Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

20 lipca 2017 roku

Wyrok ten jest prawomocny. Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Chojnacki przeciwko Polsce,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Pierwsza Sekcja), zasiadając jako Komitet w składzie:

Aleš Pejchal, Przewodniczący,

Krzysztof Wojtyczek,

Jovan Ilievski, sędziowie,

i Renata Degener, Zastępca Kanclerza Sekcji,

Obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 czerwca 2017 roku,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 62076/11) wniesionej przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka („Trybunał”) w dniu 29 września 2011 roku na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatela polskiego pana Łukasza Chojnackiego („skarżący”).

2. Polski Rząd („Rząd”) był reprezentowany przez swojego Pełnomocnika, panią Justynę Chrzanowską z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Skarżący podniósł w szczególności zarzut, że zdania zawarte uzasadnieniu postanowienia sądowego naruszyły jego prawo do domniemania niewinności.

4. W dniu 4 października 2013 roku skarga została zakomunikowana Rządowi.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5. Skarżący urodził się w 1982 r. i został zatrzymany w Koninie.

6. W dniu 15 kwietnia 2011 r. postawione zostały mu zarzuty handlu narkotykami na dużą skalę i udziału w zorganizowanej grupie przestępczej. W dniu 20 kwietnia 2011 r. Sąd Rejonowy w Ostrowie Wielkopolskim wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu skarżącego. W dniu 14 lipca 2011 roku Sąd Okręgowy w Koninie postanowił o przedłużeniu stosowania tego środka.

7. W zażaleniu na postanowienie z dnia 14 lipca 2011 r. skarżący zarzucił, między innymi, że jego pozbawienie wolności pociągało wyjątkowo ciężkie skutki dla jego rodziny, a w szczególności dla jego pięcioletniego syna, który cierpiał na autyzm i w którego terapię skarżący był bardzo zaangażowany. Opierając się na zaświadczeniach lekarskich, skarżący argumentował, że powodzenie terapii zależy od ciągłej obecności u boku dziecka obojga rodziców i że długotrwałe oddzielenie dziecka od jednego z nich byłoby szkodliwe.

8. W dniu 18 sierpnia 2011 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu oddalił zażalenie skarżącego: stwierdził bowiem, że w tym przypadku jedynie tymczasowe aresztowanie skarżącego może zapewnić sprawne przeprowadzenie postępowania.

9. Sąd odrzucił argument skarżącego oparty na rzekomym naruszeniu art. 259 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego (zob. pkt 14 poniżej), zauważając, że przepis ten miał zastosowanie w sytuacjach, w których pozbawienie wolności pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny. Sąd stwierdził, że w tym przypadku trudności wynikłe dla partnerki skarżącego można złagodzić przy pomocy jego najbliższej rodziny i wyspecjalizowanych służb. Sąd podniósł zwłaszcza, że:

„ (...) skarżący nie może obarczać winą Sądu za trudności życiowe rodziny podejrzanego, albowiem to nikt inny jak sam Łukasz Chojnacki (…) podjął decyzję o popełnieniu przestępstw, co skutkuje jego obecną izolacją. Rozłąka i tęsknota [za skarżącym] dzieci, choć trudna do zaakceptowania, jest tylko wynikiem (…) postępowania skarżącego”

10. Tymczasowe aresztowanie skarżącego było następnie regularnie przedłużane. Sądy w swoich kolejnych postanowieniach odrzucały powtarzające się skargi skarżącego dotyczące ingerencji w jego życie rodzinne. Sąd podnosił, że synem skarżącego opiekowała się partnerka skarżącego, najbliższa rodzina i specjaliści.

11. W dniu 5 października 2012 r. do Sądu Okręgowego w Koninie wniesiono akt oskarżenia przeciwko skarżącemu i jego domniemanym wspólnikom.

12. W dniu 11 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 18 lipca 2013 r.

13. W dniu 19 czerwca 2013 r. tymczasowe aresztowanie skarżącego zostało zastąpione przez dozór policyjny. Trybunał nie został poinformowany o wynikach postępowania karnego przeciwko skarżącemu.

II. WŁAŚCIWE DLA SPRAWY PRAWO KRAJOWE

A. Stosowne przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące niniejszej sprawy

14. Artykuł 259 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego przewiduje, że jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie wolności pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

B. Stosowne przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące niniejszej sprawy

15. Artykuł 23 Kodeksu cywilnego stanowi, że:

„Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.”

16. Artykuł 24 Kodeksu cywilnego brzmi następująco:

„1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

(...) »

Artykuł 448 Kodeksu cywilnego stanowi, że:

„W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.”

ZARZUTY

18. Opierając się na art. 5 ust. 3 Konwencji, skarżący skarży się na długość tymczasowego aresztowania.

19. W oparciu o art. 6 ust. 2 Konwencji skarżący podnosi zarzut naruszenia jego prawa do domniemania niewinności z powodu zdań zawartych w uzasadnieniu postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 sierpnia 2011 r.

20. Odnosząc się do art. 8 Konwencji, skarżący twierdzi, że przedłużające się tymczasowe aresztowanie naruszało jego prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

PRAWO

I. W PRZEDMIOCIE WNIOSKU RZĄDU O SKREŚLENIE SKARGI Z LISTY SPRAW NA MOCY ART. 37 KONWENCJI W CZĘŚCI DOTYCZĄCEJ ZARZUTU Z ART. 5 UST. 3 KONWENCJI

21. Pismem z dnia 4 kwietnia 2014 r. Rząd poinformował Trybunał, że zamierza przedstawić deklarację jednostronną w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie postawione w tej części skargi. Następnie wezwał Trybunał do skreślenia sprawy z listy spraw zgodnie z art. 37 ust.1 lit. c Konwencji.

Deklaracja miała następującą treść:

„…Rząd pragnie wyrazić – w drodze jednostronnej deklaracji – że uznaje naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji ze względu na nieuzasadnioną długość tymczasowego aresztowania skarżącego. Jednocześnie Rząd deklaruje, że jest gotów zapłacić skarżącemu kwotę w wysokości 4 000 zł, którą uważa za rozsądną w świetle orzecznictwa Trybunału w podobnych sprawach ( Kasprzak przeciwko Polsce, skarga nr 16522/11, decyzja z dnia 21 maja 2013 r., Grochulski przeciwko Polsce, skarga nr 33004/07, wyrok z dnia 18 stycznia 2011 r.).

Wyżej wymieniona kwota, przeznaczona na pokrycie szkody zarówno majątkowej jak i niemajątkowej, a także kosztów i wydatków, będzie wolna od wszelkich mogących mieć zastosowanie podatków. Zostanie ona wypłacona w terminie trzech miesięcy od dnia notyfikacji ostatecznego orzeczenia Trybunału wydanego zgodnie z art. 37 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W przypadku niewypłacenia przedmiotowej kwoty w wyżej wymienionym terminie trzech miesięcy, Rząd zobowiązuje się zapłacić odsetki, począwszy od upływu wyznaczonego terminu do dnia rozliczenia, według stawki równej krańcowej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w okresie zalegania z płatnością, plus trzy punkty procentowe…”

Pismem z dnia 25 kwietnia 2014 r. skarżący wskazał, że nie akceptuje warunków jednostronnego oświadczenia.

23. Trybunał przypomina, że art. 37 Konwencji stanowi, iż Trybunał może w każdej fazie postępowania zdecydować o skreśleniu skargi z listy spraw, jeżeli okoliczności pozwalają na wyciągnięcie jednego z wniosków wymienionych w ust. 1 lit. a, b lub c tego artykułu. W szczególności art. 37 ust. 1 lit. c Konwencji zezwala na skreślenie skargi z listy spraw, jeżeli okoliczności prowadzą do wniosku, że:

« (...) z jakiejkolwiek innej przyczyny ustalonej przez Trybunał nie jest uzasadnione dalsze rozpatrywanie skargi”.

Trybunał przypomina również, że w pewnych okolicznościach Trybunał może zdecydować o skreśleniu z listy spraw na podstawie art. 37 ust. 1 lit. c Konwencji na podstawie jednostronnego oświadczenia pozwanego Rządu, nawet jeśli Skarżący życzy sobie dalszego rozpatrzenia sprawy.

24. W takim przypadku, w celu ustalenia, czy Trybunał ma zdecydować o skreśleniu z listy spraw, Trybunał dokładnie bada oświadczenie w świetle zasad wynikających z jego orzecznictwa, a w szczególności wyroków w sprawach: Tahsin Acar przeciwko Turcji (zastrzeżenia wstępne) [WI], nr skarga 26307/95, §§ 75-77, ETPCz 2003-VI), WAZA Spółka z o.o. przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 11602/02, 26 czerwca 2007 r., Sulwińska przeciwko Polsce (dec.), skarga nr 28953/03, 18 września 2007 r.).

25. Z uwagi na charakter ustępstw zawartych w oświadczeniu Rządu i wysokość proponowanej rekompensaty – mieszczącej się w ramach kwot przyznanych w podobnych sprawach – Trybunał uważa, że nie jest już uzasadnione dalsze rozpatrywanie skargi (art. 37 ust. 1 lit. c Konwencji).

26. Ponadto w świetle powyższego, a w szczególności biorąc pod uwagę istnienie obszernego i jasnego orzecznictwa dotyczącego kwestii podniesionej w niniejszej sprawie, Trybunał uważa, że poszanowanie praw człowieka zagwarantowanych w Konwencji i jej Protokołach nie wymaga dalszego rozpatrywania tej części skargi (art. 37 ust. 1 in fine).

27. W związku z tym Trybunał uważa, że sprawa powinna zostać skreślona z listy spraw w zakresie, w jakim dotyczy ona skargi dotyczącej długości tymczasowego aresztowania skarżącego.

II. I. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 6 UST. 2 KONWENCJI

28. Skarżący zarzuca, że zdania zawarte w uzasadnieniu postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 sierpnia 2011 r. naruszyły jego prawo do domniemania niewinności. Skarżący odwołuje się do art. 6 ust. 2 Konwencji, który brzmi:

„Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.”

29. Rząd odrzucił ten argument.

A. Dopuszczalność skargi

Zarzut Rządu dotyczący niewyczerpania krajowych środków odwoławczych

30. Rząd twierdzi, że krajowe środki odwoławcze nie zostały wyczerpane i utrzymuje, że skarżący mógł otrzymać rekompensatę za szkodę wynikłą z domniemanego naruszenia poprzez wszczęcie postępowania w sprawie ochrony jego dóbr osobistych zgodnie z art. 24 Kodeksu cywilnego w związku z art. 448 tego samego kodeksu. Opierając się na wyroku w sprawie Mirosław Garlicki przeciwko Polsce (skarga nr 36921/07, § 128, 14 czerwca 2011 r.), Rząd twierdzi, że powyższe działanie było skutecznym środkiem odwoławczym w tej sprawie.

31. Skarżący oświadcza, że wyczerpał krajowe środki odwoławcze.

32. Trybunał przypomina, że orzekł w wyroku w sprawie Finster przeciwko Polsce (skarga nr 24860/08, § 54, 8 lutego 2011 r.) podobnym do niniejszej sprawy, że przedmiot tej sprawy różni się od przedmiotu sprawy, o którym mowa w ww. wyroku w sprawie Mirosława Garlickiego. W tym przypadku Trybunał nie widzi powodu, by dojść do innego wniosku. Ponadto Trybunał zauważa, że Rząd nie przedstawił przykładów krajowego orzecznictwa, które byłoby w stanie podtrzymać jego argumentację co do skuteczności środka odwoławczego, na który powołuje się osoba podnosząca zarzut naruszenia domniemania niewinności przez organy sądowe (na zasadzie analogii zob. np. Małasiewicz przeciwko Polsce, skarga nr 22072/02, § 32, 14 października 2008 r.).

W związku z powyższym Trybunał oddala zarzut Rządu.

33. Stwierdzając, że skarga nie jest w oczywisty sposób nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie napotyka ona na żaden inny zarzut niedopuszczalności, Trybunał uznaje ją za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

34. Skarżący podnosi, że Sąd Apelacyjny w Poznaniu użył wyrażeń oznaczających, że popełnił on przestępstwa, które mu zarzucono.

35. Rząd nie wypowiada się co do istoty tej skargi.

36. Trybunał przypomina, że zasada domniemania niewinności zostaje naruszona, jeżeli postanowienie sądu dotyczące podejrzanego odzwierciedla opinię, że jest on winny, przy czym jego wina nie została prawnie uprzednio potwierdzona. Nawet w przypadku braku formalnego stwierdzenia, wystarczy wskazać, że sędzia uważa oskarżonego za winnego (zob. między innymi, Puig Panella przeciwko Hiszpanii, skarga nr 1483/02, § 51, 25 kwietnia 2006 r.). W związku z tym Trybunał podkreśla znaczenie doboru sformułowań przez przedstawicieli państwa w orzeczeniach, które formułują, zanim dana osoba zostanie osądzona i uznana za winną popełnienia przestępstwa ( Daktaras przeciwko Litwie, skarga nr 42095/98, § 44, EKPC 2000-X).

37. To, czy słowa sędziego śledczego, reprezentanta wymiaru sprawiedliwości, stanowią naruszenie zasady domniemania niewinności, należy rozstrzygać w kontekście szczególnych okoliczności, w jakich zostały sformułowane, biorąc pod uwagę to, że wypowiedzi sędziów podlegają bardziej szczegółowej analizie niż te sformułowane przez organy śledcze, takie jak policja i prokuratura ( Pandy przeciwko Belgii, skarga nr 13583/02, § 43, 21 września 2006 r.).

38. W niniejszym przypadku należy stwierdzić, że uwagi, do których odnoszą się zarzuty zostały sformułowane przez skład orzekający Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w uzasadnieniu postanowienia wydanego na etapie postępowania przygotowawczego prowadzonego przeciwko skarżącemu i oddalającego zażalenie skarżącego na postanowienie o przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Trybunał jest zdania, że ze względu na treść i kontekst, w jakim zostały wypowiedziane sporne uwagi, zwłaszcza fragment jakoby skarżący „podjął decyzję o popełnieniu przestępstw, co skutkuje jego obecną izolacją [od rodziny]” mogą w okolicznościach niniejszej sprawy, być one uznane za stwierdzenie, że mimo braku ostatecznego skazania dana osoba popełniła przestępstwo, za które postawiono jej zarzuty ( Finster, cytowany powyżej, § 54, i Wojciechowski przeciwko Polsce, skarga nr 5422/04, § 54, 9 grudnia 2008 r.). Trybunał przypomina w tym kontekście swoje konsekwentne orzecznictwo, zgodnie z którym należy odróżnić z jednej strony stwierdzenie, że dana osoba jest jedynie podejrzana o popełnienie przestępstwa, a z drugiej strony wyraźne stwierdzenie sformułowane przy braku ostatecznego wyroku skazującego, sugerujące, że osoba popełniła przestępstwo. Trybunał podkreśla znaczenie doboru słów używanych przez urzędników państwowych w ich stwierdzeniach dotyczących osoby, która nie została jeszcze osądzona i skazana za określone przestępstwo ( Böhmer przeciwko Niemcom, skarga nr 37568/97, §§ 54 i 56, 3 października 2002 r., oraz Nešťák przeciwko Słowacji, skarga nr 65559/01, §§ 88 i 89, 27 lutego 2007 r.). W niniejszej sprawie Trybunał uważa, że kwestionowane uwagi przedstawione na etapie postępowania przygotowawczego przeciwko skarżącemu są niedopuszczalne ze strony sędziów, od których wymaga się, by zwracali szczególną uwagę na wyrażenia, których używają w swoich orzeczeniach.

39. Powyższe ustalenia są wystarczające, aby Trybunał mógł stwierdzić, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 2 Konwencji.

III. POZOSTAŁE ZARZUCANE NARUSZENIA

40. Odwołując się do art. 8 Konwencji, skarżący podnosi zarzut, że jego tymczasowe aresztowanie stanowiło nieproporcjonalną ingerencję w jego prawo do poszanowania życia rodzinnego.

41. Uznając, że oddzielenie skarżącego od jego rodziny stanowiące następstwo jego tymczasowego aresztowania stanowiło ingerencję w jego prawo do poszanowania życia rodzinnego, Trybunał powtarza, że taka ingerencja narusza art. 8 Konwencji z wyjątkiem przypadków wskazanych w ust. 2 tego przepisu, tj. „przewidzianych przez ustawę” i „koniecznych w demokratycznym społeczeństwie” do osiągnięcia celów w nim określonych.

42. W niniejszej sprawie skarżący nie kwestionuje, że wspomniana ingerencja była przewidziana przez ustawę. Pozostaje zatem zbadać, czy sporny środek był proporcjonalny do uzasadnionych celów wymienionych w art. 8 ust. 2 Konwencji.

43. Biorąc pod uwagę uzasadnienie postanowienia władz krajowych w sprawie przedłużenia tymczasowego aresztowania skarżącego, Trybunał uznaje, że sporny środek został zastosowany w celu ochrony porządku i zapobieżeniu przestępstwom.

44. W odniesieniu do konieczności realizacji powyższego uzasadnionego celu, Trybunał zauważa, że Sąd Apelacyjny w Poznaniu uwzględnił trudności spowodowane wobec najbliższej rodziny skarżącego przez pozbawienie skarżącego wolności. Trybunał zauważa jednak, że, biorąc pod uwagę powagę czynów zarzucanych skarżącemu i ryzyko zagrożenia dla porządku publicznego w przypadku zwolnienia takiej osoby, na które Sąd Apelacyjny powołał się w swoim orzeczeniu, przedłużenie tymczasowego aresztowania nie stanowiło nadmiernego ciężaru dla skarżącego lub dla jego najbliższej rodziny. Trybunał zauważa również, że sądy, które orzekały w sprawie przedłużenia tymczasowego aresztowania skarżącego, powtórzyły argumentację Sądu Apelacyjnego.

W opinii Trybunału ingerencja w życie rodzinne skarżącego była proporcjonalna do uzasadnionego zamierzonego celu, z uwzględnieniem wagi domniemanych czynów i niebezpieczeństwa, jakie mógł on stwarzać dla porządku publicznego w razie ewentualnego zwolnienia go z aresztu (na zasadzie analogii zob. np. King przeciwko Wielkiej Brytanii (dec.), skarga nr 9742/07, 26 stycznia 2010 r.).

45. W związku z powyższym Trybunał uważa, że skarga jest w sposób oczywisty nieuzasadniona, a zatem musi zostać odrzucona, zgodnie z art. 35 ust. 3 lit. a i ust. 4 Konwencji.

IV. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

46. Zgodnie z artykułem 41 Konwencji,

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie.”

A. Szkoda

47. Skarżący domagał się 100 000 złotych (PLN) z tytułu szkód majątkowych i niemajątkowych, które rzekomo poniósł.

48. Rząd nie wypowiada się w sprawie tych roszczeń.

49. Trybunał uznaje, że biorąc pod uwagę okoliczności sprawy, szkoda niemajątkowa doznana przez skarżącego została odpowiednio naprawiona poprzez stwierdzenie naruszenia art. 6 ust. 2 Konwencji, które to naruszenie Trybunał wykazał ( Kampanellis przeciwko Grecji, skarga nr 9029/05, § 33, 21 czerwca 2007 r.).

B. Koszty i opłaty

50. Skarżący nie wysuwał żadnych roszczeń w tym zakresie.

Z TYCH POWODÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Odnotowuje warunki deklaracji pozwanego Rządu dotyczące art. 5 ust. 3 Konwencji oraz ustalenia dotyczące zapewnienia zgodności z podjętymi w ten sposób zobowiązaniami;

2. Postanawia skreślić tę część skargi z listy spraw zgodnie z art. 37 ust. 1 lit. c Konwencji;

3. Uznaje skargę za niedopuszczalną w odniesieniu do skargi na podstawie art. 8 Konwencji i dopuszczalną w odniesieniu do skargi na podstawie art. 6 ust. 2 Konwencji;

4. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 2 Konwencji.

5. Uznaje, że samo stwierdzenie naruszenia stanowi wystarczające słuszne zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową poniesioną przez skarżącego ;

6. Odrzuca roszczenie o słuszne zadośćuczynienie w pozostałej części.

Sporządzono w języku francuskim i notyfikowano na piśmie w dniu 20 lipca 2017 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Aleš Pejchal
Zastępca Kanclerza Przewodniczący