiania religii oraz profilowania etnicznego i religijnego mniejszości muzułmańskich w następstwie tragicznych wydarzeń z 11 września 2001 r.;

4. wyraża głębokie zaniepokojenie faktem, że islam jest często i niesłusznie kojarzony z łamaniem praw człowieka i terroryzmem;

5. wyraża również głębokie zaniepokojenie programami i agendami realizowanymi przez organizacje i grupy ekstremistyczne, których celem jest zniesławienie religii, w szczególności gdy są one wspierane przez rządy;

6. potępia wykorzystywanie mediów drukowanych, audiowizualnych i elektronicznych, w tym Internetu, oraz wszelkich innych środków do podżegania do aktów przemocy, ksenofobii lub związanej z nimi nietolerancji i dyskryminacji wobec islamu lub jakiejkolwiek innej religii;

7. uznaje, że w kontekście walki z terroryzmem i reakcji na środki antyterrorystyczne zniesławianie religii staje się czynnikiem obciążającym, który przyczynia się do odmowy podstawowych praw i wolności grup docelowych, a także do ich wykluczenia gospodarczego i społecznego;

8. podkreśla konieczność skutecznego zwalczania zniesławiania wszystkich religii, w szczególności islamu i muzułmanów, zwłaszcza na forach poświęconych prawom człowieka;

9. wzywa państwa do podjęcia zdecydowanych działań w celu zakazania rozpowszechniania za pośrednictwem instytucji i organizacji politycznych rasistowskich i ksenofobicznych idei i materiałów skierowanych przeciwko jakiejkolwiek religii lub jej wyznawcom, które stanowią podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy;

10. wzywa również państwa do zapewnienia w ramach swoich systemów prawnych i konstytucyjnych odpowiedniej ochrony przed aktami nienawiści, dyskryminacji, zastraszania i przymusu wynikającymi ze zniesławienia religii, do podjęcia wszelkich możliwych środków w celu promowania tolerancji i poszanowania wszystkich religii i ich systemów wartości oraz do uzupełnienia systemów prawnych o intelektualne i moralne strategie zwalczania nienawiści i nietolerancji religijnej;

11. wzywa wszystkie państwa do zapewnienia, aby wszyscy urzędnicy publiczni, w tym organy ścigania, siły zbrojne, urzędnicy państwowi i nauczyciele, wykonywali swoje obowiązki służbowe z poszanowaniem różnych religii i przekonań oraz nie dyskryminowali ze względu na religię lub przekonania, a także aby zapewniono im niezbędne i odpowiednie kształcenie lub szkolenie;

12. podkreśla potrzebę zwalczania zniesławiania religii poprzez strategię i harmonizację działań na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym poprzez kształcenie i podnoszenie świadomości;

13. wzywa państwa do zapewnienia równego dostępu do kształcenia dla wszystkich, zarówno w aspekcie prawnym, jak i praktycznym, w tym dostępu do nieodpłatnego kształcenia podstawowego dla wszystkich dzieci, zarówno dziewcząt, jak i chłopców, oraz dostępu dorosłych do ustawicznego kształcenia opartego na poszanowaniu praw człowieka, różnorodności i tolerancji, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, a także do powstrzymania się od stosowania wszelkich środków prawnych lub innych prowadzących do segregacji rasowej w dostępie do edukacji szkolnej;

14. wzywa społeczność międzynarodową do zainicjowania globalnego dialogu w celu promowania kultury tolerancji i pokoju opartej na poszanowaniu praw człowieka i różnorodności religijnej oraz wzywa państwa, organizacje pozarządowe, organy religijne oraz media drukowane i elektroniczne do wspierania i promowania takiego dialogu;

15. wzywa Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka do promowania i włączenia aspektów praw człowieka do dialogu między cywilizacjami m.in. poprzez:

(a) włączenie ich do seminariów tematycznych i specjalnych debat na temat pozytywnego wkładu kultur, jak również różnorodności religijnej i kulturowej, w tym poprzez programy edukacyjne, w szczególności Światowy Program na rzecz Edukacji o Prawach Człowieka, ogłoszony w dniu 10 grudnia 2004 r.;

(b) współpracę Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka z innymi właściwymi organizacjami międzynarodowymi w zakresie organizowania wspólnych konferencji mających na celu zachęcanie do tego dialogu i promowanie zrozumienia powszechności praw człowieka i ich wdrażania na różnych poziomach;

16. zwraca się do Sekretarza Generalnego o przedstawienie Zgromadzeniu Ogólnemu na jego sześćdziesiątej pierwszej sesji sprawozdania z wykonania niniejszej rezolucji”.

25. W dniu 27 marca 2008 r. Rada Praw Człowieka przyjęła na swojej 40. sesji rezolucję 7/19 w sprawie zwalczania zniesławiania religii, której odpowiednie fragmenty brzmią następująco:

„Rada Praw Człowieka,

[…]

1. wyraża głębokie zaniepokojenie negatywnymi stereotypami dotyczącymi wszystkich religii oraz przejawami nietolerancji i dyskryminacji w sprawach religii lub przekonań;

[…]

4. wyraża głębokie zaniepokojenie ostatnimi poważnymi przypadkami celowego tworzenia stereotypów na temat religii, ich wyznawców i świętych w mediach oraz przez partie i grupy polityczne w niektórych społeczeństwach, a także związanymi z tym prowokacjami i wykorzystywaniem politycznym;

[…]

7. stanowczo potępia fizyczne ataki i napaści na przedsiębiorstwa, ośrodki kultury i miejsca kultu wszystkich religii oraz atakowanie symboli religijnych;

8. wzywa państwa do podjęcia działań mających na celu zakazanie rozpowszechniania, w tym za pośrednictwem instytucji i organizacji politycznych, rasistowskich i ksenofobicznych idei i materiałów skierowanych do jakiejkolwiek religii lub jej wyznawców, które stanowią podżeganie do nienawiści rasowej i religijnej, wrogości lub przemocy;

9. wzywa również państwa do zapewnienia w ramach swoich systemów prawnych i konstytucyjnych odpowiedniej ochrony przed aktami nienawiści, dyskryminacji, zastraszania i przymusu wynikającymi ze zniesławienia jakiejkolwiek religii, do podjęcia wszelkich możliwych środków w celu promowania tolerancji i poszanowania wszystkich religii i ich systemów wartości oraz do uzupełnienia systemów prawnych o intelektualne i moralne strategie zwalczania nienawiści i nietolerancji religijnej;

10. podkreśla, że poszanowanie religii i ich ochrona przed pogardą jest podstawowym elementem sprzyjającym korzystaniu przez wszystkich z prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania;

[…]

12. podkreśla, że zgodnie z międzynarodowym prawem dotyczącym praw człowieka każdy ma prawo do wolności słowa oraz że korzystanie z tego prawa wiąże się ze szczególnymi obowiązkami i odpowiedzialnością, a zatem może podlegać pewnym ograniczeniom, ale tylko takim, które są przewidziane prawem i konieczne dla poszanowania praw lub reputacji innych osób lub dla ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego, lub zdrowia publicznego, lub moralności;

13. potwierdza, że komentarz ogólny nr 15 Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, w którym Komitet stwierdza, że zakaz rozpowszechniania wszelkich idei opartych na wyższości rasowej lub nienawiści jest zgodny z wolnością opinii i wypowiedzi, ma takie samo zastosowanie do kwestii podżegania do nienawiści religijnej;

14. potępia wykorzystywanie mediów drukowanych, audiowizualnych i elektronicznych, w tym Internetu, oraz wszelkich innych środków do podżegania do aktów przemocy, ksenofobii lub związanej z nimi nietolerancji i dyskryminacji wobec islamu lub jakiejkolwiek religii;

15. zachęca specjalnego sprawozdawcę ds. współczesnych form rasizmu, dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji do dalszego składania Radzie na jej dziewiątej sesji sprawozdania na temat wszystkich przejawów zniesławiania religii, w szczególności na temat poważnych skutków islamofobii dla korzystania ze wszystkich praw;

16. zwraca się do Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka o złożenie sprawozdania z wykonania niniejszej rezolucji oraz o przedłożenie Radzie na jej dziewiątej sesji opracowania zestawiającego odpowiednie istniejące ustawodawstwo i orzecznictwo dotyczące zniesławienia i pogardy dla religii”.

26. W dniu 22 marca 2013 r. Rada Praw Człowieka przyjęła na swojej 50. sesji rezolucję 22/31 w sprawie zwalczania nietolerancji, negatywnych stereotypów oraz stygmatyzacji, dyskryminacji, podżegania do przemocy i stosowania przemocy wobec osób ze względu na religię lub światopogląd, której odpowiednie fragmenty brzmią następująco:

„Rada Praw Człowieka,

[…]

1. wyraża głębokie zaniepokojenie ciągłymi poważnymi przypadkami uwłaczających stereotypów, negatywnego profilowania i stygmatyzacji osób ze względu na ich religię lub przekonania, a także programami i agendami realizowanymi przez organizacje i grupy ekstremistyczne, mającymi na celu tworzenie i utrwalanie negatywnych stereotypów na temat grup religijnych, w szczególności gdy jest to aprobowane przez rządy;

2. wyraża swoje zaniepokojenie faktem, że liczba przypadków nietolerancji religijnej, dyskryminacji i przemocy z nimi związanej, a także negatywna stereotypizacja jednostek ze względu na ich religię lub przekonania nadal rośnie na całym świecie, i w tym względzie potępia wszelkie akty poparcia dla nienawiści religijnej przeciwko jednostkom, które to akty stanowią podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy, oraz wzywa państwa do podjęcia skutecznych środków, przewidzianych w niniejszej rezolucji, zgodnie z ich zobowiązaniami wynikającymi z międzynarodowego prawa dotyczącego praw człowieka, w celu zaradzenia takim incydentom i zwalczania ich;

3. głęboko potępia propagowanie nienawiści religijnej, które stanowi podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy, niezależnie od tego, czy odbywa się ono przy użyciu mediów drukowanych, audiowizualnych lub elektronicznych, czy też jakichkolwiek innych środków;

4. z zadowoleniem przyjmuje międzynarodowe, regionalne i krajowe inicjatywy mające na celu promowanie harmonii międzyreligijnej, międzykulturowej i międzywyznaniowej oraz zwalczanie dyskryminacji osób ze względu na religię lub przekonania, w szczególności liczne posiedzenia ekspertów w ramach procesu stambulskiego, i odnotowuje w tym względzie działania Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka oraz przeprowadzenie pięciu warsztatów regionalnych poświęconych odrębnym, lecz powiązanym kwestiom, w tym ostatniego warsztatu w Maroku i jego dokument końcowy – plan działania z Rabatu w sprawie zakazu propagowania nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, które to propagowanie nienawiści stanowi podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy, a także zawarte w tym dokumencie zalecenia i wnioski;

5. uznaje, że otwarta, publiczna debata nad ideami, a także dialog międzywyznaniowy i międzykulturowy na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym mogą stanowić jedną z najlepszych form ochrony przed nietolerancją religijną i mogą odegrać pozytywną rolę w umacnianiu demokracji i zwalczaniu nienawiści religijnej, a także wyraża przekonanie, że stały dialog na temat tych kwestii może pomóc w przezwyciężeniu istniejących błędnych wyobrażeń;

6. odnotowuje przemówienie wygłoszone przez Sekretarza Generalnego Organizacji Współpracy Islamskiej podczas 15. sesji Rady Praw Człowieka i opierając się na tym przemówieniu wzywa państwa do podjęcia następujących działań w celu wspierania wewnętrznego środowiska opartego na tolerancji religijnej, pokoju i szacunku poprzez:

(a) zachęcanie do tworzenia sieci współpracy w celu budowania wzajemnego zrozumienia, wspierania dialogu i inspirowania konstruktywnych działań na rzecz wspólnych celów politycznych oraz osiągania wymiernych rezultatów, takich jak projekty serwisowe w dziedzinie edukacji, zdrowia, zapobiegania konfliktom, zatrudnienia, integracji i edukacji medialnej;

(b) stworzenie odpowiedniego mechanizmu w ramach rządów w celu, m.in., zidentyfikowania potencjalnych obszarów napięć pomiędzy członkami różnych wspólnot religijnych i zajęcia się nimi oraz pomocy w zapobieganiu konfliktom i mediacji;

(c) zachęcanie do szkolenia urzędników państwowych w zakresie skutecznych strategii kontaktowych;

(d) zachęcanie liderów do podejmowania w swoich społecznościach dyskusji na temat przyczyn dyskryminacji oraz opracowywania strategii przeciwdziałania tym przyczynom;

(e) wypowiadanie się przeciwko nietolerancji, w tym przeciwko propagowaniu nienawiści religijnej, która stanowi podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub przemocy;

(f) przyjęcie środków penalizujących podżeganie do przemocy ze względu na religię lub przekonanie;

( g) zrozumienie potrzeby zwalczania aktów poniżania i negatywnej stereotypizacji religijnej osób, a także podżegania do nienawiści religijnej, poprzez przygotowywanie strategii i harmonizację działań na poziomie lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym – między innymi poprzez edukację i budowanie świadomości;

(h) uznanie, że otwarta, konstruktywna i oparta na szacunku wymiana idei, a także dialog międzywyznaniowy i międzykulturowy na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym mogą odegrać pozytywną rolę w zwalczaniu nienawiści religijnej, podżegania i przemocy;

7. wzywa wszystkie państwa do:

(a) podjęcia skutecznych środków w celu zapewnienia, aby funkcjonariusze publiczni, wykonując swoje obowiązki publiczne, nie dyskryminowali jednostki ze względu na religię lub przekonania;

(b) wspierania wolności religijnej i pluralizmu poprzez promowanie zdolności członków wszystkich wspólnot religijnych do uzewnętrzniania swojej religii oraz do otwartego i równoprawnego udziału w życiu społecznym;

(c) zachęcania do reprezentacji i znaczącego uczestnictwa jednostek, niezależnie od ich religii, we wszystkich sektorach społeczeństwa;

(d) podjęcia zdecydowanych działań mających na celu przeciwdziałanie profilowaniu religijnemu, które rozumiane jest jako inwektywne wykorzystywanie religii jako kryterium przy przeprowadzaniu przesłuchań, przeszukań i innych czynności dochodzeniowych przez organy ścigania;

8. zachęca państwa do rozważenia możliwości przekazywania zaktualizowanych informacji na temat działań podejmowanych w tym zakresie w ramach bieżących sprawozdań sporządzanych dla Biura Wysokiego Komisarza;

9. wzywa państwa do przyjęcia środków i polityk promujących pełne poszanowanie i ochronę miejsc kultu i miejsc kultu religijnego, cmentarzy i sanktuariów oraz do podjęcia działań w przypadkach, gdy miejsca te są narażone na wandalizm lub zniszczenie;

10. zwraca się do Wysokiego Komisarza o przygotowanie i przedłożenie Radzie Praw Człowieka, na jej dwudziestej piątej sesji, sprawozdania opartego na informacjach przekazanych przez państwa na temat działań i środków podjętych przez nie w celu wdrożenia planu działania określonego w punktach 6 i 7 powyżej, jak również ich stanowisk na temat potencjalnych środków następczych mających na celu dalszą poprawę wdrożenia tego planu;

11. wzywa do wzmocnienia międzynarodowych działań na rzecz globalnego dialogu w celu promowania kultury tolerancji i pokoju na wszystkich poziomach, opartego na poszanowaniu praw człowieka oraz różnorodności religii i przekonań”.

27. Komitet Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych podczas swojej 102. sesji (11–29 lipca 2011 r.) przyjął komentarz ogólny nr 34 dotyczący art. 19 (wolności wyrażania opinii i wolności wypowiedzi), którego odpowiednie fragmenty brzmią następująco:

„3. Wolność wyrażania opinii stanowi przesłankę realizacji zasady przejrzystości i odpowiedzialności, które są z kolei niezbędne do rozpowszechniania i ochrony praw człowieka.

[…]

47. Przepisy o zniesławieniu należy formułować ze starannością, zapewniając ich zgodność z pkt 3 [Komentarza] oraz tak, aby w praktyce nie ograniczały wolności wyrażania opinii. Wszelkie takie przepisy, w szczególności przepisy karne, powinny przewidywać okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną takie jak zarzutu prawdziwości i nie powinny być stosowane do takich form wypowiedzi, które nie stanowią przedmiotu kontroli. Przynajmniej w odniesieniu do komentarzy dotyczących osób publicznych należy rozważyć kwestię wstrzymania się od penalizowania lub w inny sposób czynienia bezprawnymi nieprawdziwych oświadczeń, które zostały opublikowane w błędnym przekonaniu, ale bez jakiejkolwiek złośliwości. W każdym razie interes publiczny w przedmiocie krytyki należy uznać za okoliczność wyłączającą odpowiedzialność karną. Państwa Strony powinny baczyć, by unikać stosowania nader uciążliwych środków karnych i kar. W razie potrzeby Państwa Strony powinny nałożyć stosowne ograniczenia w przedmiocie obowiązku strony pozwanej do poniesienia kosztów postępowania strony wygrywającej. Państwa Strony powinny rozważyć dekryminalizację czynu zniesławienia, a stosowanie prawa karnego powinno w każdym przypadku mieć miejsce wyłącznie w najpoważniejszych sprawach, natomiast kara pozbawienia wolności nigdy nie jest odpowiednią karą. Niedopuszczalne jest, aby Państwo Strona przedstawiło osobie zarzuty związane ze zniesławieniem, a następnie nie przystąpiło niezwłocznie do procesu – taka praktyka wywołuje efekt mrożący (ang. chilling effect), który może nadmiernie ograniczać korzystanie z wolności wyrażania opinii osoby zainteresowanej i innych.

48. Zakazy okazywania braku szacunku dla religii lub innego systemu przekonań, w tym przepisy zakazujące bluźnierstwa, są niezgodne z Paktem, z wyjątkiem szczególnych okoliczności przewidzianych w art. 20 ust. 2 Paktu. [...] Zatem przykładowo niedopuszczalne dla tychże praw byłoby dyskryminowanie na korzyść lub niekorzyść jednej lub niektórych religii lub systemów przekonań, lub ich wyznawców w stosunku do wyznawców innej religii lub systemów przekonań, lub wyznawców religii w stosunku osób niewierzących. Niedopuszczalne byłoby również stosowanie takich zakazów w celu zapobiegania krytyce wobec przywódców religijnych lub komentarzom na temat doktryny religijnej i dogmatów wiary lub karania za taką krytykę lub takie komentarze.

49. Przepisy, które penalizują wyrażanie opinii na temat faktów historycznych, są niezgodne z obowiązkami, które Pakt nakłada na Państwa Strony w odniesieniu do poszanowania wolności opinii i wolności wypowiedzi. Przepisy Paktu nie zezwalają na wprowadzenie ogólnego zakazu wyrażania niesłusznych opinii lub błędnej interpretacji minionych wydarzeń. Prawo do wolności wyrażania opinii nigdy nie powinno podlegać ograniczeniom, a w odniesieniu do wolności wypowiedzi ograniczenia te nie powinny wykraczać poza to, co jest dozwolone zgodnie z ust. 3 lub wymagane na podstawie art. 20”.

B.  Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)

28. W finalnej wersji Raportu o przestępstwach z nienawiści z 2019 r. przygotowanego przez OBWE/ODHIR zebrano informacje pochodzące z 39 państw, uzupełnione o raporty o incydentach z nienawiści od 148 grup społeczeństwa obywatelskiego, obejmujące 45 państw uczestniczących. W raporcie zebrano dane o dokładnie 7000 incydentów motywowanych uprzedzeniami wobec różnych grup, w tym 3757 „incydentach opisowych”. Z analizy ogólnej liczby zgłoszonych incydentów wynikało, że 2026 z nich było motywowanych antysemityzmem, 577 uprzedzeniami wobec chrześcijan i 511 uprzedzeniami wobec muzułmanów. W odniesieniu do Polski w raporcie wskazano 972 przestępstwa z nienawiści odnotowane przez policję. Inne źródła odnotowały w Polsce 187 incydentów, w tym 52 motywowane antysemityzmem, 35 motywowanych uprzedzeniami wobec chrześcijan oraz 6 wobec muzułmanów.

C.  Rada Europy

29. Odpowiednie fragmenty Rekomendacji 1805 (2007) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (PACE) w sprawie bluźnierstwa, zniewag religijnych i mowy nienawiści skierowanej przeciwko osobom ze względu na ich religię stanowią, co następuje.

„4. W odniesieniu do przestępstw bluźnierstwa, znieważania uczuć religijnych i mowy nienawiści skierowanych przeciwko osobom z powodu ich wyznania, na państwie spoczywa odpowiedzialność ustalenia, które zachowanie powinno być stypizowane jako przestępstwo w granicach narzuconych przez orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W tym względzie Zgromadzenie stwierdza, że bluźnierstwo jako obraza uczuć religijnych nie powinno być uznawane za przestępstwo. Należy wyraźnie oddzielić pojęcia odnoszące się do kwestii sumienia moralnego od tych, które określają, co jest zgodne z prawem, oraz pojęcia odnoszące się do kwestii, które należą do sfery publicznej, od tych, które przynależą do sfery prywatnej. Wprawdzie w dzisiejszych czasach wszczynanie postępowań w tym względzie jest rzadkością w państwach członkowskich, jednak często występuje w innych państwach na świecie.

[…]

14. Zgromadzenie zauważa, że państwa członkowskie mają obowiązek bronić praw związanych z wolnością religijną oraz praw dających możliwość swobodnego manifestowania swojej wiary, wynikających z art. 9 Konwencji. Wymaga to, aby państwa członkowskie chroniły tego typu manifestacje przed ingerencją ze strony innych osób. Mimo to prawa te mogą niekiedy stanowić przedmiot pewnych uzasadnionych ograniczeń. Wyzwanie stojące przed władzami polega na zachowaniu sprawiedliwej równowagi między interesami jednostek będących członkami społeczności wyznaniowej – w celu zapewnienia poszanowania ich prawa do manifestacji własnego wyznania czy prawa do nauki – a ogólnym interesem społeczeństwa oraz prawami i obowiązkami innych.

15. Zgromadzenie bierze pod uwagę, iż tak dalece, jak będzie to konieczne w demokratycznym społeczeństwie, zgodnie z art. 10 ust. 2 Konwencji, ustawodawstwo krajowe powinno penalizować jedynie te wypowiedzi w kwestiach religii, które w sposób celowy i dotkliwy zakłócają porządek publiczny lub nawołują do publicznej przemocy”.

30. Odpowiednie części raportu Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisji Weneckiej) w sprawie relacji między wolnością słowa a wolnością wyznania: kwestia regulacji i ścigania bluźnierstwa, zniewagi religijnej i podżegania do nienawiści religijnej (CDL-AD(2008)026) stanowią, co następuje:

„89. Jeśli chodzi o ustalenie konieczności wprowadzenia szczególnych przepisów uzupełniających w zakresie przestępstw bluźnierstwa, zniewagi religijnej i podżegania do nienawiści religijnej, Komisja stwierdza:

a) nawoływanie do nienawiści – w tym nienawiści na tle religijnym – powinno podlegać sankcjom karnym, jak ma to miejsce w niemal wszystkich państwach europejskich [...];

b) nie jest konieczne ani pożądane samo typizowanie przestępstwa obrazy religijnej (tj. obrażania uczuć religijnych), niezawierającego znamienia podżegania do nienawiści jako przesłanki koniecznej;

c) przestępstwo bluźnierstwa powinno zostać bezpowrotnie zniesione (jak ma to miejsce w większości państw europejskich).

90. Jeśli chodzi o to, w jakim stopniu ustawodawstwo karne jest odpowiednie lub skuteczne w celu zapewnienia odpowiedniej równowagi między prawem do wolności wyrażania opinii a prawem do poszanowania czyichś przekonań, Komisja przypomina, że jej zdaniem sankcje karne są odpowiednie jedynie w przedmiocie podżegania do nienawiści (chyba że przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu są odpowiednie).

91. Niezależnie od trudności w egzekwowaniu przepisów prawa karnego w tym obszarze istnieje znaczna wartość symboliczna w paneuropejskim wprowadzeniu sankcji karnych grożących za nawoływanie do nienawiści. Daje to wyraźny sygnał wszystkim grupom społeczeństwa – oraz wszystkim społecznościom – że skuteczna demokracja nie jest w stanie znieść zachowań i działań podważających jej podstawowe wartości: pluralizm, tolerancję, poszanowanie praw człowieka oraz niedyskryminację. Istotne jest jednak, aby stosowanie przepisów przeciwko podżeganiu do nienawiści odbywało się w sposób niedyskryminujący.

92. Zdaniem Komisji sankcje karne są niewłaściwe w odniesieniu do przestępstwa obrazy uczuć religijnych, a tym bardziej w odniesieniu do bluźnierstwa”.

D.  Unia Europejska

31. Odpowiednia część rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 27 lutego 2014 r. w sprawie sytuacji praw podstawowych w Unii Europejskiej (2012) (2013/2078(INI)), stanowi, że:

„Parlament Europejski

[…]

35. przypomina, że przepisy krajowe, które przewidują kary za bluźnierstwo, stanowią ograniczenie wolności wypowiedzi dotyczące religii lub innych przekonań, że prawa takie są stosowane często, by prześladować, źle traktować lub zastraszać osoby należące do mniejszości religijnych i innych mniejszości i mogą poważnie osłabiać wolność wypowiedzi oraz wolność religii lub przekonań; zaleca państwom członkowskim zlikwidowanie kar za takie przestępstwa”.

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 10 KONWENCJI

32. Skarżąca podniosła, że wyrok skazujący za obrazę uczuć religijnych doprowadził do naruszenia prawa wynikającego z art. 10 Konwencji, który stanowi:

„1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.

2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej”.

A.  Dopuszczalność

33. Trybunał zauważa, że niniejsza skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona ani niedopuszczalna z jakichkolwiek innych powodów wymienionych w art. 35 Konwencji. Tym samym należy uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

(a)  Skarżąca

34. Skarżąca zarzuciła, że wydany wobec niej wyrok skazujący i orzeczona kara stanowiły naruszenie jej prawa do wolności wyrażania opinii. Wskazała, że postępowanie wobec niej wszczęto na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez prokuratora. Oznaczało to, że prokurator uznał, że doszło do naruszenia interesu publicznego i koniecznym stało się wszczęcie postępowania wobec niej. Ponadto skarżąca uznała, że nałożona na nią sankcja – wyrok karny i grzywna pięćdziesięciokrotnie przewyższająca minimalną kwotę przewidzianą prawem – była surowa.

35. Wskazała, że ingerencja w jej przypadku nie była proporcjonalna do uzasadnionych celów i nie powinna była mieć miejsca w demokratycznym społeczeństwie. W szczególności konieczność ochrony uczuć religijnych innych osób, na którą powołuje się Rząd, nie powinna być chroniona za wszelką cenę. Skarżąca uznała, że prawo karne nie powinno być stosowane do ochrony subiektywnych uczuć religijnych. Przepis, który penalizował taką wypowiedź karą do dwóch lat pozbawienia wolności, nie spełniał standardów konwencyjnych.

36. Wypowiedzi skarżącej nie były skierowane przeciwko religii katolickiej czy jej wyznawcom. Jej opinie nie miały na celu naruszania porządku publicznego, zakłócania spokoju lub obrażania czy urażania uczuć religijnych innych osób. Nie stanowiły one mowy nienawiści. Skarżąca wyraziła swoje prywatne poglądy w tej sprawie, a forma wypowiedzi została dostosowana do odbiorców – fanów jej muzyki. Wreszcie, w jej wypowiedziach nie było nic, co można by uznać za mowę nienawiści lub w inny sposób antagonizującą dla wiernych.

(b)  Rząd

37. Rząd podniósł, że nie doszło do naruszenia art. 10 Konwencji, ponieważ ingerencja w prawa skarżącej była zgodna ze standardami określonymi w orzecznictwie Trybunału. W szczególności ingerencja została przewidziana w art. 196 k.k. Skarżąca mogła z łatwością wiedzieć, że jej wypowiedź może stanowić podstawę wszczęcia postępowania, ponieważ 90% ludności w Polsce to katolicy, a religia odgrywa kluczową rolę w koncepcji tożsamości dla większości Polaków jako część ich kultury.

38. Jeśli chodzi o cel, któremu służyła ingerencja, Rząd twierdził, że była nim ochrona „praw innych osób” i ich uczuć religijnych. Rząd zauważył, że wolność wypowiedzi i prawo do poszanowania przekonań religijnych, zapisane odpowiednio w art. 10 i 9 Konwencji, powinny korzystać z równej ochrony.

39. Rząd uznał, że wypowiedzi skarżącej miały na celu zszokowanie i zdobycie większej popularności. Nie powinny być one uznawane za wyraz artystyczny i nie przyczyniły się do szerszej debaty społecznej ani kulturalnej. Ponadto postępowanie przeciwko skarżącej wszczęto na wniosek dwóch osób, a nie przez władze z urzędu. Rząd powtórzył, że zdecydowana większość Polaków to katolicy, a religia rzymskokatolicka odgrywa kluczową rolę w koncepcji tożsamości narodowej. Katolicy i inne osoby religijne mają prawo nie być znieważane ze względu na swoje przekonania.

Ingerencja była uzasadniona troską o przywrócenie równowagi między sprzecznymi interesami – prawem do przekazywania idei oraz ochroną uczuć religijnych i przekonań innych osób.

40. Rząd stwierdził, że sądy krajowe przeprowadziły dokładną i staranną analizę konieczności zastosowania zaskarżonego środka oraz podały odpowiednie i wystarczające uzasadnienie jego zastosowania. Sądy przeprowadziły dowody z opinii trzech biegłych i zeznań innych świadków oraz starannie wyważyły sprzeczne interesy, zanim doszły do wniosku, że skarżąca publicznie znieważyła wrażliwość religijną innych osób. Sporna ingerencja była zatem proporcjonalna do słusznego celu.

41. W odniesieniu do nałożonej sankcji Rząd uznał, że była ona najłagodniejsza z możliwych w świetle prawa krajowego, a wysokość grzywny została dostosowana do środków finansowych skarżącej.

(c)  Stanowiska interweniujących stron trzecich

(i)  Article 19

42. Article 19 utrzymywało, że ochrony uczuć osób wierzących w świetle prawa karnego w przypadkach, w których nie dochodziło do podżegania do dyskryminacji lub przemocy, nie można uznać za realizację słusznego celu i uzasadnioną jako konieczną w społeczeństwie demokratycznym. Strona interweniująca zwróciła uwagę na stanowisko Komitetu Praw Człowieka ONZ, zgodnie z którym ustawy o bluźnierstwie są niezgodne z Międzynarodowym paktem praw obywatelskich i politycznych, z wyjątkiem szczególnych sytuacji. Powołała się przy tym na Grupę Roboczą ONZ ds. Arbitralnych Zatrzymań, stwierdzając: „chociaż zniewaga na tle religijnym może obrażać ludzi i ranić ich uczucia, nie powoduje bezpośrednio naruszenia praw do wolności wyznania”.

43. Article 19 twierdziło, że zakazy dotyczące znieważania na tle religijnym nie sposób odróżnić od szerzej ujętych zakazów bluźnierstwa. Pozbawiony praktycznego znaczenia jest fakt, że pierwszy z tych zakazów wydawał się chronić subiektywne odczucia osób, zaś drugi chronił religie lub wierzenia w sposób abstrakcyjny: udowodnienie znieważenia jednostki w tych okolicznościach zależało od ustalenia za pomocą dowodów znieważenia samej religii. W obu przypadkach państwo znalazło się w sytuacji, w której wykorzystuje prawo karne do określenia dopuszczalnych granic dyskursu religijnego. Strona interweniująca wskazała również na zalecenie PACE 1805 (2007), w którym uznano, że prawo krajowe powinno penalizować jedynie wypowiedzi dotyczące spraw religijnych, które celowo i poważnie zakłócają porządek publiczny i wzywają do przemocy publicznej.

(ii)  Ordo Iuris

44. Instytut Ordo Iuris wskazał, że na osobach korzystających z praw wynikających z art. 10 Konwencji ciążą obowiązki i odpowiedzialność, w szczególności obowiązek unikania wypowiedzi bezproduktywnie obraźliwych dla innych, naruszających ich prawa i nieprzyczyniających się do debaty publicznej. Instytut wskazał, że z art. 9 Konwencji wynika pozytywne zobowiązanie państwa do zapewnienia pokojowego współistnienia wszystkich religii i osób nienależących do grupy religijnej poprzez zapewnienie tolerancji religijnej. Strona interweniująca wskazała ponadto, że w całej Europie nie można dostrzec jednolitej koncepcji znaczenia religii w społeczeństwie. Powołała się na orzecznictwo Trybunału, aby wykazać, że w takich przypadkach państwa cieszyły się szerokim marginesem uznania przy ocenie konieczności ingerencji.

45 . Ordo Iuris zwróciło uwagę, że z danych statystycznych wynika, iż Polska jest jednym z najbardziej religijnych krajów w Europie. Zdecydowana większość Polaków wierzy w Boga, a około 60% uważa, że Biblia stanowi „Słowo Boże”. Im bardziej religijne społeczeństwo, tym bardziej paląca może być potrzeba ustanowienia jakiejś formy odpowiedzialności za bezproduktywnie obraźliwe wypowiedzi, które znieważają uczucia innych ludzi. Podniósł również, że art. 196 polskiego Kodeksu karnego, zredagowany w sposób podobny do art. 188 austriackiego kodeksu karnego, penalizuje wypowiedzi mające na celu obrazę uczuć religijnych dotyczące przedmiotów czci religijnej lub miejsc przeznaczonych do wykonywania obrzędów religijnych. Nie zabrania on formułowania krytycznych czy kontrowersyjnych wypowiedzi, ale gwarantuje wierzącym prawo do korzystania z wolności wyznania.

2.  Ocena Trybunału

(a)  Zasady ogólne

46. Trybunał przypomina fundamentalne zasady leżące u podstaw swoich wyroków dotyczących art. 10, wyrażone przykładowo w wyrokach w sprawie Handyside przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (7 grudnia 1976 r., Seria A nr 24) oraz w sprawie Fressoz i Roire przeciwko Francji ([WI], skarga nr 29183/95, § 45, ETPC 1999-I). Wolność wyrażania opinii stanowi jeden z zasadniczych fundamentów społeczeństwa demokratycznego i jeden z podstawowych warunków jego postępu i samorealizacji każdej jednostki. Z zastrzeżeniem art. 10 ust. 2 ma ona zastosowanie nie tylko do „informacji” czy „idei”, które są słusznie przyjmowane lub postrzegane jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz także takich, które mogą być obraźliwe, szokujące lub niepokojące. Trybunał zauważa ponadto, że zgodnie z art. 10 ust. 2 Konwencji zakres ograniczeń w mowie politycznej lub debacie w kwestiach interesu publicznego jest niewielki (zob. Baka przeciwko Węgrom [WI], skarga nr 20261/12, § 159, ETPC 2016; oraz Satakunnan Markkinapörssi Oy i Satamedia Oy przeciwko Finlandii [WI], skarga nr 931/13, § 167, 27 czerwca 2017 r. (fragmenty)).

47. Jak jednak uznano w art. 10 ust. 2, korzystanie z wolności wyrażania opinii wiąże się z obowiązkami i odpowiedzialnością. Wśród nich, w kontekście przekonań religijnych, jest ogólny wymóg zapewnienia pokojowego korzystania z praw gwarantowanych na mocy art. 9 osobom, które mają owe przekonania, w tym obowiązek unikania w możliwie największym stopniu wypowiedzi, które dotyczą przedmiotów czci, są bezproduktywnie obraźliwe wobec innych i bluźniercze (zob. Sekmadienis Ltd. przeciwko Litwie, skarga nr 69317/14, § 74, 30 stycznia 2018 r., wraz z dalszymi odesłaniami).

48. Trybunał powtarza ponadto, że jak zapisano w art. 9 Konwencji, wolność myśli, sumienia i wyznania stanowi jeden z fundamentów „demokratycznego społeczeństwa” w rozumieniu Konwencji (zob. Kokkinakis przeciwko Grecji, 25 maja 1993 r., § 31, Seria A nr 260–A; oraz Ivanova przeciwko Bułgarii, skarga nr 52435/99, § 77, 12 kwietnia 2007 r.). Jednocześnie obowiązek neutralności i bezstronności państwa wyklucza jakąkolwiek dowolność z jego strony w określaniu, czy przekonania religijne lub środki użyte do ich wyrażenia są zgodne z prawem (zob. Manoussakis i inni przeciwko Grecji, 26 września 1996 r., § 47, Zbiór wyroków i decyzji 1996-IV; Hasan i Chaush przeciwko Bułgarii [WI], skarga nr 30985/96, § 78, ETPC 2000–XI; oraz Fernández Martínez przeciwko Hiszpanii [WI], skarga nr 56030/07, § 129, ETPC 2014 (fragmenty)).

49. Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że chociaż zasadniczym przedmiotem wielu postanowień Konwencji jest ochrona jednostki przed arbitralną ingerencją władz publicznych, to dodatkowo mogą istnieć pozytywne obowiązki nieodłącznie związane ze skutecznym przestrzeganiem danych praw (zob. Özgür Gündem przeciwko Turcji, skarga nr 23144/93, § 42, ETPC 2000–III). Na państwach ciąży pozytywny obowiązek wynikający z art. 9 Konwencji polegający na zapewnieniu pokojowego współistnienia wszystkich religii i osób nienależących do grupy religijnej poprzez zapewnienie wzajemnej tolerancji (zob. E.S. przeciwko Austrii, skarga nr 38450/12, § 44, 25 października 2018 r.; zob. także Leyla Şahin przeciwko Turcji [WI], skarga nr 44774/98, §§ 107–108, ETPC 2005–XI; oraz S.A.S. przeciwko Francji [WI], skarga nr 43835/11, §§ 123–128, ETPC 2014 (fragmenty)). Obowiązki te mogą wymagać przyjęcia środków zapewniających poszanowanie wolności religii nawet w relacjach między jednostkami (zob. Siebenhaar przeciwko Niemcom, skarga nr 18136/02, § 38, 3 lutego 2011 r.).

50. Chociaż nie sposób precyzyjnie określić linię podziału między pozytywnymi i negatywnymi obowiązkami państwa wynikającymi z art. 9, to obowiązujące zasady są jednak porównywalne. W szczególności w obu przypadkach trzeba uwzględnić właściwą równowagę, jaką należy zachować pomiędzy interesem ogólnym a interesem jednostki, przy czym państwo w każdym przypadku korzysta z marginesu oceny ( ibid., § 38; oraz, mutatis mutandis, Evans przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 6339/05, §§ 75–76, ETPC 2007–I; Rommelfanger przeciwko Niemcom, skarga nr 12242/86, decyzja Komisji z 6 września 1989 r., decyzje i zbiór 62, s. 151 i 161; oraz Fuentes Bobo przeciwko Hiszpanii, skarga nr 39293/98, § 38, 29 lutego 2000 r.).

51. Ci, którzy decydują się na skorzystanie z wolności manifestowania przekonań religijnych na podstawie art. 9 Konwencji, niezależnie od tego, czy czynią to, będąc członkami większości czy też mniejszości religijnej, muszą liczyć się z krytyką. Powinni tolerować i akceptować negowanie swoich przekonań religijnych przez innych, a nawet propagowanie przez innych doktryn wrogich ich wierze (zob. Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii, 20 września 1994 r., § 47, Seria A nr 295-A; İ.A. przeciwko Turcji, skarga nr 42571/98, § 28, ETPC 2005-VIII; oraz Aydın Tatlav przeciwko Turcji, skarga nr 50692/99, § 27, 2 maja 2006 r.). W przypadku gdy takie wypowiedzi wykraczają poza krytyczne negowanie przekonań religijnych innych osób i mogą przyczynić się do nietolerancji religijnej, na przykład w przypadku niewłaściwego, a nawet obelżywego ataku na przedmiot kultu religijnego, państwo może zasadnie uznać je za sprzeczne z poszanowaniem wolności myśli, sumienia i religii oraz zastosować proporcjonalne środki ograniczające (zob. Tagiyev i Huseynov przeciwko Azerbejdżanowi, skarga nr 13274/08, § 37, 5 grudnia 2019 r.; Otto-Preminger-Institut, § 47; oraz İ.A. przeciwko Turcji, § 29, oba cytowane wyżej). Przedstawianie obiektu kultu religijnego w prowokacyjny sposób mogący godzić w uczucia religijne wyznawców danej religii można rozumieć jako złośliwe pogwałcenie ducha tolerancji leżącego u podstaw społeczeństwa demokratycznego (zob. E.S. przeciwko Austrii, op. cit., § 53). Ponadto wypowiedzi, które mają na celu szerzenie nienawiści opartej na nietolerancji – w tym nietolerancji religijnej – podżeganie do niej lub usprawiedliwianie jej nie podlegają ochronie przewidzianej w art. 10 Konwencji (zob., mutatis mutandis, Gündüz przeciwko Turcji, skarga nr 35071/97, § 51, ETPC 2003-XI). Państwo może zatem słusznie uznać za konieczne przyjęcie środków mających na celu represjonowanie pewnych form zachowania, w tym przekazywania informacji i idei ocenianych jako niezgodne z poszanowaniem wolności myśli, sumienia i religii innych osób (zob. E.S. przeciwko Austrii, op. cit., § 45).

52. Fakt, że nie ma jednolitej europejskiej koncepcji związanej z wymogami ochrony praw innych osób w odniesieniu do ataków na ich przekonania religijne oznacza, że umawiające się państwa mają szerszy margines oceny przy regulowaniu swobody wypowiedzi w związku ze sprawami mogącymi obrażać intymne przekonania osobiste w sferze moralności lub religii (zob. İ.A. przeciwko Turcji, op. cit., § 25, z dalszymi odniesieniami; zob. także Wingrove przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 25 listopada 1996 r., § 58, Zbiór 1996–V; oraz Murphy przeciwko Irlandii, skarga nr 44179/98, § 67, ETPC 2003-IX (fragmenty)). Ponadto w przypadkach wymagających rozważenia sprzecznych interesów związanych z korzystaniem z dwóch podstawowych wolności, mianowicie prawa skarżącego do publicznego przedstawienia swoich poglądów na temat doktryny religijnej z jednej strony oraz prawa innych osób do poszanowania ich wolności myśli, sumienia i wyznania z drugiej strony, ocena (potencjalnych) skutków kwestionowanych wypowiedzi zależy w pewnym stopniu od sytuacji w kraju, w którym wypowiedzi te zostały wygłoszone w danym czasie, oraz od kontekstu, w jakim je wygłoszono. W takich przypadkach władze krajowe mają szeroki margines oceny, ponieważ ich możliwości dokonania oceny w zakresie tego, które wypowiedzi mogły zakłócić pokój religijny w ich kraju, są większe (zob. E.S. przeciwko Austrii, op. cit., § 50).

53. Trybunał podkreślił również, że w społeczeństwach demokratycznych, w których kilka religii współistnieje w obrębie jednej i tej samej populacji, może być konieczne nałożenie ograniczeń na wolność uzewnętrzniania swojej religii lub przekonań w celu pogodzenia interesów różnych grup i zapewnienia poszanowania przekonań każdego człowieka (zob. Kokkinakis, op. cit., § 33). Harmonijne współdziałanie osób i grup o zróżnicowanej tożsamości jest niezbędne dla osiągnięcia spójności społecznej (zob. mutatis mutandis, Gorzelik i inni przeciwko Polsce [WI], skarga nr 44158/98, § 92, ETPC 2004-I).

(b)  Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

54. Zdaniem Trybunału, co było również bezsporne między stronami, wyrok skazujący, który doprowadził do niniejszej sprawy, stanowił ingerencję w prawo skarżącej do wolności wypowiedzi. Taka ingerencja stanowi naruszenie art. 10, chyba że jest „przewidziana przez prawo”, nie realizuje jednego lub więcej uzasadnionych celów, o których mowa w ust. 2, i jest „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” do osiągnięcia danego celu lub celów.

55. Trybunał podkreśla, iż niewątpliwie ingerencja była „przewidziana przez prawo”, ponieważ wyrok skazujący wydany wobec skarżącej znajdował uzasadnienie w art. 196 k.k. Trybunał podziela ocenę Rządu, zgodnie z którą kwestionowana ingerencja miała na celu ochronę uczuć religijnych, co odpowiada ochronie praw innych w rozumieniu art. 10 ust. 2 Konwencji (zob. E.S., op. cit., § 41).

56. Trybunał uważa, że rozpatrywana kwestia wymaga wyważenia sprzecznych interesów. Należy przy tym uwzględnić margines oceny pozostawiony władzom krajowym, których obowiązkiem w społeczeństwie demokratycznym jest uwzględnienie, w ramach przysługujących im kompetencji, interesów społeczeństwa jako całości. W związku z tym Trybunał przyjmuje, że władze krajowe miały szeroki margines oceny w niniejszej sprawie.

57. Trybunał powtarza w tym kontekście, że choć wywiad ze skarżącą zawierał stwierdzenia, które mogły zaszokować lub zaniepokoić niektórych ludzi, Trybunał wielokrotnie orzekał, że takie poglądy same w sobie nie uniemożliwiają korzystania z wolności słowa (zob. w szczególności De Haes i Gijsels przeciwko Belgii, 24 lutego 1997 r., § 46, Zbiór 1997-I). Trybunał przypomina, że grupa religijna musi tolerować negowanie przez innych jej przekonań religijnych, a nawet propagowanie przez innych doktryn wrogich jej wierze, o ile przedmiotowe wypowiedzi nie podżegają do nienawiści czy nietolerancji religijnej (zob. paragraf 51 powyżej).

58. Sądy krajowe uznały, że wypowiedzi skarżącej nie były częścią debaty na temat kwestii interesu publicznego, a ona sama nie twierdziła inaczej ani przed sądami krajowymi, ani przed Trybunałem. Skarżąca utrzymywała bowiem przed władzami krajowymi, że skierowała swoje wypowiedzi do młodej publiczności fanów jej muzyki i były one „szczere, subiektywne i frywolne”. Nic nie wskazuje na to, że zamierzała uczestniczyć w jakiejkolwiek poważnej debacie o tematyce religijnej; była raczej zainteresowana podtrzymaniem zainteresowania swoich fanów. Skierowane do niej przez dziennikarkę przeprowadzającą wywiad pytania dotyczące religii były spowodowane jawnie antyreligijną postawą publiczną jej ówczesnego chłopaka. Sama skarżąca przed tym wywiadem ani po nim nie angażowała się w żadną publiczną dyskusję na temat religii.

59. Rozważając całokształt jej wypowiedzi, Trybunał zauważa, że skarżąca nie rozwinęła swojej argumentacji i nie oparła jej na żadnych poważnych źródłach ani na konkretnej doktrynie. Powiedziała, że swoje poglądy opiera na „odkryciach naukowych”, które miały jednak pochodzić z popularnych programów telewizyjnych. Skarżąca nie twierdziła, że jest ekspertem w tej dziedzinie, dziennikarzem czy historykiem. Odpowiadała na pytanie dziennikarki dotyczące jej życia prywatnego, zwracając się do fanów językiem zgodnym z jej stylem komunikacji, celowo frywolnym i barwnym, z zamiarem wzbudzenia zainteresowania.

60. Trybunał zauważa, że sądy krajowe nie dokonały prawidłowej oceny – na podstawie szczegółowej analizy treści złożonych wypowiedzi – czy kwestionowane wypowiedzi stanowiły wypowiedzi dotyczące stanu faktycznego, czy też wypowiedzi o charakterze wartościującym. Trybunał zauważył ponadto, że sądy krajowe nie określiły ani nie wyważyły starannie sprzecznych interesów. Nie poddały również analizie kwestii dopuszczalnych granic krytyki doktryn religijnych w świetle Konwencji w porównaniu z ich dyskredytacją. W szczególności sądy krajowe nie oceniły, czy wypowiedzi skarżącej mogły wzbudzić uzasadnione oburzenie lub czy miały charakter nawołujący do nienawiści lub w inny sposób zakłócający pokój religijny i tolerancję w Polsce (zob. paragraf 49 powyżej).

61. Trybunał zauważa, że ani przed sądami krajowymi, ani przed Trybunałem nie twierdzono, że wypowiedzi skarżącej stanowiły mowę nienawiści. W szczególności w sprawie przeciwko skarżącej nie powołano się na art. 256 k.k., który wprowadza wyraźny zakaz mowy nienawiści. Trybunał stwierdza, że sądy krajowe nie ustaliły, aby działania skarżącej zawierały elementy przemocy bądź elementy mogące podżegać do przemocy, nienawiści lub nietolerancji wobec osób wierzących czy też usprawiedliwiać takie zachowania (zob. Mariya Alekhina i inni przeciwko Rosji, skarga nr 38004/12, § 227, 17 lipca 2018 r.).

62. Sądy krajowe w niniejszej sprawie nie badały, czy przedmiotowe działania mogły doprowadzić do jakichkolwiek negatywnych konsekwencji (ibid., § 226). Jak podniosła skarżąca w skardze konstytucyjnej, art. 196 k.k. nie zawiera dodatkowego kryterium, zgodnie z którym znieważenie powinno zagrażać porządkowi publicznemu. Trybunał rozpatrywał już sytuację, w której prawo krajowe wymagało, aby oprócz znieważenia przedmiotu czci religijnej okoliczności takiego zachowania mogły wzbudzić uzasadnione oburzenie – a więc miało na celu ochronę pokoju religijnego i tolerancji (por. E.S., op. cit., § 52). W przedmiotowej sprawie Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił w dniu 6 października 2015 r., że art. 196 k.k. nie chroni przedmiotu czci religijnej jako takiej, lecz uczucia religijne osób, które zostały skrzywdzone obraźliwym zachowaniem sprawcy. Warunkiem zaistnienia przestępstwa z art. 196 jest to, aby osoby poczuły się urażone zachowaniem sprawcy. Penalizuje to „wyrażanie pogardy wobec innej osoby z zamiarem poniżenia” (zob. paragraf powyżej). Nic nie wskazuje więc na to, aby art. 196 k.k. zawierał podobne kryterium – tj. że zniewaga powinna zagrażać porządkowi publicznemu, jak w sprawie E.S. ( op. cit.); wydaje się raczej, że inkryminuje on wszystkie zachowania, które mogą urazić uczucia religijne.

63. Wreszcie Trybunał przypomina, że charakter i surowość nałożonej sankcji również są czynnikami, które należy uwzględnić przy ocenie proporcjonalności ingerencji (zob. Skałka przeciwko Polsce, skarga nr 43425/98, §§ 41–42, 27 maja 2003 r.; oraz Kwiecień przeciwko Polsce, skarga nr 51744/99, § 56, 9 stycznia 2007 r.). W związku z tym Trybunał zauważa, że skarżąca została skazana w postępowaniu karnym wszczętym na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez prokuratora wskutek złożenia przez dwie osoby zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Postępowanie karne było więc prowadzone nawet po zawarciu przez skarżącą ugody z jedną z osób, które złożyły zawiadomienie. Skarżąca została skazana na grzywnę w kwocie stanowiącej równowartość 1 160 euro, czyli pięćdziesięciokrotność kwoty minimalnej. Trybunał nie może zatem stwierdzić, że sankcja karna nałożona na skarżącą była nieznaczna.

64. Podsumowując, Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie sądy krajowe nie dokonały kompleksowej oceny szerszego kontekstu wypowiedzi skarżącej ani starannego wyważenia jej prawa do wolności wyrażania opinii z prawem innych osób do ochrony swoich uczuć religijnych i zachowania pokoju religijnego w społeczeństwie (por. ES., op. cit., § 57). Nie wykazano, że ingerencja w niniejszej sprawie była wymagana zgodnie z pozytywnymi obowiązkami państwa wynikającymi z art. 9 Konwencji, polegającymi na zapewnieniu pokojowego współistnienia grup religijnych i niereligijnych oraz osób podlegających ich jurysdykcji poprzez zapewnienie atmosfery wzajemnej tolerancji. Ponadto Trybunał uważa, że analizowane wypowiedzi nie stanowiły niewłaściwego lub obraźliwego ataku na przedmiot czci religijnej, mogącego wzniecić nietolerancję religijną lub naruszającego ducha tolerancji, który jest jedną z podstaw społeczeństwa demokratycznego (por. E.S., op. cit., § 53).

Trybunał uznał zatem, że – pomimo szerokiego marginesu oceny – władze krajowe nie przedstawiły wystarczających powodów mogących uzasadnić ingerencję w wolność słowa skarżącej.

65. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 10 Konwencji.

II.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

66. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

A.  Szkoda

67. Skarżąca domagała się kwoty 10 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

68. Rząd zakwestionował to żądanie.

69. Trybunał przyjmuje, że skarżąca doznała szkody niemajątkowej – takiej jak rozstrój zdrowia psychicznego i frustracja w związku ze skazaniem – której nie da się wystarczająco zrekompensować stwierdzeniem naruszenia Konwencji, i zasądza dochodzoną kwotę w całości.

B.  Koszty i wydatki

70. Skarżąca, reprezentowana przez pełnomocnika z wyboru, nie dochodziła zwrotu kosztów i wydatków poniesionych w postępowaniach przed sądami krajowymi lub przed Trybunałem.

C.  Odsetki za zwłokę

71. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  orzeka, sześcioma głosami do jednego, że doszło do naruszenia art. 10 Konwencji;

3.  uznaje, sześcioma głosami do jednego,

(a)  że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy od daty, w której niniejszy wyrok stanie się ostateczny zgodnie z art. 44 ust. 2 Konwencji, uiścić na rzecz skarżącej kwotę 10 000 EUR (dziesięć tysięcy euro), przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 15 września 2022 r., zgodnie z Regułą 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Péter Paczolay
Kanclerz Przewodniczący

Zgodnie z art. 45 ust. 2 Konwencji i Regułą 74 § 2 Regulaminu Trybunału do wyroku załączono następujące opinie odrębne:

a) wspólna zgodna opinia odrębna sędziów Gabriela Feliciego i Ioannisa Ktistakisa;

b) rozbieżna opinia sędziego Krzysztofa Wojtyczka.

M.B.
R.D.

WSPÓLNA ZGODNA OPINIA SĘDZIÓW GABRIELA FELICIEGO I IOANNISA KTISTAKISA

1. Głosowaliśmy za stwierdzeniem naruszenia art. 10 Konwencji w tej sprawie, ale na podstawie rozumowania, które różni się od rozumowania większości składu Trybunału.

2. W szczególności nie zgadzamy się z techniką podporządkowania jednej podstawowej wolności innej (zob. paragrafy 52, 55 i 64 niniejszego wyroku). Wolność religijną (art. 9) sprowadzono do ograniczenia lub wyjątku od wolności słowa (art. 10) i przedstawiono jako konkurującą z nią. Z europejskiej konwencji praw człowieka nie można jednak wywieść żadnego argumentu, który wspierałby takie podporządkowanie jednej podstawowej wolności innej. Zestawiając stanowisko wyrażone w niniejszej sprawie z orzecznictwem Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii (20 września 1994 r., Seria A nr 295–A), można zauważyć, że uniknięto tam podobnego odwrócenia wewnętrznej równowagi art. 10: w kluczowym wyroku w sprawie Open Door i Dublin Well Woman przeciwko Irlandii (29 października 1992 r., Seria A nr 246–A) Trybunał odmówił włączenia prawa do życia (art. 2) w zakres pojęcia „ochrona praw innych osób”. Orzecznictwo Trybunału wydaje się być zgodne z podejściem przyjętym przez większość w niniejszym wyroku. Niemniej jednak wyroki w sprawach Otto-Preminger-Institut i Wingrove przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (25 listopada 1996 r., Zbiór Wyroków i Decyzji 1996–V) (cytowane w paragrafach 51 i 52 niniejszego wyroku oraz w paragrafach 44 i 46 odnośnego wyroku w sprawie E.S. przeciwko Austrii (nr 38450/12, § 44, 25 października 2018 r.) są stare – pochodzą odpowiednio z 1994 r. i 1996 r. – i zawierają zdecydowanie odmienne stanowiska. Zarówno Otto-Preminger-Institute, jak i Wingrove były w tym czasie przedmiotem wielu kontrowersji (a Europejska Komisja Praw Człowieka ze swej strony wyraziła zdecydowaną większością głosów stanowisko, zgodnie z którym w obu przypadkach doszło do naruszenia art. 10).

3. Nadszedł czas na dokonanie ponownej oceny tego orzecznictwa. Jaki nowy kierunek należy obrać? Jednym z nowych podejść mogłoby być analizowanie wszystkich związanych z bluźnierstwem ograniczeń wolności słowa na podstawie art. 10 wyłącznie pod kątem uzasadnionego celu ochrony porządku publicznego (pokoju religijnego). Uważamy, że następujący punkt (nr 15) zalecenia 1805 (2007) PACE jest potencjalnie bardzo ważny dla każdego takiego nowego kierunku: „prawo krajowe powinno penalizować tylko takie wypowiedzi dotyczące spraw religijnych, które celowo i poważnie zakłócają porządek publiczny i wzywają do przemocy publicznej” (zob. paragraf 29 wyroku).

4. Przechodząc do zastosowania tego proponowanego nowego podejścia orzeczniczego do niniejszej sprawy, należy zauważyć, że nie ma rzeczywistego związku między wypowiedziami skarżącej a dużą liczbą osób w Polsce, które można określić jako wyznawców Biblii. W rzeczywistości wywiad ze skarżącą nie zakłócił poważnie porządku publicznego i oczywiście nie zawierał wezwania do przemocy publicznej.

5. W odniesieniu do pierwszego aspektu należy zauważyć, że wywiad „obejrzano w rekordowej liczbie odsłon” (zob. paragraf 10), a komentarze skarżącej „trafiły do szerokiego grona odbiorców” (zob. paragraf 13); ponadto, według Rządu, 90% populacji w Polsce to katolicy (zob. paragraf 37). Mimo to tylko dwie osoby, mianowicie R.N. i S.K., złożyły zawiadomienie do prokuratora (zob. paragraf 7). Ponownie odnosząc się do pierwszego aspektu, gdyby skarżąca była przywódcą przeciwnej grupy religijnej lub ruchu antykatolickiego, mogłaby poprzez tego rodzaju wypowiedzi podważyć pokój religijny, a skutki tych wypowiedzi byłyby widoczne nawet długo po fakcie. Tymczasem skarżąca jest znaną piosenkarką muzyki pop; ponadto w 2009 r. skrytykowała Biblię, być może ostro, ponieważ chciała poprzeć naukowe podejście do stworzenia świata („przekonana odkryciami naukowymi”, zob. paragraf 6 wyroku), a nie religijne.

6. Jeśli chodzi o drugi aspekt, to wypowiedzi, które padły w trakcie wywiadu, z pewnością nie stanowią wezwania do przemocy publicznej.

7. Podsumowując, uważamy, że ingerencja w niniejszej sprawie nie była wymagana, ponieważ analizowane wypowiedzi nie zakłóciły w poważnym stopniu porządku publicznego, a tym bardziej nie stanowiły wezwania do przemocy publicznej (por. paragraf 64 wyroku).

ROZBIEŻNA OPINIA SĘDZIEGO KRZYSZTOFA WOJTYCZKA

1. Z całym szacunkiem nie podzielam stanowiska, zgodnie z którym w niniejszej sprawie doszło do naruszenia art. 10.

2. W niniejszej sprawie występuje podobieństwo do spraw Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii (20 września 1994 r., Seria A nr 295–A) oraz Wingrove przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (25 listopada 1996 r., Zbiór wyroków i decyzji 1996–V), a także do sprawy İ.A. przeciwko Turcji (skarga nr 42571/98, ETPC 2005–VIII) oraz E.S. przeciwko Austrii (skarga nr 38450/12, 25 października 2018 r.), w których Trybunał nie stwierdził naruszenia art. 10. Jednocześnie znacznie różni się od spraw takich jak sprawa Tagiyev i Huseynov przeciwko Azerbejdżanowi (skarga nr 13274/08, 5 grudnia 2019 r.), gdzie sankcja była wyraźnie nieproporcjonalna.

Podobnie jak w wyżej wymienionych sprawach, kwestia rozpatrywana przez Trybunał obejmuje rozważenie sprzecznych interesów związanych z korzystaniem z dwóch podstawowych wolności zagwarantowanych w Konwencji, mianowicie wolności publicznego przekazywania własnych poglądów z jednej strony a prawa innych osób do poszanowania ich wolności myśli, sumienia i religii, jak również ich tożsamości z drugiej strony (zob. na przykład sprawa İ.A. przeciwko Turcji, op. cit., § 27; oraz E.S. przeciwko Austrii, op. cit., § 46). Należy tu zauważyć, że wolność od zniewag, które dotykają uczucia religijne wiernych, jest ważnym elementem wolności sumienia i wyznania (por. İ.A. przeciwko Turcji, §§ 29–30).

3. Niniejszą sprawę należy umieścić w szerszym kontekście społecznym, charakteryzującym się szybko rosnącą liczbą aktów religijno-fobicznych, o różnych formach, w Europie. Dotyczą one głównie judaizmu i chrześcijaństwa. Zaliczają się do nich w szczególności akty agresji fizycznej wobec księży, które doprowadziły do śmierci niektórych zaatakowanych osób, częsta agresja słowna (w miejscach publicznych i w mediach) wobec wiernych, złośliwe zakłócanie kultu religijnego, a także niezliczone akty wandalizmu wobec miejsc kultu religijnego, symboli religijnych i cmentarzy wyznaniowych w całej Europie. W Polsce szczególnie szybko wzrasta liczba aktów chrystianofobii, w tym fizycznych napaści na księży.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie rozpoczęła gromadzenie danych o aktach motywowanych antyreligijną nienawiścią lub uprzedzeniami (zob. paragraf 28). Ponieważ jednak dane zebrane przez OBWE nie są w pełni wyczerpujące, w szczególności nie obejmują wszystkich państw europejskich, odzwierciedlają one jedynie niewielką część aktów religijno-fobicznych popełnianych w całej Europie.

W tym kontekście wypowiedzi o charakterze religijno-fobicznym stanowią pośrednie podżeganie do poważniejszych przestępstw przeciwko grupom religijnym lub ich członkom, natomiast brak odpowiedniej reakcji władz na akty nienawiści lub uprzedzeń wobec grup religijnych i ich członków może stworzyć atmosferę oficjalnego przyzwolenia i rozwinąć ogólne poczucie bezkarności. W każdym razie problem rosnącej liczby aktów nienawiści lub uprzedzeń wobec grup religijnych wymaga poczynienia skutecznych kroków zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym w celu ochrony dotkniętych nimi osób.

4. Kwestionowane wypowiedzi dotyczą Biblii, która przez żydów, karaimów i chrześcijan uważana jest za natchnioną przez Boga. Biblia hebrajska (Tanach) jest podstawą wiary żydowskiej i jest uznawana za definiującą tożsamość żydowską. Biblia chrześcijańska odgrywa centralną rolę w protestantyzmie i określa tożsamość różnych denominacji protestanckich. Ma też szczególne znaczenie dla wszystkich innych grup chrześcijańskich, w tym prawosławnych i katolików, którzy widzą w niej przedmiot szczególnej czci pod postacią Pisma Świętego.

5. Zauważam, że kwestionowane wypowiedzi bezpośrednio odnosiły się do przekonań religijnych (por. Giniewski przeciwko Francji, skarga nr 64016/00, § 51, ETPC 2006–I) oraz świętych symboli (por. Aydın Tatlav przeciwko Turcji, skarga nr 50692/99, § 28, 2 maja 2006 r.). Nie polegają one na negacji przekonań religijnych, ale są obraźliwe i stanowią bezproduktywne ataki na przedmiot czci wielu wyznań religijnych. Podobnie jak w sprawie İ.A. przeciwko Turcji, op. cit., „niniejsza sprawa dotyczy nie tylko komentarzy, które obrażają lub szokują, lub «prowokacyjnej» opinii, ale także obraźliwego ataku”, a „osoby wierzące mogą zasadnie czuć się obiektem nieuzasadnionych i obraźliwych ataków” (zob. İ.A. przeciwko Turcji, op. cit., § 29). Podobnie jak w sprawie E.S. przeciwko Austrii, wypowiedzi skarżącej mogły wzbudzić wśród nich uzasadnione oburzenie (zob. E.S. przeciwko Austrii, op. cit., §§ 52 i 57). Ponadto w przeciwieństwie do sytuacji w sprawie E.S. (zob. § 8 tego wyroku), wypowiedzi nie zostały sformułowane na spotkaniu, w którym uczestniczyła niewielka liczba osób, lecz dotarły do bardzo szerokiego grona odbiorców.

Co więcej, kwestionowane wypowiedzi dotykały istotnego elementu tożsamości wielu grup religijnych i miały na celu ich ośmieszenie. Były one motywowane uprzedzeniami i przekazywały negatywnie stereotypowy obraz wyznawców kilku wyznań, piętnując określone grupy religijne jako osoby słabo wykształcone, wierzące w zabobony. Mogłyby one być zasadnie postrzegane przez te grupy religijne jako poważnie naruszające godność, poczucie tożsamości oraz poczucie wartości i pewności siebie członków tych grup (por. Aksu przeciwko Turcji [WI], skargi nr 4149/04 i 41029/04, § 58 ETPC 2012; Király i Dömötör przeciwko Węgrom, skarga nr 10851/13, § 41, 17 stycznia 2017 r.; oraz Behar i Gutman przeciwko Bułgarii, skarga nr 29335/13, § 65, 16 lutego 2021 r.).

6. Sądy krajowe oceniały treść i formę kwestionowanych wypowiedzi w ogólnym kontekście wywiadu, mając na uwadze w szczególności wchodzące w grę sprzeczne wartości, a także intencję autora i interes publiczny omawianego tematu (por. Tagiyev i Huseynov, op. cit., § 48). Kwestia dopuszczalnych granic krytyki religijnej została dokładnie omówiona, w szczególności w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 2015 r. (zob. paragraf 19 wyroku).

W tych okolicznościach nie można twierdzić, że wnioski wyciągnięte przez sądy polskie były bezpodstawne i nieuzasadnione. Wymierzając skarżącej karę za jej wypowiedzi, władze działały w celu zachowania pokoju religijnego i zapobieżenia sytuacji, w której jednostki (z kilku grup religijnych) miałyby poczucie, że element ich tożsamości może bezkarnie stać się przedmiotem bezproduktywnych i obraźliwych ataków słownych, motywowanych uprzedzeniami i odrzuceniem danych grup. Nie podzielam zatem stanowiska wyrażonego w paragrafie 64, zgodnie z którym „analizowane wypowiedzi nie stanowiły niewłaściwego lub obraźliwego ataku na przedmiot czci religijnej, mogącego wzniecić nietolerancję religijną lub naruszającego ducha tolerancji, który jest jedną z podstaw społeczeństwa demokratycznego”.

7. Większość składu powołuje się na dokumenty prawa miękkiego Rady Europy i Unii Europejskiej definiujące mowę nienawiści lub opowiadające się za zniesieniem przestępstwa bluźnierstwa (zob. paragrafy 29–31 wyroku). Problem z przedstawionym w nich podejściem polega na tym, że nie uwzględnia ono w wystarczającym stopniu specyfiki religii jako zjawiska społecznego i nie zapewnia wystarczającej ochrony grupom religijnym. Agresja skierowana przeciwko sacrum dotyczy pojedynczych osób i grup osób. Omawiana kwestia prawna dotyczy jednostek, a nie religii czy ideologii. Bezproduktywne obelgi skierowane przeciwko sferze sacrum są formą agresji słownej wobec wiernych, która jest zwykle odczuwana przez nich jako znacznie bardziej obraźliwa i bolesna niż obelgi skierowane bezpośrednio do członków grupy religijnej. Znieważanie lub wyśmiewanie sfery sacrum jest również narzędziem służącym propagowaniu wykluczenia i rozwijaniu uprzedzeń społecznych wobec określonych grup religijnych, a także wpływa na godność, poczucie tożsamości oraz poczucie wartości i pewności siebie członków tych grup. W rezultacie pokój religijny i harmonijne współistnienie różnych wierzeń i przekonań filozoficznych mogą zostać naruszone (por. Gorzelik i inni przeciwko Polsce [WI], skarga nr 44158/98, §§ 92–93, ETPC 2004–I; oraz „Grecko-Prawosławna Archidiecezja Ochrydzka Patriarchatu Peć” przeciwko Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, skarga nr 3532/07, § 95, 16 listopada 2017 r.).

8. Jak stwierdzono powyżej, niniejsza sprawa wykazuje podobieństwa do spraw İ.A. przeciwko Turcji oraz E.S. przeciwko Austrii, w których Trybunał nie stwierdził naruszeń art. 10. W tym kontekście z najnowszego orzecznictwa można wywodzić, że w sprawach dotyczących islamu Trybunał przyjmuje swoje utrwalone stanowisko i stara się skutecznie chronić uczucia religijne przed antyreligijnymi wypowiedziami, natomiast w sprawach dotyczących innych religii podejście to ewoluowało, a ochrona oferowana wierzącym przed obraźliwymi antyreligijnymi wypowiedziami uległa osłabieniu.