Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

9 lipca 2020 r.

Wyrok ten jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Brunner przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Pierwsza Sekcja), zasiadając jako Komitet w składzie:

Linos-Alexandre Sicilianos, Przewodniczący,
Krzysztof Wojtyczek,
Armen Harutyunyan, sędziowie,
oraz Renata Degener, Zastępca Kanclerza Sekcji,

Mając na uwadze:

skargę (nr 71021/13) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 7 listopada 2013 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela polskiego, p. Mariana Brunnera („skarżącego”);

decyzję o zakomunikowaniu skargi Rządowi polskiemu („Rządowi”);

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 czerwca 2020 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy niewyegzekwowania praw skarżącego do kontaktów z jego małoletnią córką.

%1  FAKTY

2. Skarżący urodził się w 1970 r. i mieszka w Psarach. Skarżącego reprezentowała mec. A. Przedpełska, adwokat praktykująca w Częstochowie.

3. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej („Rząd”) był reprezentowany przez swoich pełnomocników: J. Chrzanowską, a następnie przez J. Sobczaka, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Stan faktyczny sprawy, przedstawiony przez strony, można streścić następująco.

A.  Pierwsze postanowienia dotyczące sprawowania opieki nad dzieckiem

5. W październiku 1999 r. skarżący złożył pozew o rozwód i skierował wniosek do sądu o uregulowanie jego praw do kontaktu z córką K., która urodziła się w dniu 21 czerwca 1998 r.

6. Z akt sprawy wynika, że w dniu 11 grudnia 2000 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie wydał pierwsze postanowienie o zabezpieczeniu kontaktów.

7. W dniu 23 listopada 2001 r. Sąd Okręgowy w Częstochowie rozwiązał małżeństwo skarżącego i przyznał mu prawa do kontaktu, zezwalając na widzenie się z dzieckiem co drugą sobotę przez cztery godziny w obecności matki i kuratora sądowego.

B.  Pierwsza próba wykonania postanowienia

8. Skarżący twierdził, że większość wizyt nie odbyła się lub była zakłócana przez wrogie nastawienie matki. Rząd wskazał, że wizyty te miały miejsce do maja 2003 r.

9. W dniu 14 maja 2001 r. kurator sądowy sporządził raport z przebiegu spotkań; kurator stwierdziła, że z siedemnastu zaplanowanych spotkań pięć nie odbyło się. Biegła uznała, że dziecko było manipulowane przez matkę. Zdaniem biegłej niektóre z tych sytuacji były wyrazem złego traktowania emocjonalnego K. przez jej matkę, ponieważ wykorzystywała ona dziecko, by ranić skarżącego. W konsekwencji dziecko było negatywnie nastawione do skarżącego, którego kojarzyło z nieprzyjemnymi sytuacjami. Kurator zaproponowała zmianę postanowienia o zabezpieczeniu kontaktów poprzez zmianę miejsca spotkania z dala od domu matki. Ponadto zauważyła, że wizyty odbywały się zazwyczaj w obecności kilku innych osób trzecich – członków rodziny matki – co utrudniało skarżącemu zabawę i rozmowę z małym dzieckiem. W tej sytuacji kurator zaproponowała ograniczenie liczby innych osób obecnych podczas wizyt skarżącego.

10. W dniu 6 listopada 2001 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach oddalił z przyczyn formalnych wnioski skarżącego o egzekwowanie jego praw do kontaktu i nałożenie grzywny na jego żonę.

11. Dnia 9 lipca 2002 r. skarżący wystąpił z wnioskiem o wykonanie postanowienia sądu z dnia 23 listopada 2001 r. i zażądał nałożenia grzywny na jego byłą żonę za utrudnianie mu kontaktu z córką.

12. Zwrócił się również o wyznaczenie nowego kuratora sądowego, który mógłby pomóc mu w egzekwowaniu jego prawa do kontaktu, ponieważ poprzednia kurator odmówiła dalszego działania w sprawie skarżącego. We wrześniu 2002 r. skarżący nalegał, by sąd przyspieszył rozpoznanie jego wniosku, ponieważ spotkania z dzieckiem nie odbywały się.

13. W dniu 9 września 2003 r. Sąd Rejonowy w Bytomiu zobowiązał byłą żonę skarżącego do zastosowania się do postanowienia z dnia 23 listopada 2001 r.

14. W dniu 1 czerwca 2004 r. sąd postanowił nałożyć na byłą żonę powoda grzywnę w wysokości 300 złotych (PLN). Zobowiązał ją do zastosowania się do ustaleń dotyczących kontaktu określonych przez sąd w dniu 23 listopada 2001 r. pod rygorem nałożenia kolejnej grzywny w wysokości 600 PLN.

C.  Drugie postępowanie w sprawie uregulowania opieki

15. W dniu 2 czerwca 2003 r. skarżący wniósł o zmianę zasad kontaktów z dzieckiem i uzyskanie prawa do opieki nad swoją córką. Zwrócił uwagę na negatywny wpływ matki na dziewczynkę i jej odmowę przestrzegania postanowień o zabezpieczeniu kontaktów.

16. Sąd zlecił biegłym sporządzenie opinii. Opinia ta została przedłożona sądowi ponad rok później, w dniu 21 września 2004 r. W opinii stwierdzono, że więzi emocjonalne pomiędzy skarżącym i dzieckiem zostały zerwane. Jednakże ich ponowne nawiązanie było możliwe i konieczne dla długofalowego rozwoju dziewczynki. Biegli zasugerowali, że strony powinny poddać się terapii w celu złagodzenia istniejącego między nimi konfliktu.

17. W dniu 15 października 2004 r. sąd wydał postanowienie zobowiązujące byłą żonę skarżącego i jej córkę do poddania się terapii. Nie pojawiły się one na spotkaniu z terapeutą.

18. W dniu 14 grudnia 2004 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach oddalił wniosek skarżącego o sprawowanie opieki nad córką.

19. W dniu 26 kwietnia 2005 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach oddalił odwołanie skarżącego, zmieniając jednocześnie ustalenia dotyczące zasad kontaktów. Sąd ustalił prawo skarżącego do kontaktu z córką co drugą sobotę przez sześć godzin bez udziału osób trzecich, w miejscu oddalonym od jej miejsca zamieszkania.

D.  Dalsze próby wykonania postanowienia

1.  Druga

20. Postanowienie z dnia 26 kwietnia 2005 r. stało się wykonalne w dniu 1 czerwca 2005 r., a sześć dni później skarżący złożył wniosek o nałożenie grzywny na jego byłą żonę za niezastosowanie się do niego.

21. Wniosek rozpoznano w dniu 3 lutego 2006 r. i Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach nałożył na byłą żonę skarżącego grzywnę w wysokości 1000 PLN. Wskutek zaskarżenia orzeczenia Sąd Okręgowy w Gliwicach w dniu 29 września 2006 r. obniżył kwotę grzywny do 600 PLN. Sąd stwierdził, że wizyty nie odbywały się, ale strony podały odmienne przyczyny tej sytuacji. Co najmniej jedna wizyta nie miała miejsca, ponieważ dziecko było chore.

2.  Trzecia

22. W dniu 23 października 2006 r. skarżący złożył kolejny wniosek o nałożenie grzywny na jego byłą żonę. W dniu 29 czerwca 2007 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach oddalił wniosek. Sąd ustalił, że spotkania skarżącego z dzieckiem nie odbywały się zgodnie z postanowieniem oraz że w niektórych przypadkach konieczna była interwencja policji. Dziecko wpadało w histerię i odmawiało pójścia ze skarżącym. W innych terminach spotkania nie odbyły się, ponieważ od marca 2006 r. skarżący przestał na nie przychodzić.

23. W dniu 17 października 2007 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach rozpoznał wniesiony przez skarżącego środek odwoławczy.

E.  Dalsze postępowania w sprawie uregulowania opieki

1.  Trzecie

24. W dniu 20 lipca 2005 r. skarżący wszczął postępowanie, domagając się zapewnienia udziału byłej żony w sesjach terapeutycznych, zgodnie z wnioskami biegłych zawartymi w opinii z dnia 21 września 2004 r. (zob. par. 16 powyżej). W odpowiedzi była żona skarżącego wniosła o całkowite zawieszenie jego praw do kontaktów na dwa lata, uzasadniając to tym, że skarżący nie był w stanie porozumieć się ze swoją córką. W trakcie postępowania ustalono, że ostatnie spotkania miały miejsce w roku 2001 i że później skarżący wielokrotnie przychodził do miejsca zamieszkania byłej żony i córki bez możliwości zobaczenia się z dziewczynką.

25. W dniu 3 lipca 2007 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach oddalił wniosek skarżącego, ale postanowienie uchylono ze względów formalnych w dniu 22 listopada 2007 r.

26. W dniu 9 września 2008 r. została sporządzona kolejna opinia biegłych. Biegli zauważyli, że relacja między skarżącym a dzieckiem nie mogła ulec poprawie, ponieważ K. od wielu lat nie miała żadnego kontaktu z ojcem. Biegli zasugerowali wznowienie kontaktów w ograniczonym zakresie i przeprowadzanie spotkań na neutralnym gruncie – na przykład w jej szkole – w obecności psychologa szkolnego. W dniu 18 marca 2009 r. sąd rejonowy oddalił wniosek skarżącego. Wniesiony przez skarżącego środek odwoławczy został oddalony w dniu 9 kwietnia 2009 r.

2.  Czwarte

27. W dniu 7 maja 2009 r. skarżący wszczął kolejne postępowanie, domagając się zmiany ustaleń dotyczących prawa do kontaktów, proponując, aby spotkania odbywały się w środowisku neutralnym dla dziecka i w obecności psychologa.

28. W dniu 10 grudnia 2009 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach oddalił jego wniosek. Sąd stwierdził, że skarżący przestał przychodzić na zaplanowane spotkania z córką od marca 2006 r. Ponadto sąd uznał, że organizowanie spotkań w jej szkole nie będzie leżało w najlepszym interesie dziecka. Dotychczasowe ustalenia dotyczące kontaktów umożliwiały skarżącemu zabranie dziecka w dowolne miejsce poza jego miejscem zamieszkania, ale skarżący sam postanowił nie przychodzić w odwiedziny do córki. Sąd nie stwierdził żadnych przypadków, w których matka utrudniałaby kontakt z dzieckiem w rozpatrywanym okresie.

29. W dniu 19 sierpnia 2010 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach uchylił powyższe postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi niższej instancji. Sąd zwrócił uwagę na okoliczność, że na negatywny stosunek dziecka do powódki wyraźnie wpłynęła matka, która w rzeczywistości sprzeciwiła się jakimkolwiek spotkaniom z ojcem. Dziewczynka miała dwanaście lat i nie znała swojego ojca. W tej sytuacji Sąd Rejonowy zbyt wcześnie uznał, że spotkania nie odbywały się z powodu własnej decyzji skarżącego o zaprzestaniu uczestniczenia w nich.

30. W swoim wniosku z dnia 19 stycznia 2011 r. skarżący powtórzył swoją wcześniejszą prośbę o zorganizowanie sesji terapeutycznych dla swojej córki, wskazując, że takie rozwiązanie zostało zaproponowane przez biegłych. Skarżący wnioskował do sądu o określenie dokładnego miejsca, w którym miałaby się odbywać terapia. W innym wniosku skarżący zwrócił się do sądu o zbadanie ważności różnych zaświadczeń lekarskich, które zostały wykorzystane przez jego byłą żonę w celu uzasadnienia jej nieobecności na rozprawach. Skarżący zasugerował, że jego była żona pracowała w normalnym zakresie i unikała stawiennictwa w sądzie w celu przedłużenia postępowania.

31. W dniu 27 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach oddalił skargę skarżącego na podstawie art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.

32. Rozprawy zaplanowane na styczeń i maj 2011 r. zostały odroczone z powodu niestawiennictwa byłej żony skarżącego; przedstawiła ona zaświadczenia lekarskie. Na wniosek sądu lekarz, który wystawił zaświadczenia, wyjaśnił, że była żona skarżącego powinna unikać stresujących sytuacji. W związku z tym nie mogła ona składać zeznań w postępowaniu nawet będąc we własnym domu. Następnie była żona skarżącego nie odebrała zawiadomień o zaplanowanych rozprawach. W październiku 2011 r. przedstawiła zaświadczenie lekarskie potwierdzające brak możliwości uczestniczenia przez K. w przesłuchaniach przez kolejne siedem miesięcy. W związku z tym sąd zdecydował o odstąpieniu od przesłuchania K.

33. W dniu 18 maja 2012 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach, po ponownym rozpoznaniu sprawy, zobowiązał skarżącego i jego byłą żonę do poddania się terapii. Sąd ustalił, że od lutego 2006 r. skarżący widział swoją córkę dwukrotnie, a mianowicie w czerwcu 2009 r., kiedy przyszedł do jej szkoły, oraz w maju 2010 r. W obu przypadkach skarżący nie mógł jednak podjąć z nią żadnej rozmowy. Terapia zarządzona przez sąd mogła poprawić relację pomiędzy rodzicami i pomóc w odbudowaniu relacji ojca z córką. Sąd powtórzył, że biorąc pod uwagę najlepszy interes dziecka, spotkania nie powinny odbywać się w szkole córki.

34. W dniu 17 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach częściowo zmienił to postanowienie. Sąd postanowił, że na czas trwania terapii, ale maksymalnie przez osiem miesięcy, kontakt skarżącego z córką powinien być ograniczony tylko do rozmów telefonicznych.

35. Skarżący złożył wniosek o nadanie postanowieniu klauzuli wykonalności i w dniu 20 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach uwzględnił jego wniosek. Jednakże w dniu 14 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach uchylił postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, stwierdzając, że prawomocne postanowienie nakazujące poddanie się terapii z dnia 17 kwietnia 2013 r. nie może zostać przymusowo wykonane przez państwo.

36. Ogółem odbyły się tylko dwie sesje terapeutyczne, w dniach 26 września i 24 października 2013 r. W międzyczasie skarżący zwrócił się do sądu o nałożenie grzywny na jego byłą żonę za nieuczestniczenie w sesjach z psychologiem. W listopadzie 2013 r. strony przestały uczęszczać na terapię. W dniu 12 marca 2014 r. sąd wysłuchał strony. Skierował również zapytanie do psychologa, który prowadził terapię, o możliwość jej wznowienia. Terapeutka poinformowała jednak sąd o rezygnacji z jej prowadzenia ze względu na konflikt między stronami. W dniu 11 czerwca 2104 r. skarżący cofnął wniosek o ukaranie byłej żony grzywną. W konsekwencji sąd umorzył postępowanie w tej sprawie.

3.  Piąte

37. W dniu 22 listopada 2013 r. była żona skarżącego wystąpiła do sądu z wnioskiem o zmianę postanowienia z dnia 17 kwietnia 2013 r. poprzez zmianę psycholog, która zgodnie z nakazem sądu miała prowadzić jej terapię, ponieważ uznała ją za niekompetentną.

38. Była żona skarżącego stawiła się na rozprawę w dniu 15 kwietnia 2015 r. Następnie, przez kolejny rok, przesyłała do sądu różne zaświadczenia lekarskie usprawiedliwiające niestawiennictwo. W dniu 7 maja 2015 r. sąd zażądał opinii biegłego w sprawie stanu zdrowia byłej żony skarżącego.

39. W dniu 18 lipca 2015 r. sąd uzyskał opinię biegłego, w której stwierdzono, że choroby wskazane przez byłą żonę skarżącego nie były na tyle poważne, aby usprawiedliwiać tak długotrwałą niemożność stawienia się przed sądem.

40. W dniu 20 stycznia 2016 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach nakazał stronom poddanie się terapii, ale pozostawił w ich gestii wybór terapeuty. Sąd uwzględnił również pismo ówczesnego psychologa z dnia 24 marca 2014 r., który potwierdził, że terapia ta nie miała szans powodzenia.

41. W dniu 6 października 2016 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach rozpatrzył apelację od powyższego postanowienia i umorzył sprawę, ponieważ córka powódki ukończyła osiemnaście lat i nie pozostawała już pod władzą rodzicielską.

42. W latach 2001-2016 skarżący złożył liczne skargi do Ministra Sprawiedliwości, Rzecznika Praw Obywatelskich, prezesów sądów rozpatrujących jego sprawy, przewodniczącego Komisji Lekarskiej oraz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Otrzymał on odpowiedzi w szczególności od prezesów sądów, którzy za każdym razem wyrażali opinię, że sądy rozpatrywały jego sprawy w sposób rzetelny i bezzwłoczny. Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie interweniował również w jego imieniu.

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

43. Właściwe prawo krajowe dotyczące egzekwowania prawa do kontaktów rodzica z dzieckiem obowiązujące przed dniem 13 sierpnia 2011 r. zostało określone w wyroku Trybunału w sprawie P.P. przeciwko Polsce (skarga nr 8677/03, §§ 69-74, 8 stycznia 2008 r.).

44. Do dnia 13 sierpnia 2011 r. przepisy ogólne Kodeksu postępowania cywilnego („k.p.c.”) dotyczące wykonywania zobowiązań niemajątkowych miały zastosowanie do wykonywania orzeczeń sądowych w zakresie praw rodzicielskich lub praw dostępu. Jeśli sąd zobowiązywał rodzica wykonującego władze rodzicielską do zapewnienia drugiemu z rodziców kontaktu z dzieckiem, zastosowanie miał art. 1050 k.p.c. Artykuł ten stanowił:

„1. Jeżeli dłużnik ma wykonać czynność, której inna osoba wykonać za niego nie może, a której wykonanie zależy wyłącznie od jego woli, sąd, w którego okręgu czynność ma być wykonana, na wniosek wierzyciela po wysłuchaniu stron wyznaczy dłużnikowi termin do wykonania i zagrozi mu grzywną [...]

2. Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego dłużnikowi do wykonania czynności, sąd na wniosek wierzyciela nałoży na dłużnika grzywnę i jednocześnie wyznaczy nowy termin do wykonania czynności, z zagrożeniem surowszą grzywną”.

45. Ustawą z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego wprowadzono przepisy dotyczące w szczególności wykonywania orzeczeń przyznających prawa do kontaktów z dziećmi (art. 598 ¹⁵-598 ²¹). Od 13 sierpnia 2011 r. przepisy te przewidują, że orzeczenie sądu w sprawie ustaleń dotyczących kontaktu stanowi tytuł wykonawczy do wnioskowania do sądu o nakazanie zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej przez stronę odmawiającą przestrzegania tych ustaleń za każde naruszenie tych obowiązków, która to suma płatna jest na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem.

  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 8 KONWENCJI

46. Skarżący zarzucał, że władze polskie nie podjęły skutecznych kroków w celu wyegzekwowania jego prawa do kontaktu z córką i że proces wykonania postanowień sądów trwał zbyt długo. Trybunał uważa jednak, że zarzuty skarżącego należy rozpatrzyć na podstawie art. 8 Konwencji, który stanowi:

„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.

A.  Dopuszczalność

47. Trybunał zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Ponadto odnotowuje, że nie jest ona też niedopuszczalna na żadnej innej podstawie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

48. Skarżący podnosił, że jego prawa do poszanowania życia rodzinnego zostały naruszone z powodu nieskuteczności i opóźnień, za które powinny odpowiadać władze krajowe. Jego próby uzyskania wykonania ostatecznych postanowień sądów oraz nałożenia grzywien na jego byłą żonę za utrudnianie mu kontaktu z córką były bezskuteczne, a postępowanie było przewlekłe. Od chwili wszczęcia postępowania, biegli sądowi i kurator ostrzegali sądy, że matka manipulowała K. i uniemożliwiała skarżącemu utrzymanie z nią relacji. Władze nie zareagowały jednak na te ostrzeżenia w odpowiednio pilny sposób i z niezbędną stanowczością. Nieskuteczność i bezczynność władz doprowadziła do całkowitego zerwania więzi między ojcem a dzieckiem. Sądy krajowe nie zareagowały również odpowiednio na działania byłej żony, mające na celu przewlekanie postępowania w sprawie opieki nad dzieckiem poprzez przedkładanie różnych zaświadczeń lekarskich, aby uniknąć stawiennictwa przed sądem.

49. Rząd podniósł, że władze podjęły wszelkie odpowiednie kroki, których można było rozsądnie wymagać w okolicznościach tej sprawy. Sądy krajowe działały w najlepszym interesie dziecka i kilkakrotnie zmieniały ustalenia dotyczące kontaktu w odpowiedzi na rozwój sytuacji w tej sprawie. Sądy rozpatrzyły wnioski skarżącego i dwukrotnie nałożyły grzywnę na jego byłą żonę. Zaogniony konflikt między rodzicami oraz nastawienie matki bardzo utrudniły władzom prowadzenie postępowania; Dołożyły one jednak starań, by poprawić relację między rodzicami, nakazując podjęcie terapii.

50. Rząd uznał ponadto, że skarżący nie podjął wszystkich niezbędnych kroków w celu przekonania do siebie córki, a wręcz przestał ją odwiedzać. Sytuacja stała się tym trudniejsza, że samo dziecko było wrogo nastawione do skarżącego; Rząd przyznał jednak, że postawa dziecka była kształtowana przez jego matkę.

51. Rząd wyraził przekonanie, że władze działały szybko i z wyjątkową starannością oraz że uwzględniły delikatny charakter sprawy. Jednakże przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych, przesłuchania stron i nauczycieli oraz podjęcie innych działań proceduralnych wymagało pewnego czasu. Rząd zapewnił, że czas trwania postępowania nie miał wpływu na emocjonalne i rodzinne więzi powoda z jego córką, ponieważ niemal nie miały one szansy się rozwinąć i zostały wcześnie zerwane.

2.  Ocena Trybunału

(a)  Istotne zasady

52. Trybunał zauważa, że wzajemne cieszenie się swoją obecnością przez rodzica i dziecko stanowi podstawowy element „życia rodzinnego” w rozumieniu art. 8 Konwencji (zob. m.in. Monory przeciwko Rumunii i Węgrom, skarga nr 71099/01, § 70, 5 kwietnia 2005 r., oraz Fuşcă przeciwko Rumunii, skarga nr 34630/07, §§ 32-37, 13 lipca 2010 r. i przytoczone tam orzecznictwo).

53. Zasadniczym celem art. 8 jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem władz publicznych. Ponadto istnieją pozytywne zobowiązania nieodłącznie związane ze skutecznym poszanowaniem życia rodzinnego (zob. Manic przeciwko Litwie, skarga nr 46600/11, § 100, 13 stycznia 2015 r.). W obydwu kontekstach należy zwrócić uwagę na zachowanie właściwej równowagi pomiędzy konkurencyjnymi interesami jednostki oraz społeczności jako całości; w obydwu też kontekstach państwo dysponuje pewnym marginesem oceny (zob. Hokkanen przeciwko Finlandii, 23 września 1994 r., § 55, Seria A nr 299-A oraz V.P. przeciwko Rosji, skarga nr 61362/12, § 125, 23 października 2014 r.).

54. Gdy środki, o które chodzi, dotyczą sporu rodziców w sprawie ich dzieci, zadaniem Trybunału nie jest zastępowanie władz krajowych w regulowaniu kwestii kontaktów, lecz dokonanie oceny pod względem zgodności z Konwencją postanowień wydanych przez władze krajowe w ramach wykonywania ich uprawnień do oceny. Czyniąc to, Trybunał musi ustalić, czy powody mające uzasadniać środki podjęte w odniesieniu do korzystania przez skarżącego z jego prawa do poszanowania życia rodzinnego były właściwe i wystarczające (zob. m.in. Olsson przeciwko Szwecji, 24 marca 1988 r., § 68, Seria A nr 130 oraz M. i C. przeciwko Rumunii, skarga nr 29032/04, § 124, 27 września 2011 r.).

55. Obowiązek podjęcia przez władze krajowe środków ułatwiających kontakt rodzica niemającego prawa do opieki nad dzieckiem po rozwodzie nie ma jednak charakteru bezwzględnego (zob. mutatis mutandis Hokkanen, op. cit., § 58). Decydujące znaczenie ma to, czy władze krajowe powzięły wszelkie niezbędne kroki w celu ułatwienia kontaktu, jakich można w rozsądny sposób oczekiwać w szczególnych okolicznościach każdej sprawy (zob. Cristescu przeciwko Rumunii, skarga nr 13589/07, § 58, 10 stycznia 2012 r.). Ponadto upływ czasu może spowodować nieodwracalne skutki w relacjach między dzieckiem a rodzicem, który z nim nie mieszka (zob. np. Kuppinger przeciwko Niemcom, skarga nr 62198/11, § 102, 15 stycznia 2015 r.).

56. Badając, czy niewyegzekwowanie ustaleń dotyczących kontaktów z dzieckiem zarządzonych przez sąd krajowy było równoznaczne z brakiem poszanowania życia rodzinnego skarżącego, Trybunał musi znaleźć równowagę między różnymi interesami, a mianowicie interesem wszystkich zainteresowanych osób i ogólnym interesem związanym z zapewnieniem poszanowania praworządności (zob. D. przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 82115/02, 14 marca 2006 r.). Wreszcie, interes dziecka musi być najważniejszy i może, w zależności od jego charakteru i wagi, przeważyć nad interesem rodziców (zob. m.in.: Olsson przeciwko Szwecji (nr 2), 27 listopada 1992 r., § 90, Seria A nr 250 oraz Płaza przeciwko Polsce, skarga nr 18830/07, § 71, 25 stycznia 2011 r.).

57. Brak współpracy pomiędzy rodzicami w separacji nie stanowi okoliczności, która sama w sobie może zwolnić władze z pozytywnych zobowiązań wynikających z art. 8. Nakłada ona raczej na władze obowiązek podjęcia środków, które doprowadziłyby do pogodzenia konkurencyjnych interesów stron, mając na uwadze nadrzędny interes dziecka (zob. Z. przeciwko Polsce, skarga nr 34694/06, § 75, 20 kwietnia 2010 r., oraz G.B. przeciwko Litwie, skarga nr 36137/13, § 93, 19 stycznia 2016 r.). Trybunał zauważył w tym kontekście, że w sprawach dotyczących egzekwowania praw do kontaktów mediacja byłaby pożądana jako środek wspierania współpracy wszystkich stron w sprawie (zob. Cengiz Kılıç przeciwko Turcji, skarga nr 16192/06, § 132 in fine, 6 grudnia 2011 r.). Mediacja rodzinna może być w szczególności skutecznym instrumentem wdrażania praw chronionych na mocy art. 8 Konwencji (zob. Kacper Nowakowski przeciwko Polsce, skarga nr 32407/13, § 87, 10 stycznia 2017 r.).

(b)  Zastosowanie tych zasad w niniejszej sprawie

58. Trybunał uważa, że relacja skarżącego z córką stanowiła „życie rodzinne” w rozumieniu art. 8 ust. 1 Konwencji. Kwestia ta jest bezsporna.

59. W świetle powyższych zasad decydujące znaczenie ma w tej sprawie to, czy władze polskie podjęły wszelkie niezbędne kroki w celu ułatwienia wyegzekwowania ustaleń dotyczących kontaktu, dokonanych w dniach 11 grudnia 2000 r., 23 listopada 2001 r. i 22 kwietnia 2005 r. (zob. par. 6, 7 i 19 powyżej).

60. Trybunał zauważa, że już w 2001 r. skarżący zwrócił uwagę władz krajowych na fakt, że wizyty nie dochodziły do skutku lub warunki ich przebiegu były nie do przyjęcia. W maju 2001 r. kurator sądowy poinformował sąd, że matka aktywnie manipulowała dzieckiem i na wiele sposobów uniemożliwiła skarżącemu spędzanie czasu ze swoją córką (zob. par. 9 powyżej). Wizyty odbywały się w domu matki dziecka, w jej obecności oraz w obecności jej rodziców i innych osób otwarcie prezentujących wrogie nastawienie do skarżącego. Biegły uznał warunki tych spotkań za niekorzystne dla dziecka. W okresie od 2001 do 2004 r. skarżący nie mógł odwiedzać swojej córki w spokojnych warunkach sprzyjających budowaniu relacji. Ta niemożność zaistniała w okresie kluczowym dla rozwoju małego dziecka.

61. W listopadzie 2001 r. miała miejsce bezskuteczna pierwsza próba uzyskania orzeczenia o nałożeniu grzywny na byłą żonę skarżącego. W tych okolicznościach w lipcu 2002 r. skarżący złożył ponownie wniosek o wyegzekwowanie przysługujących mu praw do kontaktu oraz o nałożenie grzywny na jego byłą żonę. Pomimo pilnego charakteru sprawy, sąd krajowy potrzebował jednego roku na potwierdzenie obowiązku przestrzegania przez żonę skarżącego ustaleń dotyczących kontaktu. Nie nałożył on jednak żadnej kary pieniężnej (zob. par. 13 powyżej). Sprawie nie nadano dalszego biegu przez kolejny rok do czasu wydania przez sąd pierwszego postanowienia o nałożeniu grzywny na byłą żonę skarżącego za nieprzestrzeganie ustaleń dotyczących kontaktu (postanowienie z dnia 1 czerwca 2004 r., zob. par. 14 powyżej). Trybunał zauważa, że dla braku aktywności sądów w tym okresie nie ma żadnego wytłumaczenia ani ze strony władz krajowych, ani ze strony Rządu.

62. Trybunał uważa zatem, że podczas tego pierwszego etapu skarżący aktywnie dążył do zbudowania istotnej więzi z bardzo małym dzieckiem, pomimo otwartej wrogości matki dziecka. Starał się on uzyskać dostęp do wszystkich dostępnych dla niego dróg prawnych. Jednak przez większość czasu sądy pozostawały bezczynne. W konsekwencji, zgodnie z ustaleniami biegłych, do września 2004 r. więź między skarżącym a dzieckiem została zerwana (zob. par. 16 powyżej).

63. Trybunał wyróżnia ponadto drugi etap, podczas którego skarżący próbował odbudować swoją relację z dzieckiem. W szczególności skarżący złożył wniosek o zmianę postanowienia w sprawie opieki nad dzieckiem; postępowanie to trwało od czerwca 2003 r. do kwietnia 2005 r. W tym czasie sąd czekał jeden rok na opinię biegłego (zob. par. 15-19 powyżej). Postępowanie w sprawie wykonania tego postanowienia trwało do lutego 2006 r., kiedy to sąd wydał drugie i ostatnie postanowienie w sprawie nałożenia grzywny na byłą żonę skarżącego. W następstwie odwołania, rozpatrzonego sześć miesięcy później, wysokość grzywny została obniżona (zob. par. 21 powyżej). Trybunał zauważa, że te nadmierne okresy bezczynności sądów krajowych nie znalazły wytłumaczenia.

64. Po lutym 2006 r. skarżący nie przychodził już na spotkania, aby uniknąć tworzenia stresującej sytuacji dla swojej córki, która wpadała w histerię za każdym razem, gdy widziała swojego ojca. Na tym ostatnim etapie postępowania starał się odbudować swoją relację z K. za pomocą innych środków niż regularne spotkania. Trybunał zauważa, że czwarte postępowanie w sprawie uregulowania opieki nad dzieckiem trwało od maja 2009 r. do kwietnia 2013 r. (zob. par. 27 – 35 powyżej). W tym okresie sądy wydały kilka postanowień, ale ich jedynym rezultatem było zobowiązanie skarżącego i jego byłej żony do poddania się terapii. Ta ostatnia zakończyła się niepowodzeniem głównie ze względu na wrogie nastawienie byłej żony skarżącego. Trybunał zauważa ponadto, że była żona skarżącego przez wiele lat unikała stawiennictwa przed sądem, przesyłając zaświadczenia lekarskie, które dopiero w 2015 r. były przedmiotem kontroli sądu (zob. par. 30, 32, 39 powyżej). Ostatecznie sąd krajowy umorzył sprawę, ponieważ dziecko osiągnęło pełnoletniość i nie mogło już być objęte postanowieniami w sprawie uregulowania opieki nad dzieckiem (zob. par. 41 powyżej).

65. Trybunał zauważa, że strony były głęboko skonfliktowane i intencją matki dziecka było uniemożliwienie nawiązania i utrzymania relacji skarżącego z jego córką. Sądy krajowe stanęły zatem przed trudnym zadaniem. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału zobowiązania państwa w związku z art. 8 nie mają charakteru zobowiązania rezultatu, ale są obowiązkiem dołożenia wszelkich starań (zob. Pascal przeciwko Rumunii, skarga nr 805/09, § 69, 17 kwietnia 2012 r.). Brak współpracy pomiędzy rodzicami w separacji nie stanowi okoliczności, która sama w sobie może zwolnić władze z pozytywnych zobowiązań wynikających z art. 8. Nakłada ona raczej na władze obowiązek podjęcia środków, które doprowadziłyby do pogodzenia konkurencyjnych interesów stron, mając na uwadze nadrzędny interes dziecka .

66. W niniejszej sprawie skarżący uzyskał prawomocne orzeczenia w sprawie ustaleń dotyczących wizyt, skorzystał z dostępnych środków odwoławczych w celu ich wykonania i pozostał aktywny przez siedemnaście lat, zwracając się do władz o pomoc w wykonaniu ich decyzji. Jak wykazano powyżej, w tym czasie wystąpiły opóźnienia, bezskuteczność i brak staranności w rozpatrywaniu sprawy. Co więcej, opóźnienia w rozpatrywaniu wniosków skarżącego miały nieodwracalny wpływ na więzi emocjonalne pomiędzy nim a jego małoletnią córką i spowodowały, że nie był on w stanie zbudować i utrzymać z nią więzi rodzinnych. Trybunał uważa, że w okolicznościach tej konkretnej sprawy w której skarżący przez dłuższy okres czasu był pozbawiony kontaktu ze swoją córką, kiedy była ona pod opieką matki, a matka próbowała negatywnie nastawić swoją córkę przeciwko ojcu, co przyznają sądy krajowe, skuteczność wniosków składanych przez skarżącego wymagała nadania im najwyższego priorytetu.

67. W sprawie skarżącego władze nie podjęły praktycznych kroków, które, po pierwsze, zachęciłyby strony do współpracy w egzekwowaniu ustaleń dotyczących kontaktu, a po drugie, zapewniłyby konkretną i odpowiednią pomoc ze strony właściwych podmiotów państwowych w określonych ramach prawnych, dostosowanych do potrzeb rodziców w separacji i ich małoletniego dziecka.

68. Trybunał uważa, że grzywny – nakładane rzadko i w niewielkiej wysokości – przy jednoczesnej przewlekłości postępowania stanowiły istotne czynniki, które sprawiły, że środki dostępne dla skarżącego były nieskuteczne. Jednocześnie Trybunał uznaje, że skarżący wykazał się należytą starannością w prowadzeniu tych spraw; zrobił wszystko, czego można było od niego rozsądnie oczekiwać w celu wykonania postanowień sądów regulujących kontakt z jego córką.

69. Trybunał stwierdza, że w okolicznościach sprawy władze krajowe nie wywiązały się ze swojego pozytywnego obowiązku zapewnienia skarżącemu szybkiej i skutecznej pomocy, która umożliwiłaby mu skuteczne egzekwowanie jego praw rodzicielskich i praw do kontaktu.

W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 8 Konwencji.

I.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

70. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

A.  Szkoda

71. Skarżący domagał się kwoty 100 000 PLN (równowartość 23 000 EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

72. Rząd uznał roszczenie za wygórowane.

73. Trybunał przyznaje skarżącemu kwotę 10 000 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

A.  Koszty i wydatki

74. Skarżący dochodził również kwoty 12 600 PLN (około 3000 EUR) tytułem zwrotu kosztów i wydatków poniesionych przed sądami krajowymi oraz 4200 PLN (około 1000 EUR) przed Trybunałem.

75. Rząd kwestionował to roszczenie.

76. Trybunał uznaje, że koszty i wydatki odnoszące się do postępowania krajowego, w zakresie w jakim dotyczą postępowania egzekucyjnego, które doprowadziło do stwierdzenia naruszenia Konwencji, oraz koszty postępowania toczącego się w Strasburgu były konieczne i w związku z tym muszą zostać zwrócone, jednak tylko do takiej wysokości, która nie przekracza racjonalnego poziomu (zob. Ignaccolo-Zenide przeciwko Rumunii, skarga nr 31679/96, § 121, ETPC 2000–I). Mając na uwadze posiadane dokumenty i swoje orzecznictwo, Trybunał uznaje za uzasadnione zasądzić kwotę 2000 EUR tytułem wszystkich rodzajów kosztów, powiększoną o należne podatki.

77. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  orzeka, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji;

3.  orzeka

(a)  że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego następujące kwoty, przeliczone na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności:

(i)  10 000 EUR (dziesięć tysięcy euro) plus wszelkie należne podatki, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową;

(ii)  2000 EUR (dwa tysiące euro), plus wszelkie należne podatki, tytułem kosztów i wydatków;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonych powyżej kwot, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4.  oddala pozostałą część roszczenia skarżącego dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 9 lipca 2020 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Linos-Alexandre Sicilianos
Zastępca Kanclerza Sekcji Przewodniczący