Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

Artykuł 8 • Zobowiązania pozytywne • Życie rodzinne • Nieuzasadniona siedmiomiesięczna zwłoka w połączonym postępowaniu rozwodowym i opiekuńczym, pozbawiająca skarżącą możliwości dodatkowego kontaktu z małoletnią córką przez okres trzech miesięcy • Brak staranności ze strony sądów krajowych

STRASBURG

1 grudnia 2022 r.

Wyrok ten stanie się ostateczny na zasadach określonych w art. 44 ust. 2 Konwencji. Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie M.H. przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Izba w składzie:

Marko Bošnjak , Przewodniczący,
Péter Paczolay,
Krzysztof Wojtyczek,
Alena Poláčková,
Ivana Jelić,
Erik Wennerström,
Raffaele Sabato , Sędziowie,

oraz Liv Tigerstedt, Zastępca Kanclerza Sekcji,

mając na uwadze:

skargę (nr 73247/14) wniesioną w dniu 19 grudnia 2014 r. do Trybunału przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatelkę polską p. M.H. („skarżącą”);

decyzję o zakomunikowaniu sprawy na podstawie art. 8 Konwencji Rządowi Polskiemu („Rząd”);

decyzję o nieujawnianiu imienia i nazwiska skarżącej;

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 listopada 2022 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy rozstrzygnięcia oraz długości postępowania w sprawie o opiekę nad dzieckiem.

%1  FAKTY

2. Skarżąca urodziła się w 1973 r. i mieszka w Warszawie. Skarżącą reprezentowała p. M. Jasińska, prawnik prowadzący praktykę w Sosnowcu.

3. Rząd reprezentowany był przez swojego pełnomocnika p. J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób.

I.  Kontekst sytuacyjny

5. Skarżąca pozostawała w związku małżeńskim z T.H. Ich córka, H.H., urodziła się w marcu 2006 r. Skarżąca cierpi na chorobę autoimmunologiczną, która w fazie ostrej wymaga hospitalizacji. Od czasu urodzenia dziecka stan zdrowia skarżącej, a także – rzekomo – stan jej zdrowia psychicznego uległ pogorszeniu. Wstępnie rozpoznano u niej zaburzenia urojeniowe. Jej mąż usiłował umieścić ją w szpitalu psychiatrycznym. Jedna z wielu kłótni między nimi zakończyła się interwencją policji.

6. W sierpniu 2009 r. mąż skarżącej, bez jej wiedzy i zgody, wyprowadził się z domu rodzinnego wraz z dzieckiem. Twierdził, że tak radykalny środek był konieczny, aby chronić dziecko przed skarżącą, która się nad nim znęcała psychicznie.

7. W dniu 30 grudnia 2011 r. Prokurator Okręgowy w Koninie umorzył postępowanie przygotowawcze w sprawie zarzutów skarżącej, to jest molestowania jej przez T.H., w czasie gdy mieszkali razem, uznając, że nie doszło do popełnienia przestępstwa.

II.  Opieka nad dzieckiem

8. W dniu 14 sierpnia 2009 r. w Sądzie Rejonowym w Koninie została zarejestrowana sprawa o opiekę nad dzieckiem (sygn. akt III Nsm 394/09), na skutek wniosku złożonego przez T.H., w którym stwierdził on, że stan psychiczny skarżącej był niestabilny; że często wszczynała ona awantury rodzinne i odmawiała poddania się terapii.

9. W dniu 2 września 2009 r. kurator sporządził sprawozdanie z wywiadu środowiskowego. Kurator wskazał, że warunki materialne i atmosfera w domu, w którym dziecko mieszkało razem z T.H. oraz matką i siostrą T.H., były bardzo dobre, a dziecko miało dobrą opiekę. T.H. poinformował kuratora, że skarżąca trzykrotnie odwiedziła dziecko – początkowo w atmosferze napięcia i w obecności policji. T.H. oświadczył, że nie zamierza utrudniać kontaktów dziecka z matką.

10. W dniu 9 października 2009 r. Sąd Rejonowy w Koninie, po wysłuchaniu stron, zatwierdził ugodę polubowną pomiędzy skarżącą a T.H., zgodnie z którą skarżąca miała prawo do kontaktu z córką w każdą środę od godziny 13.00 do 19.00, poza domem T.H. i bez żadnego nadzoru.

11. W dniu 12 października 2009 r. sąd zlecił sporządzenie opinii przez Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny (zwany dalej „RODK”).

12. W dniu 30 listopada 2009 r. zakończono prace nad opinią RODK. Biegli poczynili następujące obserwacje, w zakresie w jakim były istotne: przed wydaniem pierwszego postanowienia sądu regulującego sposób utrzymywania kontaktów, wizyty skarżącej z dzieckiem były burzliwe ze względu na nieakceptowalne zachowanie obojga rodziców; od października 2009 r. wizyty skarżącej były niezakłócone pomimo ciągłego konfliktu istniejącego między nią a T.H.; oboje dorośli mieli, ogólnie rzecz biorąc, równie odpowiednie predyspozycje wychowawcze; dziecko miało silną więź emocjonalną i dobre relacje z każdym z rodziców; wyraźnie tęskniło za codziennym kontaktem z matką. Biegli stwierdzili, że materiał uzyskany w trakcie ich badań jest niewystarczający do podjęcia ostatecznej decyzji w kwestii tego, który z rodziców powinien sprawować opiekę nad dzieckiem w przypadku rozpadu małżeństwa. Zalecili oni obojgu rodzicom poddanie się ocenie psychiatrycznej.

13. Pismem z dnia 17 listopada 2009 r. pełnomocnik skarżącej wniósł o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu kontaktów w okresie Świąt Bożego Narodzenia 2009 r.

14. Pismem z dnia 19 grudnia 2009 r. pełnomocnik T.H. sprostował pierwotny wniosek o ustanowienie opieki nad dzieckiem. Wniósł o ograniczenie władzy rodzicielskiej skarżącej, ustalenie jej kontaktów oraz udzielenie zabezpieczenia poprzez ustalenie miejsca pobytu dziecka tymczasowo u T.H. Ponadto T.H. wyraził zgodę na to, aby dziecko spędziło 24 i 25 grudnia ze swoją matką.

15. W dniu 23 grudnia 2009 r. sąd zatwierdził ugodę stron w zakresie ustaleń dotyczących kontaktów skarżącej w okresie Świąt Bożego Narodzenia.

16. W dniu 16 stycznia 2010 r. pełnomocnik skarżącej złożył wniosek o udzielenie zabezpieczenia poprzez ustalenie sposobu utrzymywania kontaktów matki z dzieckiem w okresie ferii zimowych w lutym 2010 r.

17. W dniu 5 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie orzekł ad interim, że w okresie od 7 do 12 lutego 2010 r. dziecko może przebywać u matki.

18. W dniu 19 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie wydał postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, w którym ustalił miejsce pobytu dziecka przy ojcu. W dniu 30 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy w Koninie oddalił zażalenie wniesione przez skarżącą.

19. W dniu 19 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie zatwierdził ugodę, w której strony ustaliły, że skarżąca będzie utrzymywała kontakt z dzieckiem w poniedziałki od godziny 13.00 do 18.15.

20. W dniu 24 sierpnia 2010 r. biegły sądowy sporządził pisemne opinie psychiatryczne, w których stwierdził, że żadne z rodziców nie cierpi na chorobę ani zaburzenia psychiczne.

21. W dniu 5 października 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie zatwierdził nową ugodę upoważniającą skarżącą do kontaktów z dzieckiem w co drugi weekend, od godziny 13.30 w sobotę do godziny 18.15 w poniedziałek.

22. W dniu 10 grudnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie zatwierdził kolejną ugodę upoważniającą skarżącą do kontaktów z dzieckiem w co drugi weekend, od soboty po południu do godziny 18.15 w poniedziałek.

23. W dniu 24 lutego 2011 r. pełnomocnik skarżącej złożył wniosek o udzielenie nowego zabezpieczenia w sprawie miejsca pobytu dziecka. Skarżąca podniosła, że miała trudności z wykonywaniem prawa do kontaktów, a jej dobre warunki bytowe i elastyczny czas pracy pozwalały jej na sprawowanie lepszej opieki nad dzieckiem niż T.H., który często był nieobecny, pozostawiając dziecko pod opieką babci i ciotki dziecka.

24. W dniu 2 marca 2011 r. Sąd Rejonowy w Koninie postanowił ad interim, że skarżąca może wykonywać prawo do kontaktów w dniach 23 i 25 marca 2011 r.

25. W dniu 4 marca 2011 r. kuratorzy sądowi sporządzili dwa sprawozdania z wywiadu środowiskowego, stwierdzając, że oboje rodzice zapewniali dziecku odpowiednie warunki bytowe i stabilną sytuację finansową.

26. W dniu 19 kwietnia 2011 r. postępowanie opiekuńcze przed Sądem Rejonowym w Koninie zostało zawieszone z uwagi na postępowanie rozwodowe. Ostatecznie zostało ono umorzone.

III.  Postępowanie rozwodowe i dalsze postępowanie w sprawie opieki nad dzieckiem

27. W dniu 15 marca 2011 r. T.H. wystąpił do Sądu Okręgowego w Warszawie z pozwem o rozwód (sygn. akt VI C 288/11), wnosząc również o powierzenie mu wyłącznej władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Skarżąca wytoczyła podobne powództwo. Sąd okręgowy przejął akta sprawy od sądu rejonowego, a wraz z nimi właściwość w sprawach opieki i kontaktów.

28. W dniu 1 lipca 2011 r. Sąd Okręgowy w Warszawie wydał postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, na podstawie którego skarżąca została upoważniona do spędzenia kilku dodatkowych dni (od 4 do 7 lipca 2011 r.) z dzieckiem.

29. W dniu 4 lipca 2011 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił wnioski skarżącej z dnia 24 lutego 2011 r. o powierzenie władzy rodzicielskiej i ustalenie miejsca pobytu dziecka. Odpis tego postanowienia nie został przedłożony Trybunałowi.

30. Rozprawa odbyła się w dniu 8 lipca 2011 r.

31. W dniu 26 lipca 2011 r. skarżąca wystąpiła z wnioskiem o przedłużenie kontaktu we wrześniu, w dniu 1 listopada oraz w okresie Świąt Bożego Narodzenia 2011 r., Wielkanocy 2012 r. i lata 2012 r. W dniu 27 lipca 2011 r. prezes sądu polecił skarżącej uzupełnienie wniosku i zlecił RODK sporządzenie opinii. W dniu 17 sierpnia 2011 r. skarżąca uzupełniła wniosek w sprawie kontaktów.

32. W dniu 26 października 2011 r. przedstawiono opinię RODK. Biegli, którzy zapoznali się z wynikami badań psychiatrycznych obojga rodziców, sformułowali następujące wnioski: dziecko rozwijało się prawidłowo; łączyły je silne więzi emocjonalne z obojgiem rodziców; z ojcem łączyła dziecko lepsza więź intelektualna i dziecko chciało, bez oznak przymusu, nadal z nim mieszkać; dziecko wymagało kontaktu z matką; oboje rodzice byli w równym stopniu zdolni do sprawowania bezpośredniej opieki nad dzieckiem. Z uwagi na fakt, że dziecko mieszkało z ojcem przez poprzednie trzy lata i wobec akceptacji tej sytuacji, zalecono, aby dziewczynka pozostała pod opieką T.H., a skarżąca nadal wykonywała prawo do kontaktów, w tym podczas dłuższych wakacji.

33. W dniu 4 listopada 2011 r. odbyła się rozprawa, na której strony oświadczyły, że istnieje możliwość polubownego załatwienia sprawy w kwestii uregulowania kontaktów skarżącej z dzieckiem.

34. Na kolejnym terminie rozprawę odroczono na wniosek skarżącej do czasu podjęcia przez nią próby znalezienia pełnomocnika, który mógłby ją reprezentować, oraz podjęcia negocjacji przez strony.

35. W dniu 28 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zatwierdził ugodę, na mocy której skarżąca została upoważniona do spędzenia Świąt Wielkanocnych (5–9 kwietnia 2012 r.) ze swoją córką. Skarżąca wycofała pozostałe żądania zawarte w jej pierwotnym wniosku. W związku z tym sąd okręgowy umorzył postępowanie w tej części.

36. W dniu 8 marca 2012 r. Sąd Okręgowy w Warszawie wydał postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia poprzez zobowiązanie skarżącej do płacenia alimentów na dziecko. Zażalenie zostało oddalone przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w dniu 10 września 2012 r.

37. Rozprawa odbyła się w dniu 3 kwietnia 2012 r. Sąd uzyskał dodatkową opinię biegłego RODK, który stwierdził, że przyznanie opieki ojcu dziecka, a tym samym ograniczenie codziennych kontaktów dziecka ze skarżącą nie wpłynie na więź emocjonalną między dzieckiem a matką.

38. W dniu 28 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zatwierdził nową ugodę, zgodnie z którą dziecko miało spędzać połowę wakacji letnich ze skarżącą.

39. W dniu 10 stycznia 2013 r. skarżąca złożyła wniosek o udzielenie zabezpieczenia w sprawie kontaktów w okresie Świąt Wielkanocnych i wakacji letnich 2013 r.

40. W dniu 27 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie orzekł rozwód skarżącej i T.H. z winy obu stron oraz ustalił, że rodzice będą sprawować wspólną opiekę, a miejsce zamieszkania dziecka będzie przy ojcu. Kontakty skarżącej z dzieckiem uregulowano w następujący sposób: w co drugi weekend od piątku godz. 20.00 do niedzieli godz. 19.00 oraz w co drugie ferie zimowe; na przemian w pierwszej i drugiej połowie wakacji letnich (od 1 do 31 lipca albo od 1 do 31 sierpnia); na przemian w pierwszej lub drugiej części Świąt Wielkanocnych oraz na przemian w pierwszej lub drugiej części Świąt Bożego Narodzenia.

41. Sąd I instancji ustalił następujący stan faktyczny na podstawie zeznań świadków, opinii RODK oraz opinii biegłych z zakresu psychiatrii. Dziecko, które miało rozpocząć naukę w szkole podstawowej, było zadbane, spokojne i wesołe. Przeprowadzka z ojcem do innej miejscowości w 2009 r. nie wpłynęła na nie negatywnie. Z obojgiem rodziców łączyła je silna więź, ale za głównego opiekuna uważało ojca. Dziewczynka lubiła spędzać czas z matką, ale pragnęła mieszkać w Koninie, w bardziej znanym środowisku, gdzie miała przyjaciół. Przyzwyczaiła się do życia z rodzicami niemieszkającymi razem. T.H., który był nauczycielem akademickim, posiadał odpowiednie predyspozycje wychowawcze i dobrą więź emocjonalną z córką. Regularnie pozostawał w konflikcie ze skarżącą i wytykał jej zaniedbania wychowawcze. Mieszkał we własnym mieszkaniu w Koninie o powierzchni 60 m kw. Skarżąca również pracowała jako nauczyciel akademicki. Posiadała odpowiednie predyspozycje wychowawcze i miała dobre relacje z córką. W przeszłości skarżąca reagowała na stres aktami samookaleczenia, depresją i lękiem. W opinii psychiatrycznej stwierdzono, że skarżąca nie cierpi na chorobę psychiczną ani inne zaburzenia psychiczne. Była wówczas pod stałą kontrolą lekarską z powodu choroby autoimmunologicznej. Miała pretensje do T.H. i przedstawiała go w negatywnym świetle. Skarżąca nie miała stałego miejsca zamieszkania i mieszkała wówczas w akademiku, który znajdował się w Warszawie na terenie kampusu uniwersyteckiego.

42. Sąd ustalił naprzemienną opiekę nad dzieckiem stosownie do żądania obu stron, mając na uwadze ich podobne predyspozycje wychowawcze oraz współdziałanie podyktowane dobrem córki. Natomiast miejsce pobytu dziecka zostało ustalone przy ojcu, ponieważ uznano, że daje on lepsze gwarancje wykonywania obowiązków rodzicielskich. W szczególności T.H. miał własne mieszkanie i sporadycznie pomagały mu matka i siostra. Z kolei sytuacja życiowa skarżącej była mniej stabilna i w przypadku nawrotu choroby mogłaby ona mieć trudności w sprawowaniu odpowiedniej opieki nad córką. Ponadto podczas badania w RODK dziecko wyraziło wyraźną wolę dalszego zamieszkiwania z ojcem w Koninie, gdyż to miejsce stanowiło centrum jego życia przez poprzednie cztery lata. Harmonogram kontaktów skarżącej z córką był zgodny z jej własnym wnioskiem na wypadek nieustalenia przez sąd miejsca pobytu dziecka przy niej.

43. Skarżąca wniosła apelację, w której podniosła, że doszło do zasadniczo błędnej oceny dowodów i wyciągnięcia niewłaściwych wniosków w wyroku sądu pierwszej instancji oraz powtórzyła, że miejsce pobytu dziecka powinno być przy niej.

44. W dniu 14 maja 2014 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie częściowo zmienił powyższy wyrok, uznając, że T.H. ponosi winę za rozwód. Sąd powierzył również władzę rodzicielską ojcu, ograniczając uprawnienia skarżącej do współdecydowania o istotnych sprawach w życiu dziecka, oraz postanowił, że dziecko będzie nadal mieszkać z T.H.

45. Sąd odwoławczy nie podzielił stanowiska sądu pierwszej instancji w dwóch kwestiach. Po pierwsze, stwierdził, że T.H. nie udowodnił, pomimo poddania się przez skarżącą dwóm badaniom psychiatrycznym, że skarżąca miała problemy ze zdrowiem psychicznym, a tym samym, że jego obawy o dobro dziecka były uzasadnione. Po drugie, sąd odwoławczy uznał, że skarżąca była w stanie sprawować opiekę nad córką podobnie jak T.H., pomimo tego, że mieszkała w akademiku i nie miała rodziny ani sąsiadów, którzy mogliby pomóc w razie choroby. Z drugiej strony, sąd odwoławczy podtrzymał orzeczenie sądu niższej instancji, zgodnie z którym dziecko powinno nadal mieszkać z ojcem, ponieważ było to zgodne z wolą dziecka i ponieważ miasto Konin stanowiło jego centrum życiowe. Zmiana miejsca pobytu dziecka w tamtym momencie nie leżałaby w interesie dziewczynki. Orzeczenie to nie miało wpływu na żadne przyszłe decyzje w przypadku zmiany okoliczności życiowych dziecka. Wreszcie władzę rodzicielską skarżącej należało formalnie ograniczyć, ponieważ strony nie przedstawiły sądom krajowym porozumienia w sprawie wprowadzenia opieki naprzemiennej po rozwodzie, podczas gdy między stronami trwał konflikt. W związku z tym uznano za mało prawdopodobne, że rodzice będą prawidłowo współdziałać w sprawach związanych z wychowaniem dziecka.

IV.  PRZEWLEKŁOŚĆ postępowania na podstawie ustawy z 2004 r.

46. W dniu 22 czerwca 2012 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie wydał orzeczenie stwierdzające przewlekłość postępowania rozwodowego i zasądził na rzecz skarżącej kwotę 2.000 złotych polskich (PLN) (około 500 euro (EUR)).

47. W szczególności stwierdził, że jedyną wadą zaskarżonego postępowania było to, że do nieuzasadnionej zwłoki doszło między 26 lipca 2011 r. – kiedy to skarżąca złożyła wniosek o ustalenie nowych terminów kontaktów – a 28 lutego 2012 r., kiedy to Sąd Okręgowy rozstrzygnął tę kwestię, akceptując ugodę stron. W związku z tym skarżąca nie uzyskała dodatkowych terminów kontaktów we wrześniu, listopadzie i grudniu 2011 r. Z uwagi na bliskość przedmiotowych terminów, sąd okręgowy powinien był orzec o kontaktach bez zasięgania opinii RODK, tym bardziej, że materiał zawarty w aktach sprawy był wystarczający. Poza tym sąd apelacyjny stwierdził, że rozprawy były wyznaczane wystarczająco często, że sąd okręgowy zarządził szereg sprawozdań i orzekł o wniosku skarżącej o pomoc prawną i o odroczenie rozprawy z dnia 4 listopada 2011 r., oraz że ogólna długość postępowania wynikała z faktu, iż akta sprawy musiały zostać przeniesione z Sądu Okręgowego w Koninie.

V.  Zmiany od dnia złożenia skargi

48. Po wydaniu przez sąd apelacyjny wyroku, w którym orzeczono rozwód i rozstrzygnięto kwestię opieki nad dzieckiem, T.H. przeprowadził się z dzieckiem do Warszawy.

49. W dniu 27 października 2014 r. skarżąca wystąpiła z wnioskiem o przyznanie opieki nad dzieckiem (sygn. akt VI Nsm 1197/14). T.H. złożył sprzeciw, podnosząc, że dziecko mieszkało z nim i jego nową rodziną (partnerką T.H. i jej dzieckiem) i nieprzerwanie utrzymywało kontakty ze skarżącą.

50. W dniach 13 marca i 8 kwietnia 2015 r. kurator sądowy sporządził dwa sprawozdania z wywiadu środowiskowego dotyczące każdego z domów rodzicielskich. Biegły zauważył, że skarżąca bez przeszkód korzystała z prawa do kontaktów zgodnie z wyrokiem z dnia 27 maja 2013 r.; że strony uzgodniły rozszerzenie tych kontaktów na poniedziałkowe popołudnia; że skarżąca dobrze opiekowała się córką; oraz że jej zdaniem kontakty z dzieckiem są niewystarczające.

51. Na rozprawie w dniu 15 czerwca 2015 r. T.H. oświadczył, że co do zasady zgadza się, że skarżąca powinna mieć możliwość częstszego korzystania z prawa do kontaktów, ale chciał chronić dziecko przed ewentualnym stresem. Świadek, partnerka T. H., twierdziła, że dziecko miało regularny kontakt ze skarżącą, ale nie chciało się z nią częściej spotykać ani z nią mieszkać. To T.H. namawiał swoje dziecko do odbywania spotkań z matką według ustalonego harmonogramu.

52. W dniu 22 czerwca 2015 r. skarżąca cofnęła wniosek o przyznanie jej władzy rodzicielskiej nad H.H. Na rozprawie w dniu 2 września 2015 r. wyjaśniła, że ma dobre relacje z dzieckiem, a ich kontakty uważa za wystarczające.

53. W dniu 2 września 2015 r. Sąd Okręgowy w Warszawie uznał, że nie ma podstaw do zmiany poprzedniego orzeczenia o władzy rodzicielskiej. Skarżąca nie wniosła apelacji.

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 8 KONWENCJI

54. Powołując się na art. 6 Konwencji, skarżąca zarzuciła przewlekłość postępowania, w którym po raz pierwszy rozstrzygnięto o jej prawach do opieki nad dzieckiem oraz o miejscu pobytu jej córki. Wniosła również skargę na wynik tego postępowania na podstawie art. 8 Konwencji.

55. Trybunał, na którym spoczywa obowiązek dokonania subsumpcji, uznaje, że oba aspekty skargi skarżącej należy zbadać na podstawie art. 8 Konwencji, który brzmi następująco:

„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia rodzinnego […]

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób”.

A.  Dopuszczalność

56. Rząd argumentował, że patrząc na sprawę jako całość, nie można powiedzieć, że władze państwowe nie wywiązały się ze swoich pozytywnych zobowiązań do zapewnienia skarżącej skutecznego korzystania z jej prawa do poszanowania życia rodzinnego. Stwierdził, że w konsekwencji sprawa powinna zostać uznana za niedopuszczalną jako w sposób oczywisty nieuzasadniona.

57. Biorąc pod uwagę, że konkretnym zarzutem skarżącej była nadmierna długość postępowania w sprawie dotyczącej opieki i władzy rodzicielskiej, Trybunał zauważył, że w konkretnych okolicznościach niniejszej sprawy skarga na podstawie ustawy z 2004 r., środek prawny, z którego skarżąca skorzystała, był w stanie bezpośrednio naprawić zaskarżony stan rzeczy. Pod tym względem sprawa skarżącej może odróżniać się od innych spraw, w których uznano, że skarżący nie byli zobowiązani do skorzystania z tego środka odwoławczego (zob. Kijowski przeciwko Polsce, skarga nr 33829/07, § 44, 5 kwietnia 2011 roku, oraz Oller Kamińska przeciwko Polsce, skarga nr 28481/12, § 75, 18 stycznia 2018 roku; zob. także mutatis mutandis, Leszniewska przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 5313/12, § 67, 22 października 2019 r.).

58. Ponadto Trybunał powtarza, że status skarżącego jako „ofiary” w rozumieniu art. 34 Konwencji może zależeć od przyznania zadośćuczynienia na podstawie faktów, na które skarży się przed Trybunałem. Ogólne zasady mające zastosowanie w sprawach dotyczących skarg na przewlekłość postępowania zostały określone w ugruntowanym orzecznictwie Trybunału, a mianowicie Scordino przeciwko Włochom (nr 1) ([WI], skarga nr 36813/97, §§ 178-81 i § 193, ETPCz 2006-V), Norman przeciwko Danii ((dec.), skarga nr 44704/98, 14 czerwca 2001 r.) oraz Rakowski przeciwko Polsce ((dec.), skarga nr 34934/14, § 11, 6 listopada 2018 r.).

59. W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny w Warszawie, orzekając w sprawie skargi skarżącej na podstawie ustawy z 2004 r., uznał, że w postępowaniu rozwodowym przed Sądem Okręgowym w Warszawie, w okresie od 26 lipca 2011 r. do 28 lutego 2012 r., doszło do nieuzasadnionej zwłoki. Z tego tytułu Sąd Apelacyjny w Warszawie zasądził na rzecz skarżącej 500 EUR (zob. paragrafy 46 i 47 powyżej).

60. Trybunał zauważa, że przedmiotowe opóźnienie wykluczyło możliwość uzyskania przez skarżącą dodatkowego kontaktu we wrześniu, listopadzie i grudniu 2011 r. O ile w wyniku skargi złożonej na podstawie ustawy z 2004 r. skarżąca uzyskała wyraźne uznanie naruszenia, o tyle zadośćuczynienie pieniężne przyznane jej przez sąd krajowy było, w świetle ugruntowanego orzecznictwa Trybunału na gruncie art. 6, niewystarczające, a zatem nie stanowiło odpowiedniego zadośćuczynienia za doznane naruszenie (por., mutatis mutandis, Rakowski, cyt. wyżej, § 12).

61. Biorąc pod uwagę te okoliczności, Trybunał zauważa proprio motu, że skarżąca może nadal twierdzić, że jest „ofiarą” naruszenia wymogu dotyczącego „rozsądnego czasu” i wynikających z tego konsekwencji dla jej życia rodzinnego w odniesieniu do tej części zaskarżonego postępowania rozwodowego.

62. Trybunał zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. W dalszej kolejności Trybunał stwierdza, że nie jest ona niedopuszczalna z żadnych innych powodów, a tym samym należy uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

63. Skarżąca podniosła, że wyrok sądu krajowego, w którym ustalono miejsce pobytu dziecka przy ojcu i przyznano mu władzę rodzicielską, nieproporcjonalnie ingerował w jej życie rodzinne i był sprzeczny z dobrem dziecka. Zaskarżone orzeczenie było w istocie niesprawiedliwe, ponieważ opierało się na argumencie, że dziecko przywiązało się do środowiska w domu i miejscowości swojego ojca. W ocenie skarżącej element ten, będący naturalnym skutkiem upływu czasu, powstał tylko dlatego, że postępowanie toczyło się przewlekle. Skarżąca podniosła, że przedmiotowe orzeczenie w rzeczywistości usankcjonowało bezprawne usunięcie jej córki z domu rodzinnego przez ojca.

64. Rząd poczynił następujące spostrzeżenia. Postępowanie opiekuńcze (dot. władzy rodzicielskiej i miejsca pobytu dziecka) nie miało wpływu na prawa skarżącej do kontaktów. Przez cały czas trwania zaskarżonego postępowania skarżąca bez przeszkód korzystała z prawa do kontaktów z dzieckiem. Harmonogram kontaktów był stopniowo rozszerzany przez sądy krajowe zgodnie z jej wnioskami. Nie doszło do zerwania więzi skarżącej z córką. Ogólna długość przedmiotowego postępowania wynikała ze staranności sądów rodzinnych w uzyskiwaniu od kuratora sądowego i biegłych aktualnych informacji dotyczących rodziny, aby móc odpowiednio wyważyć interesy dziecka i każdego z rodziców. Ponadto Rząd podkreślił, że właściwość pierwszego sądu zajmującego się sprawą opieki skarżącej musiała być z konieczności przejęta przez inny sąd w związku z postępowaniem rozwodowym, które zostało wszczęte przez T.H.

2.  Ocena Trybunału

(a)  Zasady ogólne

65. Jest rzeczą ugruntowaną, że chociaż przedmiotem art. 8 jest zasadniczo ochrona jednostki przed arbitralną ingerencją władz publicznych, nie ogranicza się on jedynie do zobowiązania państwa do powstrzymania się od takiej ingerencji: oprócz tego zobowiązania o charakterze przede wszystkim negatywnym, mogą istnieć zobowiązania pozytywne, nieodłącznie związane ze skutecznym poszanowaniem życia prywatnego. Zobowiązania te mogą obejmować przyjęcie środków mających na celu zapewnienie poszanowania życia prywatnego, nawet w sferze stosunków prywatnych. Nie da się dokładnie wytyczyć granicy między pozytywnymi a negatywnymi zobowiązaniami państwa na podstawie art. 8. Mające zastosowanie zasady są niemniej podobne. W szczególności w obu przypadkach należy uwzględnić sprawiedliwą równowagę, która musi być zachowana między interesem ogólnym a interesami jednostki; i w obu kontekstach państwo korzysta z pewnego marginesu oceny (zob. Fernández Martínez przeciwko Hiszpanii [WI], skarga nr 56030/07, § 114, ETPCz 2014 (fragmenty) z dalszymi odniesieniami). Inne ogólne zasady dotyczące pozytywnych zobowiązań wynikających z art. 8 w konkretnym kontekście sporu o opiekę nad dzieckiem zostały określone w Leonov przeciwko Rosji (skarga nr 77180/11, §§ 64-68, 10 kwietnia 2018 r., z dalszymi odniesieniami).

(b)  Zastosowanie zasad ogólnych w niniejszej sprawie

66. Przed przejściem do analizy uzasadnienia przedstawionego przez sądy krajowe należy zauważyć, że zakres zaskarżonego postanowienia ograniczał się do ustalenia miejsca pobytu córki skarżącej oraz tego, kto będzie sprawował nad nią bezpośrednią opiekę. Nie ograniczało ono władzy rodzicielskiej skarżącej poza wyłączeniem jej uprawnień do decydowania o sprawach bieżących, co było podyktowane praktycznymi aspektami zamieszkiwania dziecka tylko z jednym rodzicem wobec braku porozumienia między rodzicami w sprawie wprowadzenia wspólnej opieki i wobec ogólnego konfliktu między nimi (zob. paragrafy 44 i 45 powyżej). Znamienne jest również to, że przez cały czas skarżąca skutecznie korzystała z prawa do kontaktów.

67. Trybunał przyznaje, że podejmując decyzje w sprawie środków opieki nad dziećmi, władze krajowe i sądy stają często przed niezwykle trudnym zadaniem.

68. Po analizie przedmiotowych orzeczeń sądów krajowych (zob. paragrafy 40-42 oraz 44 i 45 powyżej), Trybunał nie dostrzega niczego, co mogłoby budzić wątpliwości, że były one oparte na najlepszym interesie dziecka. Sąd apelacyjny, w orzeczeniu kończącym postępowanie, podzielił wniosek sądu pierwszej instancji, że zmiana miejsca pobytu dziecka byłaby, po pierwsze, sprzeczna z jego wolą, a po drugie, sprzeczna z jego interesami, ponieważ dom ojca i miasto stały się centrum jego życia i ponieważ przyzwyczaiło się do tej sytuacji (zob. paragrafy 41 i 44 powyżej).

69. Nic nie wskazuje na to, że ustalenia poczynione przez sądy krajowe, które miały przewagę wynikającą z bezpośredniego kontaktu ze wszystkimi zainteresowanymi osobami i które były oparte na obszernym materiale przygotowanym przez biegłych z dziedziny psychologii i psychiatrii oraz przez kuratorów sądowych (zob. paragraf 41 powyżej), były nieracjonalne i tym samym wykraczały poza szeroki margines oceny. Biorąc pod uwagę, że władze krajowe są co do zasady lepiej przygotowane, niż sędzia międzynarodowy do oceny przedstawionych im dowodów, zadaniem Trybunału nie jest zastępowanie ich w ustalaniu i ocenie faktów oraz decydowaniu o tym, co leży w najlepszym interesie dziecka w niniejszej sprawie. Trybunał zauważył, że postanowienie w sprawie opieki nad dzieckiem zostało oparte na ocenie szczegółowych okoliczności sprawy.

70. Trybunał zauważył ponadto, że sporne decyzje zostały wydane w następstwie kontradyktoryjnego postępowania, w którym skarżąca została postawiona w sytuacji umożliwiającej jej przedstawienie wszystkich argumentów na poparcie wniosku o wydanie na jej korzyść postanowienia w sprawie opieki. Miała też dostęp do wszystkich istotnych informacji, na których opierały się sądy.

71. Wynika z tego, że proces decyzyjny był sprawiedliwy, ponieważ umożliwiał skarżącej pełne przedstawienie jej sprawy, a uzasadnienie przedstawione przez sądy krajowe było właściwe i wystarczające. W tym względzie Trybunał zauważył, że wydając postanowienie o opiece nad dzieckiem na korzyść ojca, sądy krajowe nie przekroczyły swojego szerokiego marginesu oceny.

72. W związku z powyższym, Trybunał zauważa, że sądy rodzinne w sprawach o rozwód orzekały po dwóch latach i dwóch miesiącach oraz po trzech latach i dwóch miesiącach od przejęcia właściwości przez Sąd Okręgowy w Warszawie i odpowiednio po trzech latach i dziewięciu miesiącach (w przypadku sądu pierwszej instancji). W zakresie postępowania o opiekę nad dzieckiem przed wszczęciem wspólnego postępowania rozwodowego i opiekuńczego, obejmującego okres jednego roku i ośmiu miesięcy (od 14 sierpnia 2009 r. do 19 kwietnia 2011 r.), Sąd Rejonowy w Koninie wydał trzy postanowienia zabezpieczające i zatwierdził cztery ugody między stronami, a także dokonał innych czynności żądanych przez strony.

73. W okolicznościach sprawy nie można powiedzieć, że aktywność procesowa skarżącej, która przy jednej okazji złożyła wniosek o pomoc prawną, a przy innej wniosła o odroczenie rozprawy w celu znalezienia pełnomocnika z wyboru (zob. paragrafy 34 i 47 powyżej), znacząco wpłynęła na ogólny czas trwania postępowania (por. Leonov, cyt. powyżej, § 75 oraz mutatis mutandis, Gobec przeciwko Słowenii, skarga nr 7233/04, § 144, 3 października 2013 r.). Ponadto, z wyjątkiem pierwszego postanowienia zabezpieczającego Sądu Rejonowego w Koninie w sprawie miejsca pobytu dziecka (z dnia 19 lutego 2010 r.) oraz merytorycznego rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w Warszawie w sprawie opieki nad dzieckiem i rozwodu, sądy nie były zobligowane do rozpoznania żadnych środków odwoławczych (zob. paragrafy 28 i 43 powyżej).

74. Dokładna analiza przebiegu obu zaskarżonych postępowań skłania Trybunał do poczynienia następujących uwag.

75. Do dnia 24 sierpnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Koninie, który był sądem właściwym do rozstrzygnięcia kwestii opieki nad dzieckiem, uzyskał znaczną część materiału od biegłych niezbędnego do rozstrzygnięcia sprawy (sprawozdanie kuratora sądowego z wywiadu środowiskowego z dnia 2 września 2009 r.; opinia RODK z dnia 30 listopada 2009 r.; oraz opinie biegłego z zakresu psychiatrii z dnia 24 sierpnia 2010 r.). Jednakże, z uwagi na ciągle zmieniające się okoliczności rodzinne, postępowanie nie mogło zostać zakończone, a sąd krajowy uznał za stosowne uzyskanie nowych sprawozdań z wywiadu środowiskowego (zob. paragraf 25 powyżej). Nie można przypisać temu sądowi bezczynności, gdyż wydał on co najmniej siedem postanowień ad interim o uregulowaniu kontaktów i jedno takie postanowienie ustalające miejsce pobytu dziecka.

76. Co do postępowania przed Sądem Okręgowym w Warszawie, nieuzasadnioną zwłokę pomiędzy 26 lipca 2011 r. a 28 lutego 2012 r. uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie, orzekając w sprawie skargi skarżącej na podstawie ustawy z 2004 r. (zob. paragrafy 46 i 47 powyżej).

77. Poza tą częścią postępowania rozwodowego, praca sądu krajowego nie charakteryzowała się pojedynczymi okresami długotrwałej bezczynności. Sąd uzyskał dwie nowe opinie RODK (zob. paragrafy 31, 32 i 37 powyżej), przeprowadził cztery terminy rozprawy w odstępach od dwóch do czterech miesięcy i wydał pięć postanowień zabezpieczających: trzy w zakresie kontaktów skarżącej z dzieckiem, jedno w zakresie opieki nad dzieckiem i jedno w zakresie alimentów na dziecko (zob. paragrafy 28, 29, 35, 36, 38 powyżej).

78. Trybunał zauważył, że w sprawach dotyczących opieki nad dzieckiem, w celu ochrony najlepszego interesu dziecka, sądy krajowe muszą przede wszystkim szybko i adekwatnie reagować na dynamiczną sytuację rodzinną, a nie kierować się celem formalnego zakończenia postępowania. W zależności od okoliczności, sądy rodzinne mogą być zatem zobowiązane do złagodzenia konfliktu, jeśli taki istnieje między zwaśnionymi rodzicami, na przykład poprzez odwołanie się do mediacji cywilnej lub innych instrumentów (zob. Kacper Nowakowski przeciwko Polsce, skarga nr 32407/13, § 87, 10 stycznia 2017 r., oraz Cengiz Kılıç przeciwko Turcji, skarga nr 16192/06, § 132 in fine, 6 grudnia 2011 r.). Mogą również być zmuszone do ułatwiania kontaktów rodzica niesprawującego opieki nad dzieckiem poprzez wydawanie postanowień zabezpieczających. W sumie obowiązek szybkiego rozpatrzenia sprawy dotyczącej opieki nad dzieckiem oraz obowiązek oceny merytorycznej sprawy na podstawie jakościowych i wystarczających dowodów są równie ważnymi składnikami pojęcia staranności, którą powinny przejawiać sądy krajowe w celu przestrzegania art. 8 Konwencji.

79. W niniejszej sprawie zadanie sądu polegające na rozstrzygnięciu sporu o opiekę nad dzieckiem było szczególnie utrudnione przez konflikt między rodzicami. W świetle tego Trybunał stwierdza, że sądy krajowe musiały reagować na sytuację rodzinną w miarę jej rozwoju. W tych okolicznościach Trybunał stwierdza, że z wyjątkiem okresu od 26 lipca 2011 r. do 28 lutego 2012 r., postępowanie przed pierwszą instancją i przed sądem odwoławczym nie charakteryzowało się długotrwałymi okresami bezczynności. Również sądy krajowe stale monitorowały i interweniowały za pomocą środków tymczasowych lub innych decyzji ad hoc w sprawie. Natomiast w okresie od 26 lipca 2011 r. do 28 lutego 2012 r. sądy krajowe nie podjęły szczególnych środków ostrożności w celu zapobieżenia wszelkim niepotrzebnym opóźnieniom, takich jak przestrzeganie bardzo napiętego harmonogramu, a w konsekwencji prowadziły postępowanie bez wymaganej staranności (por. Leonov, cyt. powyżej, § 75, oraz Nanning przeciwko Niemcom, skarga nr 39741/02, § 44, 12 lipca 2007 r.). Na marginesie Trybunał zauważa, że obowiązek szybkiego rozpatrzenia sprawy dotyczącej opieki nad dzieckiem nie daje pierwszeństwa, jak zasadniczo twierdzi Rząd (zob. paragraf 64 powyżej), przed obowiązkiem merytorycznej oceny sprawy na podstawie dowodów, które są wystarczające i odpowiedniej jakości. Oba obowiązki są bowiem równie ważnymi składnikami pojęcia staranności, którą powinny przejawiać sądy krajowe w celu przestrzegania art. 8 Konwencji. W niniejszej sprawie opóźnienie pomiędzy 26 lipca 2011 r. a 28 lutego 2012 r. pozbawiło skarżącą możliwości uzyskania dodatkowego kontaktu z dzieckiem we wrześniu, listopadzie i grudniu 2011 r., co musiało wywołać frustrację i pewien niepokój po stronie skarżącej. Trybunał zgadza się z ustaleniem sądu krajowego, który rozpatrywał skargę skarżącej w przedmiocie przewlekłości, że biorąc pod uwagę bliskość terminów, o których mowa we wniosku z lipca 2011 r., Sąd Okręgowy powinien był podjąć decyzję niezwłocznie, na podstawie dowodów, którymi dysponował (zob. paragraf 47 powyżej). Przez zaniechanie tego matka i córka nie mogły skorzystać z dodatkowego kontaktu ze sobą, co mogło mieć znaczenie przy uwzględnieniu małego wieku dziecka - wówczas 5-letniego. Opóźnienie to nie miało jednak samo w sobie wpływu na zaskarżone rozstrzygnięcie. Na to ostatnie z pewnością miał wpływ upływ czasu. Jak już jednak zauważono powyżej, nie wynikało to ze znacznych opóźnień proceduralnych sądów krajowych, lecz raczej z dynamicznego charakteru sprawy, na który sądy te musiały reagować.

80. W sumie ustalenie, że zaskarżone postępowanie cechowała nieuzasadniona bezczynność w okresie od 26 lipca 2011 r. do 28 lutego 2012 r. jest wystarczające, aby Trybunał mógł stwierdzić, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji na tej jedynej podstawie.

II.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

81. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

A.  Szkoda

82. Skarżąca dochodziła kwoty 16 900 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

83. Rząd zwrócił się do Trybunału o obliczenie roszczenia o słuszne zadośćuczynienie w świetle jego obecnej praktyki w podobnych sprawach.

84. Mając na uwadze szczególne okoliczności niniejszej sprawy (zob. w szczególności paragraf 79 powyżej) oraz zadośćuczynienie przyznane już na szczeblu krajowym (zob. paragraf 46 powyżej), Trybunał, orzekając na zasadzie słuszności, przyznaje skarżącej kwotę 2.500 euro tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, plus wszelkie należne podatki, i oddala pozostałą część roszczenia.

B.  Koszty i wydatki

85. Skarżąca dochodziła również kwoty 1 100 EUR tytułem kosztów i wydatków poniesionych przed sądami krajowymi oraz 960 EUR przed Trybunałem. W tym celu przedłożyła dwie faktury od reprezentującego ją przed Trybunałem pełnomocnika.

86. Rząd nie przedstawił swojego stanowiska w tej sprawie.

87. Uwzględniając posiadaną dokumentację oraz swoje orzecznictwo, Trybunał uznaje za uzasadnione przyznanie kwoty w wysokości 2 060 EUR tytułem zwrotu wszystkich tych kosztów.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  stwierdza, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji ze względu na to, że postępowanie cechowała nieuzasadniona bezczynność w okresie od 26 lipca 2011 r. do 28 lutego 2012 r.;

3.  stwierdza

(a)  że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy od daty, w której niniejszy wyrok stanie się ostateczny zgodnie z art. 44 ust. 2 Konwencji, uiścić na rzecz skarżącej następujące kwoty, przeliczone na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności:

(i)  2 500 EUR (dwa tysiące pięćset euro), plus wszelkie należne podatki, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową; oraz

(ii)  2 060 EUR (dwa tysiące sześćdziesiąt euro), plus wszelkie należne podatki, tytułem zwrotu poniesionych kosztów i wydatków;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonych powyżej kwot, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4.  oddala pozostałą część roszczenia skarżącej dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 1 grudnia 2022 r., zgodnie z Regułą 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Liv Tigerstedt Marko Bošnjak
Zastępca kanclerza Przewodniczący