Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

(wyciąg)

STRASBURG

28 listopada 2017 r.

OSTATECZNY

28/02/2018 r.

Wyrok ten stał się ostateczny zgodnie z warunkami określonymi w art. 44 ust. 2 Konwencji. Wyrok może podlegać korekcie edycyjnej.

W sprawie N. przeciwko RUMUNII,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Czwarta Sekcja), zasiadając jako Izba składająca się z następujących sędziów:

Ganna Judkiwska, Przewodnicząca,
Vincent A. De Gaetano,
Paulo Pinto de Albuquerque,
Faris Vehabović,
Iulia Motoc,
Carlo Ranzoni,
Georges Ravarani, Sędziowie,
oraz Marialena Tsirli, Kanclerz Sekcji,

Obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 listopada 2017 r.,

Wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 59152/08) przeciwko Rumunii wniesionej do Trybunału dnia 26 listopada 2008 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja") przez obywatela rumuńskiego, pana N. („skarżący”). Przewodnicząca Sekcji zadecydowała na podstawie wniosku skarżącego, że jego nazwisko nie powinno zostać ujawnione (Reguła 47 § 4 Regulaminu Trybunału).

2. Skarżący, któremu przyznano pomoc prawną, był reprezentowany przez pana C. Cojocariu, adwokata prowadzącego praktykę w Londynie. Rumuński Rząd („Rząd”) reprezentowany był przez swojego pełnomocnika, panią C. Brumar, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Skarżący zarzucał w szczególności, że pozbawienie go wolności z przyczyn psychiatrycznych przez ponad szesnaście lat było bezprawne i nieuzasadnione. Podniósł także zarzut dotyczący braku gwarancji proceduralnych w zakresie nadzoru legalności jego pozbawienia wolności i niemożność uzyskania odszkodowania .... Skarżący powołał się w szczególności na art. 5, 6 i 8 Konwencji.

4. W dniu 11 września 2013 r. skarga została zakomunikowana Rządowi, początkowo w odniesieniu do art. 8 Konwencji, a następnie art. 5 i 6 Konwencji.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5. Skarżący urodził się w 1959 r. Obecnie przebywa w Szpitalu Psychiatrycznym w Săpoca, na oddziale zlokalizowanym w gminie Ojasca (powiat Buzău).

6. Od 1993 r. skarżący otrzymuje zasiłek inwalidzki z tytułu niepełnosprawności drugiego stopnia.

(a) Oskarżenie i pozbawienie wolności skarżącego ze względów psychiatrycznych

7. W dniu 29 stycznia 2001 r., po opublikowaniu artykułu w prasie ogólnokrajowej i programu nadawanego w ogólnokrajowym kanale telewizyjnym, policja z posterunku policji nr 20 w Bukareszcie wszczęła dochodzenie przeciwko skarżącemu. Został oskarżony o kazirodztwo i deprawację seksualną dwóch niepełnoletnich córek, w wieku 15 i 16 lat. Przypuszczano, że odbył stosunek seksualny ze swoją starszą córką i zmuszał obie córki do obecności w czasie stosunku seksualnego z żoną.

8. Tego samego dnia skarżący został przesłuchany przez policję w związku z postawionymi mu zarzutami, w obecności adwokata wyznaczonego z urzędu, po czym został umieszczony na 24 godziny w areszcie policyjnym.

9. W dniu 30 kwietnia 2001 r. skarżący, w towarzystwie wyznaczonego z urzędu adwokata, został przesłuchany przez prokuratora w sprawie tych samych zarzutów.

10. Tego samego dnia prokuratura, w nawiązaniu do art. 114 § 1 i § 2 Kodeksu karnego (k.k.), zarządziła tymczasowe pozbawienie wolności skarżącego w szpitalu psychiatrycznym w celu przeprowadzenia badania lekarskiego w celu oceny jego zdolności rozeznania. Prokuratura zauważyła w tym względzie, że w latach 1994-1999 kilkakrotnie stawiano diagnozę schizofrenii paranoidalnej. Prokuratura stwierdziła, co następuje:

„ ... w niniejszej sprawie istnieją wystarczające poszlaki wskazujące na niepewny stan zdrowia oskarżonego, który stanowi niezwykle poważne zagrożenie dla społeczeństwa, zważywszy że może on w dalszym ciągu popełniać takie antyspołeczne czyny”.

11. Tego samego dnia skarżący został przyjęty do szpitala psychiatrycznego Alexandru Obregia w Bukareszcie. Przeprowadzono tam badania psychiatryczne, które wykazały m.in. paranoidalne tendencje impulsywne o wysokim potencjale konfliktowym. Ponadto stan skarżącego został opisany jako obejmujący drażliwość, podejrzliwość, tendencje interpretacyjne i potencjalną agresję.

12. W dniu 2 listopada 2001 r. sporządzono opinię biegłego, z której wynikało, że skarżący cierpi na przewlekłą schizofrenię paranoidalną i brak rozeznania. Zalecono wprowadzenie obowiązkowego leczenia przewidzianego art. 113 k.k.

13. Przeciwko skarżącemu wszczęto również wstępne dochodzenie dotyczące gwałtu na żonie.

14. Prokuratura przesłuchała żonę skarżącego i jego dwie córki.

15. Wobec braku zaświadczenia lekarskiego i z uwagi na to, że córka powoda nie potwierdziła stosunków seksualnych z ojcem, decyzją z dnia 27 lutego 2002 r. prokuratura postanowiła o zamknięciu postępowania karnego przeciwko skarżącemu dotyczącego kazirodztwa. Opierając się na zeznaniach dwóch córek, prokuratura doszła również do wniosku, że skarżący zmuszał je do obecności, podczas gdy sam odbywał stosunek seksualny z żoną, popełniając w ten sposób przestępstwa związane z deprawacją seksualną nieletnich, ale zdecydowała o zamknięciu postępowania w tej sprawie ze względu na brak rozeznania skarżącego, co stwierdzono w opinii biegłego sądowego z dnia 2 listopada 2001 r. (zob. par. 12 powyżej). Prokuratura umorzyła ponadto oskarżenie o gwałt z tego powodu, że żona skarżącego nie wniosła skargi przeciwko skarżącemu. Wreszcie prokuratora przekazała akta sprawy do właściwego sądu w celu potwierdzenia środka zapobiegawczego polegającego na pozbawieniu wolności z przyczyn medycznych.

16. Postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2002 r. Sąd Rejonowy dla Sektora 6 Bukaresztu utrzymał w mocy nakaz pozbawienia wolności z przyczyn medycznych. Wymieniając zarzuty wobec skarżącego, sąd stwierdził, co następuje:

„W świetle ustaleń opinii biegłych z zakresu medycyny sądowej, że N. cierpi na przewlekłą schizofrenię paranoidalną i nie ma rozeznania w odniesieniu do popełnionych przez siebie przestępstw, a także uwzględniając zalecenia komisji [sporządzającej opinię], że względem oskarżonego należy zastosować środek zapobiegawczy w formie pozbawienia wolności, sąd przychyla się do wniosku [prokuratury], a także, zgodnie z art. 114 k.k., potwierdza postanowienie o tymczasowym pozbawieniu wolności z przyczyn medycznych i informuje Wydział ds. Zdrowia Bukaresztu o wdrożeniu tego postanowienia”.

17. Skarżący nie uczestniczył w rozprawie, nie był też w sądzie reprezentowany przez adwokata.

18. Postanowienie wywieszono na drzwiach do domu skarżącego oraz w ratuszu Sektora 6 Bukaresztu, w której znajdował się dom skarżącego.

B. Pozbawienie wolności skarżącego w szpitalach psychiatrycznych Alexandru Obregia i Poiana Mare

19. Od 30 stycznia 2001 r. do 20 stycznia 2003 r. skarżący przebywał w szpitalu psychiatrycznym Alexandru Obregia. W dniu 21 stycznia 2003 r. został przeniesiony do szpitala psychiatrycznego w Poiana Mare, gdzie pozostał do dnia 29 stycznia 2006 roku. Wobec skarżącego zastosowano leczenie oparte na neuroleptykach i środkach uspokajających.

...

D. Pierwsze potwierdzenie pozbawienia wolności wyrokiem Sądu Rejonowego w Buzău z dnia 11 września 2007 r.

32. W marcu 2007 r., po wejściu w życie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) wymagającej okresowej i automatycznej sądowej kontroli pozbawienia wolności (zob. par. 90 poniżej), sędzia Sądu Rejonowego w Buzău („sędzia delegowany”) nakazał sporządzenie opinii biegłego psychiatry.

33. W lipcu 2007 r. właściwa komisja lekarska sporządziła opinię na podstawie wyników badania skarżącego, dokumentacji medycznej przekazanej przez szpital psychiatryczny, sprawozdania lekarza pierwszego kontaktu, dochodzenia dotyczącego skarżącego przeprowadzonego w dniu 3 maja 2006 r. przez pracowników pomocy społecznej, postanowienia Sądu Rejonowego dla Sektora 6 Bukaresztu z dnia 22 kwietnia 2002 r. oraz opinii biegłego sądowego z dnia 2 listopada 2001 r.

Komisja stwierdziła, że w trakcie zatrzymania u skarżącego zaobserwowano urojenia wielkości z przejściowymi nawrotami psychotycznymi. Ponadto próbował on ukrywać objawy, zachowywał się spokojnie i w sposób opanowany, akceptował prowadzone leczenie, powstrzymywał się od wywoływania konfliktów z innymi pacjentami, a w trakcie leczenia wykazywał się niskim poziomem wrogości. Zwróciła jednak uwagę, że podczas badania prezentował postawę wrogą i wyrażał urojenia dotyczące niesprawiedliwości i własnych zamiarów jej naprawy. Komisja doszła do wniosku, że skarżący cierpi na przewlekłą schizofrenię paranoidalną i że zważywszy na dokumentację medyczną, ewolucję stanu zdrowia pacjenta w czasie jego zatrzymania oraz badania psychiatryczne, o których mowa, środek polegający na pozbawieniu wolności należy utrzymać w mocy.

34. W dniu 15 sierpnia 2007 r. sędzia delegowany zwrócił się do Sądu Rejonowego w Buzău o zastąpienie środka polegającego na pozbawieniu wolności, o którym mowa w art. 114 k.k., środkiem polegającym na obowiązkowym leczeniu, o którym mowa w art. 113 k.k.

35. W dniu 11 września 2007 r. skarżący, w towarzystwie wyznaczonego z urzędu adwokata, został przesłuchany przez sąd. Złożył wniosek o zwolnienie, poparty przez adwokata.

36. Postanowieniem z tego samego dnia Sąd Rejonowy w Buzău zdecydował o utrzymaniu środka polegającego na pozbawieniu skarżącego wolności z przyczyn psychiatrycznych. Postanowienie uzasadniono w następujący sposób:

„Postanowieniem nr 588 z dnia 22 kwietnia 2002 r. Sąd Rejonowy dla Sektora 6 Bukaresztu zarządził pozbawienie N. wolności z przyczyn medycznych na podstawie oskarżenia o popełnienie przestępstwa kazirodztwa, polegającego na stosunkach seksualnych z 16-letnią córką w 2002 r., oraz przestępstwa deprawacji seksualnej na podstawie faktu, że w dniu 21 stycznia 2001 r. odbył stosunek seksualny z żoną w obecności dwóch córek.

Opinia biegłego psychiatry [z lipca 2007 r.] wskazuje, że pacjent cierpi na przewlekłą schizofrenię paranoidalną i wskazuje na celowość utrzymania środka zapobiegawczego w postaci pozbawienia wolności, o którym mowa w art. 114 k.k.

Uwzględniając powyższe, sąd .... postanawia o utrzymaniu środka polegającego na pozbawieniu wolności z przyczyn medycznych (art. 114 k.k.) nałożonego na pacjenta N.”.

37. Skarżący zapoznał się z tym postanowieniem latem 2008 r., kiedy to przeszedł kolejne badanie przez biegłego lekarza. Skarżący złożył zażalenie.

38. Ostatecznym postanowieniem z dnia 19 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy w Buzău, powołując się na uzasadnienie sądu pierwszej instancji, oddalił zażalenie jako oczywiście bezzasadne po przesłuchaniu skarżącego w obecności adwokata wyznaczonego z urzędu.

E. Kontrola automatyczna i kontrola na wniosek skarżącego w sprawie środka w postaci pozbawienia wolności

39. Środek w postaci pozbawienia wolności zastosowany wobec skarżącego był przedmiotem licznych weryfikacji przez Sąd Rejonowy w Buzău i Sąd Okręgowy w Buzău. Z wydanych postanowień, których odpisy Trybunał posiada, wynika, że skarżący przesłuchiwany był w toku różnych postępowań przez oba sądy.

40. Pomocy udzielali mu różni prawnicy wyznaczeni z urzędu, którzy w postępowaniach zakończonych przed 2016 r. ograniczyli się do odwołania się do wyników opinii biegłych oraz do pozostawienia do uznania sądów decyzji o utrzymaniu środka lub też sprzeciwiali się jego uchyleniu.

41. Pomijając postanowienia wydane po 2015 r., z akt sprawy nie wynika, czy wcześniejsze postanowienia zostały doręczone skarżącemu.

42. Zgodnie z opiniami biegłych sądowych sporządzanymi po każdej kontroli, skarżący, który nie w pełni zdawał sobie sprawę z własnej choroby psychicznej, był spokojny, nie odmawiał leczenia i powstrzymywał się od wywoływania konfliktów z innymi pacjentami. Z drugiej strony, w opiniach stwierdzono, że gwałtownie zaprzeczał popełnieniu przestępstw, o które został oskarżony, twierdząc, że spiskowała przeciwko niemu była żona.

1. Kontrole przeprowadzone w 2008 r.

43. Postanowieniem z dnia 13 października 2008 r. Sąd Rejonowy w Buzău utrzymał w stosunku do skarżącego środek polegający na pozbawieniu wolności. Sąd odniósł się do postanowienia z dnia 22 kwietnia 2002 r. oraz do opinii biegłego sporządzonej po zbadaniu skarżącego w maju 2008 r., w której zalecono utrzymanie środka. W dniu 9 stycznia 2009 r., w wyniku zażalenia wniesionego przez skarżącego Sąd Rejonowy w Buzău utrzymał w mocy to postanowienie.

2. Kontrole przeprowadzone w 2010 r.

44. Postanowieniem z dnia 18 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy w Buzău oddalił wniosek skarżącego o uchylenie środka w postaci pozbawienia wolności. Sąd powołał się na opinię biegłego sądowego sporządzoną po badaniu skarżącego w tym samym miesiącu, w której to opinii zalecono utrzymanie środka i opisano urojenia skarżącego dotyczące założenia nowego państwa, brak możliwych do zrealizowana planów na przyszłość oraz fakt, że nie zaakceptował on w pełni swojej terapii lekowej.

45. Postanowieniem z dnia 1 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Buzău utrzymał w stosunku do skarżącego środek polegający na pozbawieniu wolności. Sąd powołał się na postanowienie z dnia 22 kwietnia 2002 r. i opinię biegłych sporządzoną po zbadaniu skarżącego w grudniu 2009 r., w zakresie, w jakim zalecono w niej utrzymanie środka i opisano urojenia skarżącego dotyczące założenia nowego państwa oraz brak realistycznych planów na przyszłość.

46. Ponadto, chociaż sąd nie wspomniał o tym aspekcie, z opinii wynika, że lekarz pierwszego kontaktu skarżącego zauważył obsesję erotomanii na punkcie byłej żony, co wskazywało na całkowitą niezdolność do reintegracji społecznej i w przypadku powrotu do mieszkania, w którym wcześniej skarżący mieszkał z rodziną, najprawdopodobniej wywołałoby konflikty lub nieprzewidywalne, potencjalnie niebezpieczne sytuacje. W opinii stwierdzono ponadto, że przyjaciel skarżącego, który uczestniczył w większości posiedzeń komisji lekarskich, zdecydowanie opowiedział się za zwolnieniem skarżącego, twierdząc, że zakwateruje go bezterminowo w mieszkaniu, które dzielił z matką. Jednak komisja oceniająca poddawała w wątpliwość realność takiego wsparcia oferowanego przez kogoś, kto sam cierpi na problemy psychiatryczne. Z drugiej strony, w opinii wspomniano, że skarżący został wyraźnie odrzucony przez córki i byłą żonę oraz że pomimo odrzucenia przez byłą żonę i faktu, że on sam uważał, iż jego zatrzymanie było wynikiem intryg z jej strony, zamierzał ponownie nawiązać z nią relację, gdyby został zwolniony.

47. Postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2010 r. Sąd Pierwszej Instancji w Buzău oddalił drugi wniosek skarżącego o zwolnienie na tej podstawie, że w międzyczasie orzeczenie tego Sądu z dnia 18 lutego 2010 r. stało się ostateczne i prawomocne. W trakcie postępowania w dniu 9 marca 2010 r. sporządzono opinię biegłego z zakresu medycyny sądowej, zawierającą wnioski zbliżone do wniosków zawartych w opinii przedłożonej w grudniu 2009 r. (zob. par. 45 powyżej).

3. Kontrole przeprowadzone w 2013 r.

48. W listopadzie 2010 r., w maju i listopadzie 2011 r. oraz w kwietniu 2012 r. sędzia delegowany zwrócił się do Instytutu Medycyny Sądowej w Buzău o przeprowadzenie ocen psychiatrycznych w celu dokonania okresowych kontroli konieczności utrzymania stosowania wobec skarżącego środka polegającego na pozbawieniu wolności z przyczyn psychiatrycznych.

49. Instytut Medycyny Sądowej zbadał skarżącego w wyżej wymienionych terminach, lecz opinie opracował i przedstawił dopiero w listopadzie 2013 r. W opiniach potwierdzono diagnozę dotyczącą stanu zdrowia skarżącego i zaproponowano utrzymanie środka w postaci pozbawienia wolności.

50. Sąd Pierwszej Instancji czterema odrębnymi postanowieniami przyjętymi w dniach 17 i 19 grudnia 2013 r., powołując się na orzecznictwo Trybunału w sprawach dotyczących pozbawienia wolności osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, utrzymał środek polegający na pozbawieniu wolności. Sąd odwołał się do ustaleń zawartych w wyżej wymienionych opiniach biegłych z zakresu medycyny sądowej. W postanowieniu z dnia 17 grudnia 2013 r. sąd uwzględnił również opinię sporządzoną w następstwie badania skarżącego przeprowadzonego kilka dni wcześniej, w grudniu 2013 r. Ponadto sąd odniósł się ogólnikowo do „celu środków zabezpieczających, jakim jest położenie kresu sytuacji zagrożenia i zapobieżenie popełnieniu czynów karalnych na mocy prawa karnego”, i stwierdził, że kryteria określone w art. 434 § 1 k.p.k. zostały spełnione.

4. Kontrole przeprowadzone przez sąd w 2014 r.

51. Na mocy trzech odrębnych postanowień wydanych w dniu 4 lutego 2014 r. Sąd Rejonowy w Buzău utrzymał środek zapobiegawczy w stosunku do skarżącego na podstawie trzech opinii biegłych psychiatrów sporządzonych po przeprowadzeniu badań skarżącego w listopadzie 2012 r., maju 2013 r. i listopadzie 2013 r. Trybunał nie otrzymał kopii tych opinii i postanowień.

52. W dniu 1 lipca 2014 r. Szpital Psychiatryczny w Săpoca wystąpił do sądu z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie skarżącego i ustanowienie opiekuna (zob. par.77 i nast. poniżej, gdzie przedstawiono przebieg powiązanych postępowań).

5. Kontrole przeprowadzone w 2015 r.

53. Postanowieniem z dnia 19 lutego 2015 r., powołując się na orzecznictwo Trybunału w sprawach dotyczących pozbawienia wolności osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, Sąd Rejonowy w Buzău utrzymał środek w postaci pozbawienia wolności w odniesieniu do skarżącego. Sąd odwołał się do opinii biegłych sporządzonej po zbadaniu skarżącego we wrześniu 2014 r., w której zalecono utrzymanie środka i odwołano się do „celu środków zabezpieczających, jakim jest położenie kresu sytuacji zagrożenia i zapobieżenie popełnieniu czynów podlegających karze na mocy prawa karnego”.

54. Sentencja postanowienia została doręczona skarżącemu w dniu 26 lutego 2015 r.

55. W kwietniu 2015 r. skarżący wniósł skargę do Komisji Inspekcji Sądowniczej Wyższej Rady Sądownictwa przeciwko rzekomej praktyce Sądu Rejonowego w Buzău, polegającej na przeprowadzaniu retrospektywnych kontroli potrzeby utrzymania środka w postaci pozbawienia wolności. Postanowieniem z dnia 15 czerwca 2015 r. Komisja Inspekcji Sądowniczej oddaliła skargę skarżącego. Potwierdziła ona istnienie praktyki kwestionowanej przez skarżącego, lecz wskazała, że była ona spowodowana opóźnieniem w przekazywaniu opinii biegłych przez organy medyczne, a nie naruszeniem obowiązków przez sędziów.

6. Kontrole przeprowadzone w 2016 r.

a) Postanowienia sądów

56. W dniu 3 września 2015 r. sędzia delegowany zwrócił się do Instytutu Medycyny Sądowej w Buzău o przeprowadzenie ocen psychiatrycznych w celu dokonania okresowych kontroli konieczności utrzymania psychiatrycznego pozbawienia wolności skarżącego. Skarżący wniósł odrębną skargę mającą na celu zastąpienie środka polegającego na pozbawieniu wolności środkiem polegającym na obowiązkowym leczeniu.

57. W dniu 23 września 2015 r. Sądowa Komisja Lekarska również zbadała skarżącego. Adwokat skarżącego reprezentujący go w związku z niniejszą skargą przed Trybunałem skierował do Komisji pismo z uzasadnieniem, w którym zdecydowanie opowiedział się za zmianą środka stosowanego względem jego klienta.

58. W dniu 1 października 2015 r. Komisja sporządziła opinię zalecającą zastąpienie pozbawienia wolności środkiem polegającym na obowiązkowym leczeniu. Podkreśliła, że utrzymywanie się urojeń skarżącego dotyczących założenia „nowego państwa” oraz brak wsparcia społecznego i rodzinnego, który to czynnik sprzyja reintegracji społecznej, brak nadzoru nad leczeniem oraz zaspokajaniem codziennych potrzeb skarżącego związanych z „nowym państwem”, uzasadniały utrzymanie dotychczasowego pozbawienia wolności. Komisja zauważyła, że w czasie pozbawienia wolności skarżący nie przejawiał agresji wobec innych osób ani wobec siebie. W tym kontekście z zadowoleniem przyjęła kroki podjęte przez szpital w Săpoca w celu ustanowienia opiekuna dla skarżącego, co uznała za właściwe w perspektywie jego zwolnienia, zważywszy na fakt odrzucenia skarżącego przez rodzinę (brata, siostrę, byłą żonę i córki). Wreszcie Komisja zaleciła poinformowanie służb pomocy społecznej w rejonie zamieszkania skarżącego o konieczności podjęcia niezbędnych działań w związku z jego zwolnieniem.

59. W dniu 22 października 2015 r. Sąd Rejonowy w Buzău, który był odpowiedzialny za kontrolę, zarządził sporządzenie nowej opinii biegłego z zakresu medycyny sądowej w Krajowym Instytucie Medycyny Sądowej (KIMS) w Bukareszcie.

60. W dniu 10 listopada 2015 r. skarżący przeszedł badanie lekarskie w KIMS.

61. W dniu 12 kwietnia 2016 r. KIMS przedłożył opinię, w której stwierdzono w szczególności, że:

- skarżący cierpi na przewlekłe zaburzenia urojeniowe bez perspektyw na poprawę, lecz raczej na przyszłe zaostrzenie choroby z powodu starzenia się;

- choroba przejawiająca się u skarżącego nie wskazuje na ryzyko zagrożenia dla społeczeństwa, ale brak wykonalnych planów na przyszłość zapowiada potencjalne trudności, ryzyko istotnego pogorszenia sytuacji społecznej i brak możliwości monitorowania rozwoju choroby;

- skarżącemu brakuje wsparcia społecznego ze strony rodziny lub innych zaufanych osób.

W tych warunkach sądowa komisja lekarska wskazała, że sprawa przedstawia prawdziwy dylemat psychiatryczny i deontologiczny. Stwierdzono, że mimo iż z psychiatrycznego punktu widzenia skarżący może zostać zwolniony z zastrzeżeniem obowiązku poddania się leczeniu na podstawie art. 109 k.k., środek ten jest nie do pomyślenia w sytuacji braku wsparcia społecznego. W związku z tym zaproponowano tymczasowe utrzymanie środka w postaci pozbawienia wolności do czasu, gdy służby pomocy społecznej będą w stanie przenieść skarżącego do wyspecjalizowanej instytucji zdolnej zapewnić mu odpowiednie warunki życia i leczenie.

62. Postanowieniem z dnia 27 maja 2016 r. Sąd Pierwszej Instancji w Buzău, powołując się na ustalenia opinii biegłych sądowych z dnia 12 kwietnia 2016 r. (zob. par. 61 powyżej), zarządził utrzymanie środka w postaci pozbawienia wolności.

63. Skarżący wniósł zażalenie od tego postanowienia do Sądu Rejonowego w Buzău. Reprezentował go adwokat z urzędu, który twierdził, że należy spełnić życzenia skarżącego. W odpowiedzi na pytanie sądu skarżący oświadczył, że będzie mieszkać we własnym mieszkaniu z byłą żoną i jedną z córek. Dodał, że otrzymuje rentę.

64. Wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2016 r. Sąd Okręgowy w Buzău utrzymał w mocy postanowienie z dnia 27 maja 2016 r. Brzmiał on następująco:

„Biorąc pod uwagę brak poprawy stanu zdrowia pacjenta oraz fakt, że członkowie jego rodziny nie mogą monitorować jego dalszego leczenia, a także uwzględniając charakter zarzutów, które doprowadziły do jego pozbawienia wolności z przyczyn medycznych, nie można oczekiwać, że członkowie rodziny, względem których [skarżący] popełnił czyny antyspołeczne, będą wspólnie z nim mieszkać.

Niemniej jednak dyrektor zakładu [w którym skarżący jest pozbawiony wolności] musi poinformować służby pomocy społecznej odpowiedzialne za przeniesienie [skarżącego] do wyspecjalizowanej instytucji zdolnej do zapewnienia odpowiednich warunków życia i leczenia”.

b) Środki podjęte przez krajowe władze administracyjne i szpitalne

65. W dniu 6 września 2016 r. dyrektor szpitala w Săpoca zwrócił się do Dyrekcji Generalnej ds. Pomocy Społecznej i Opieki nad Dziećmi („DGASPC”) Sektora 6 Bukaresztu z prośbą o do podjęcie względem skarżącego działań w zakresie pomocy społecznej zgodnie z zaleceniami zawartymi w opinii biegłego z dnia 12 kwietnia 2016 r.

66. Pismem z dnia 29 września 2016 r. DGASPC odpowiedziała, że była żona skarżącego poinformowała ją, że nie zamierza w żaden sposób uczestniczyć w procesie prowadzącym do jego zwolnienia. Ponadto DGASPC wskazała, że kontaktowała się ze służbami pomocy społecznej w gminie zamieszkania siostry skarżącego w celu zbadania możliwości umieszczenia go u niej. Stwierdziła również, że jedyny ośrodek w Sektorze 6 Bukaresztu, który przyjmował osoby cierpiące na zaburzenia neuropsychiatryczne, nie może przyjąć skarżącego z powodu braku dostępnych miejsc. Na koniec wyjaśniła, że bezskutecznie próbowała skontaktować się również z innymi wyspecjalizowanymi ośrodkami opiekuńczymi.

67. W dniu 15 listopada 2016 r. dyrektor szpitala Săpoca skontaktował się z gminą Unguriu, której w międzyczasie przyznano opiekę nad skarżącym .... Dyrektor poinformował władze gminy, że zastosowanie środka zapobiegawczego polegającego na pozbawieniu wolności ma charakter tymczasowy i że są one zobowiązane do działania w interesie skarżącego, w szczególności w celu ewentualnego umieszczenia go w wyspecjalizowanej placówce po jego zwolnieniu.

68. W dniu 21 listopada 2016 r. gmina Unguriu odpowiedziała, że nakaz opieki nie jest jeszcze prawomocny i w związku z tym nie może podejmować działań w stosunku do skarżącego.

7. Kontrole przeprowadzone w 2017 r.

(a) Postanowienie o zastąpieniu pozbawienia wolności innym środkiem

69. W dniu 12 września 2016 r. skarżący przeszedł kolejne badanie przez biegłego sądowego.

70. W opinii biegłego sporządzonej w dniu 25 stycznia 2017 r. zalecono zastąpienie środka polegającego na pozbawieniu wolności obowiązkowym leczeniem ze względu na „niski poziom zagrożenia (w trakcie leczenia) ze strony skarżącego, przestrzeganie zasad, brak incydentów [oraz] długi okres nadzoru”. W opinii wskazano w szczególności na:

- istnienie jednego, dziwnego i systematycznego przedmiotu urojeń dotyczącego założenia „zjednoczonego państwa somalijskiego”, który jednakże nie wpłynął negatywnie na przestrzeganie zasad panujących w szpitalu;

- brak sytuacji konfliktowych i incydentów wskazujących na potencjalnie agresywne zachowanie;

- właściwą współpracę terapeutyczną w okresie pozbawienia wolności, pomimo faktu, że pacjent akceptował fakt choroby i konieczność leczenia jedynie w sposób czysto formalny;

- brak precedensów antyspołecznych - poza czynami odnotowanymi podczas umieszczania w areszcie - lub przyjmowania substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol);

- negatywny wpływ przedłużenia okresu pozbawienia wolności z przyczyn społecznych na rozwój choroby i stan fizjologiczny skarżącego, oraz

- nakaz ustanowienia opieki.

W opinii podkreślono jednak ryzyko dekompensacji choroby, w tym negatywnych konsekwencji społecznych w przypadku, gdyby opieka udzielona skarżącemu przez organ wyznaczony do sprawowania opieki okazała się niewystarczająca.

71. W dniu 21 lutego 2017 r. skarżący został przesłuchany przez Sąd Rejonowy w Buzău. Reprezentował go adwokat z urzędu, który opowiadał się za zastąpieniem środka polegającego na pozbawieniu wolności.

72. Ostatecznym postanowieniem wydanym tego samego dnia Sąd Rejonowy w Buzău nakazał zastąpienie środka polegającego na pozbawieniu wolności nakazem obowiązkowego leczenia do czasu pełnego powrotu skarżącego do zdrowia. W postanowieniu odniesiono się opinii biegłego z dnia 25 stycznia 2017 r. (zob. par. 70 powyżej) oraz do „celu środków zapobiegawczych, jakim jest położenie kresu sytuacji zagrożenia i zapobieżenie popełnieniu czynów karalnych na mocy prawa karnego”.

b) Środki podjęte przez krajowe władze administracyjne i szpitalne

73. W dniu 7 marca 2017 r. skarżący wniósł o pozostanie w szpitalu psychiatrycznym do czasu uregulowania jego sytuacji socjalnej.

74. W dniu 8 marca 2017 r. adwokat reprezentujący skarżącego przed Trybunałem przesłał do szpitala w Săpoca pismo zalecające, w ramach wykonania postanowienia z dnia 21 lutego 2017 r., ostateczną reintegrację społeczną skarżącego, a nie umieszczenie go w ośrodku opiekuńczym. Podkreślił, że zwolnienie skarżącego bez odpowiedniego wsparcia skazałoby go na włóczęgę, ubóstwo i pogorszenie zdrowia fizycznego i psychicznego. Wreszcie zwrócił się o powołanie interdyscyplinarnej komisji odpowiedzialnej za określenie działań, jakie należy podjąć w stosunku do skarżącego, na wzór działań podejmowanych w innych krajach w celu deinstytucjonalizacji osób pozbawionych wolności z przyczyn medycznych.

75. W dniu 9 marca 2017 r. skarżący został przeniesiony do innego oddziału tego samego szpitala dla osób cierpiących na choroby przewlekłe.

76. W dniu 14 marca 2017 r. dyrektor szpitala w Săpoca zwrócił się do DGASPC o zastosowanie wobec skarżącego środków pomocowych zgodnie z ostatecznym postanowieniem nakazującym zastąpienie środka polegającego na pozbawieniu wolności. Próbowano również, bezskutecznie, skontaktować się z dwiema fundacjami w Bukareszcie w tym samym celu.

...

II. WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE I PRAKTYKA

A. Kodeks karny (k.k.)

83. Odpowiednie przepisy dawnego k.k., obowiązujące do dnia 1 lutego 2014 r., brzmiały następująco:

Art. 111 - Cel środków zabezpieczających

„Środki zabezpieczające mają na celu przezwyciężenie stanu zagrożenia i zapobieganie popełnieniu czynów przewidzianych w prawie karnym ( faptelor prevăzute de legea penală).

Środki zabezpieczające są podejmowane w odniesieniu do osób, które dopuściły się czynów przewidzianych w prawie karnym.

Środki zabezpieczające mogą być podjęte nawet wtedy, gdy na sprawcę nie nałożono żadnej kary...”.

Art. 113 - Obowiązek poddania się leczeniu

„Jeśli sprawca ( făptuitorul) z powodu choroby lub przewlekłego zatrucia alkoholem, narkotykami lub substancjami podobnego typu stanowi zagrożenie dla społeczeństwa, może zostać zobowiązany do regularnego poddawania się leczeniu do czasu odzyskania zdrowia.

Jeżeli osoba, w odniesieniu do której ten nakazano zastosowanie takiego środka, nie uczestniczy regularnie w leczeniu, istnieje możliwość wydania nakazu hospitalizacji.

...

Środek polegający na obowiązku poddania się leczeniu może zostać zastosowany tymczasowo również w toku postępowania karnego lub procesu”.

Art. 114 - Przyjęcie do placówki medycznej

„Kiedy sprawca jest chory psychicznie lub uzależniony od narkotyków i znajduje się w stanie, który stanowi zagrożenie dla społeczeństwa, można zastosować środek polegający na przyjęciu do wyspecjalizowanej placówki medycznej do czasu odzyskania zdrowia.

Środek może zostać zastosowany tymczasowo również w toku postępowania karnego lub procesu”.

84. Art. 110 dotyczący pozbawienia wolności z przyczyn medycznych nowego k.k., który wszedł w życie w dniu 1 lutego 2014 r., stanowi, że nakaz pozbawienia wolności z przyczyn medycznych powinien pozostać w mocy do czasu pełnego wyzdrowienia osoby pozbawionej wolności lub do czasu poprawy jej stanu zdrowia w takim stopniu, aby nie stwarzała już ona zagrożenia dla społeczeństwa

B. Kodeks postępowania karnego (k.p.k.)

...

89. Właściwe przepisy dawnego Kodeksu postępowania karnego, obowiązujące w czasie podjęcia decyzji o pozbawieniu wolności skarżącego, brzmiały następująco:

Art. 433

„…

2. Jeżeli pozbawienie wolności nie jest już konieczne, placówka medyczna, w której dana osoba jest pozbawiona wolności, ma obowiązek poinformować o tym fakcie sąd rejonowy właściwy miejscowo dla danej placówki”.

Art. 434

„Sąd, po złożeniu wniosku do prokuratury zgodnie z art. 433 § 2 i po zapoznaniu się z wnioskami prokuratora, adwokata i, w razie potrzeby, osoby pozbawionej wolności, zarządza uchylenie środka lub zastąpienie go nakazem obowiązkowego leczenia.

Wniosek o uchylenie lub zastąpienie środka w postaci pozbawienia wolności może zostać złożony również przez zatrzymanego lub przez prokuraturę. W obu przypadkach sąd zasięga opinii placówki medycznej, w której znajduje się osoba pozbawiona wolności.

Jeżeli osoba pozbawiona wolności nie posiada wybranego przez siebie adwokata, wyznacza się jej adwokata z urzędu [do reprezentowania jej] ...”.

Art. 435

W przypadku, gdy nakaz przymusowego leczenia lub nakaz pozbawienia wolności z przyczyn medycznych został wydany tymczasowo w toku postępowania karnego lub rozprawy sądowej, jest on wykonywany przez prokuraturę lub organ sądowy, który wydał nakaz.

Przepisy art. 430-434 stosuje się mutatis mutandis.

90. Po nowelizacji ustawy nr 356/2006, która weszła w życie w dniu 6 września 2006 r., art. 434 nakładał na sąd obowiązek przesłuchania osoby pozbawionej wolności, jeżeli jej obecność w sądzie była możliwa, a także specjalisty, który sporządził opinię wykorzystaną w sprawie, jeżeli była konieczna. W przypadku, gdy o zastąpienie lub uchylenie środka wnioskowała osoba pozbawiona wolności lub prokurator, sąd musiał nakazać sporządzenie opinii biegłego sądowego w miejsce opinii ośrodka medycznego, w którym osoba ta przebywała. Ponadto sędzia delegowany do sądu pierwszej instancji w miejscu, w którym znajdowała się placówka medyczna, w której przebywała osoba pozbawiona wolności, musiał okresowo, przy czym co najmniej raz na sześć miesięcy, weryfikować, czy pozbawienie wolności jest nadal konieczne. W tym celu sędzia delegowany zarządzał sporządzenie opinii biegłego sądowego dotyczącej stanu zdrowia osoby pozbawionej wolności, a po jej otrzymaniu zwracał się do sądu o wydanie orzeczenia w sprawie utrzymania, zmiany lub uchylenia środka.

91. Przepisy nowego k.p.k. weszły w życie z dniem 1 lutego 2014 r. Zgodnie z art. 569 § 3 k.k. obecnie wymaga się od sędziego delegowanego sprawdzenia, co najmniej raz w roku, czy pozbawienie wolności jest nadal konieczne.

...

93. Art. 198 § 4 lit. c i f k.p.k. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lutego 2014 r. zezwalał sędziemu na nałożenie kary pieniężnej na biegłego (osobę fizyczną lub prawną) udaremniającego lub uchylającego się od obowiązku przedłożenia opinii do sądu. Art. 283 § 4 lit. c i f nowego k.p.k. zawiera podobne przepisy.

...

III. WŁAŚCIWE DOKUMENTY MIĘDZYNARODOWE

100. Odpowiednie postanowienia kilku dokumentów przyjętych w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy i Unii Europejskiej opisano w wyroku w sprawie M.S. przeciwko Chorwacji (nr 2) (nr 75450/12, §§ 45-61, 19 lutego 2015 r.). Poniżej przytoczono te z dokumentów, które z punktu widzenia niniejszej sprawy są szczególnie istotne.

A. Narody Zjednoczone

101. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych („KPON”), przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 13 grudnia 2006 r. (rezolucja A/RES/61/106), ma na celu promowanie, ochronę i zapewnienie osobom niepełnosprawnym pełnego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz promowanie poszanowania ich przyrodzonej godności. Według stanu na koniec września 2016 r. Konwencję ratyfikowały 44 państwa członkowskie Rady Europy (spośród 47 państw). Rumunia ratyfikowała KPON w dniu 31 stycznia 2011 r. Odpowiednie postanowienia tej konwencji mają następujące brzmienie:

Art. 13 - Dostęp do wymiaru sprawiedliwości

„1. Państwa Strony zapewnią osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym poprzez wprowadzenie dostosowań proceduralnych i dostosowań odpowiednich do ich wieku, w celu ułatwienia skutecznego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, zwłaszcza jako świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych, w tym na etapie śledztwa i innych form postępowania przygotowawczego.

2. Aby wesprzeć gwarancje skutecznego dostępu osób niepełnosprawnych do wymiaru sprawiedliwości, na zasadzie równości z innymi osobami, Państwa Strony będą popierać odpowiednie szkolenia osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości, w tym w policji i więziennictwie”.

Art. 14 - Wolność i bezpieczeństwo osobiste

„1. Państwa Strony zapewnią, że osoby niepełnosprawne, na zasadzie równości z innymi osobami:

(a) będą korzystały z prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego,

(b) nie będą pozbawiane wolności bezprawnie lub samowolnie, a także, że każde pozbawienie wolności będzie zgodne z prawem oraz że niepełnosprawność w żadnym przypadku nie będzie uzasadniać pozbawienia wolności.

2. Państwa Strony zapewnią osobom niepełnosprawnym, które zostaną pozbawione wolności w wyniku jakiegokolwiek postępowania, prawo, na zasadzie równości z innymi osobami, do gwarancji zgodnych z międzynarodowym prawem praw człowieka i traktowanie zgodne z celami i zasadami niniejszej konwencji, włączając w to zapewnienie racjonalnych usprawnień”.

Art. 19 - Niezależne życie i włączenie w społeczeństwo

„Państwa Strony niniejszej konwencji uznają równe prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie, wraz z prawem dokonywania wyborów, na równi z innymi osobami, oraz podejmą skuteczne i odpowiednie środki w celu ułatwienia pełnego korzystania przez osoby niepełnosprawne z tego prawa oraz ich pełnego włączenia i udziału w społeczeństwie, w tym poprzez zapewnienie, że:

(a) osoby niepełnosprawne będą miały możliwość wyboru miejsca zamieszkania i podjęcia decyzji co do tego, gdzie i z kim będą mieszkać, na zasadzie równości z innymi osobami, a także, że nie będą zobowiązywane do mieszkania w szczególnych warunkach,

(b) osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do szerokiego zakresu usług wspierających świadczonych w domu lub w placówkach zapewniających zakwaterowanie oraz do innych usług wspierających, świadczonych w społeczności lokalnej, w tym do pomocy osobistej niezbędnej do życia i włączenia w społeczność oraz zapobiegającej izolacji i segregacji społecznej,

(c) świadczone w społeczności lokalnej usługi i urządzenia dla ogółu ludności będą dostępne dla osób niepełnosprawnych, na zasadzie równości z innymi osobami oraz będą odpowiadać ich potrzebom”.

102. We wrześniu 2015 r. na 14-tej sesji Komitet Praw Osób Niepełnosprawnych przyjął wytyczne dotyczące art. 14 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, które zastąpiły deklarację, którą przyjął w tej samej sprawie we wrześniu 2014 r. (zob. fragmenty istotne dla niniejszej sprawy w: Hiller przeciwko Austrii, nr 1967/14, § 36, 22 listopada 2016 r.). Odpowiednie części Wytycznych stanowią, co następuje:

„III. Absolutny zakaz pozbawienia wolności na podstawie upośledzenia

6. Nadal istnieją praktyki, w których Państwa-Strony dopuszczają pozbawienie wolności na podstawie rzeczywistego lub domniemanego upośledzenia. W tym względzie Komitet ustalił, że art. 14 nie zezwala na żadne wyjątki, w przypadku których osoby mogłyby zostać pozbawione wolności ze względu na ich rzeczywiste lub domniemane upośledzenie. Jednakże ustawodawstwo kilku Państw-Stron, w tym przepisy dotyczące zdrowia psychicznego, nadal przewidują przypadki, w których osoby mogą zostać pozbawione wolności ze względu na ich faktyczne lub domniemane upośledzenie, pod warunkiem że istnieją inne powody ich pozbawienia wolności, w tym uznanie ich za niebezpieczne dla nich samych lub innych osób. Praktyka ta jest niezgodna z art. 14 w interpretacji orzecznictwa Komitetu KPON. Ma ona charakter dyskryminujący i stanowi arbitralne pozbawienie wolności.

... Art. 14 ust. 1 lit. b [KPON] zakazuje pozbawienia wolności na podstawie upośledzenia, nawet jeśli pozbawienie wolności uzasadniane jest takimi dodatkowymi czynnikami lub kryteriami ...

9. Korzystanie z prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego jest kluczowe dla wdrożenia art. 19 dotyczącego prawa do niezależnego życia i włączenia do społeczności. Komitet zwrócił szczególną uwagę na powiązanie z art. 19. Wyraził zaniepokojenie instytucjonalizacją osób niepełnosprawnych i brakiem usług wsparcia w społeczeństwie oraz zalecił wdrożenie usług wsparcia i skutecznych strategii deinstytucjonalizacji w konsultacji z organizacjami osób niepełnosprawnych. Ponadto Komitet wezwał do przyznania większych środków finansowych w celu zapewnienia wystarczających usług na poziomie społeczności.

IV. Pobyt w placówkach zdrowia psychicznego bez dobrowolnej lub świadomej zgody

10. Niedobrowolne przetrzymywanie osób z niepełnosprawnościami z przyczyn związanych z opieką zdrowotną jest sprzeczne z bezwzględnym zakazem pozbawienia wolności ze względu na upośledzenia (art. 14 ust. 1 lit. b) oraz z zasadą dobrowolnej i świadomej zgody na opiekę zdrowotną (art. 25). Komitet wielokrotnie stwierdzał, że Państwa Strony powinny uchylić przepisy, które pozwalają na niedobrowolne pobyty osób z niepełnosprawnościami w placówkach zdrowia psychicznego ze względu na rzeczywiste lub domniemane upośledzenie. Niedobrowolne umieszczenie osoby w ośrodku zdrowia psychicznego pociąga za sobą odmowę przyznania takiej osobie prawnej zdolności do decydowania o opiece, leczeniu i przyjęciu do szpitala lub instytucji, a zatem narusza art. 12 w związku z art. 14 [KPON]. ...

VIII. Pozbawienie wolności osób uznanych za nieposiadające zdolności do bycia sądzonym w sprawach karnych i/lub osób, które nie podlegają odpowiedzialności karnej

16. Komitet ustalił, że stwierdzenie niezdolności do stawienia się przed sądem karnym lub braku odpowiedzialności w sprawach karnych oraz pozbawienie wolności osób na podstawie tych stwierdzeń jest sprzeczne z art. 14 Konwencji, ponieważ pozbawia daną osobę prawa do rzetelnego procesu oraz gwarancji, które mają zastosowanie względem każdego oskarżonego. Komitet wezwał również państwa strony do usunięcia możliwości wydawania takich stwierdzeń z systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Komitet zalecił, by „wszystkie osoby niepełnosprawne, które zostały oskarżone o przestępstwa i (...) pozbawione wolności w więzieniach i zakładach bez procesu, mogły bronić się przed zarzutami karnymi, a także by zapewniono im niezbędne wsparcie i udogodnienia ułatwiające ich skuteczny udział”, jak również dostosowania proceduralne zapewniające sprawiedliwy i rzetelny proces. ...

XI. Środki zabezpieczające

20. Komitet odniósł się do środków zabezpieczających nakładanych na osoby uznane za nieodpowiedzialne z powodu „niepoczytalności”. Początkowo Komitet zwrócił się do państw stron o zmianę ustawodawstwa w celu zapewnienia należytych gwarancji proceduralnych w zakresie stosowania środków zabezpieczających w odniesieniu do osób uznanych za zwolnione z odpowiedzialności karnej oraz w celu zapewnienia, aby osoby niepełnosprawne podlegały takim samym gwarancjom i warunkom, jakie mają zastosowanie względem każdej innej osoby. Ostatnio Komitet zalecił również wyeliminowanie środków zabezpieczających, w tym tych, które wiążą się z przymusowym leczeniem medycznym i psychiatrycznym w instytucjach, wyrażając jednocześnie zaniepokojenie środkami zabezpieczającymi, które wiążą się z pozbawieniem wolności na czas nieokreślony oraz brakiem zwykłych gwarancji w ramach wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych”.

103. W ustaleniach przyjętych w dniu 2 września 2016 r. w związku z zawiadomieniem nr 7/2012 Marlona Jamesa Noble’a przeciwko Australii, Komitet Praw Osób Niepełnosprawnych stwierdził naruszenie art. 14 ust. 1 lit. b KPON na tej podstawie, że autor, który był niepełnosprawny intelektualnie, został pozbawiony wolności w więzieniu po tym, jak umorzono postępowanie karne wszczęte przeciwko niemu pod kilkoma zarzutami dotyczącymi nadużyć seksualnych z uwagi na to, że został uznany za niezdolnego do obrony. Komitet podkreślił, że władze krajowe przyznały, iż więzienie nie jest odpowiednim miejscem dla skarżącego, ale że ze względu na brak alternatyw i dostępnych usług socjalnych jego uwięzienie jest uzasadnione. Komitet stwierdził, że pozbawienie wolności osoby zarządzono po zbadaniu przez władze krajowe ewentualnych konsekwencji jej niepełnosprawności intelektualnej, przy braku wyroku skazującego, co spowodowało, że niepełnosprawność stała się główną przyczyna pozbawienia wolności, z naruszeniem art. 14 ust. 1 lit. b KPON. W swoich ustaleniach Komitet skrytykował również fakt, że ze względu na niepełnosprawność intelektualną skarżący nigdy nie miał możliwości uzyskania rozstrzygnięcia w sprawie postawionych mu zarzutów karnych ani oczyszczenia się ze statusu domniemanego przestępcy seksualnego. Zauważył, że sytuacja ta wskazywała na dyskryminacyjne traktowanie i stanowiła naruszenie prawa skarżącego do dostępu do wymiaru sprawiedliwości i prawa do rzetelnego procesu.

104. Sprawozdanie przedstawione w lipcu 2005 r. przez Specjalnego Sprawozdawcę Komisji Praw Człowieka ONZ ds. praw człowieka w następstwie wizyty w Rumunii w dniach 23-27 sierpnia 2004 r. (E/CN.4/2005/51/Add.4), zawiera następujące spostrzeżenia:

„65. Główne zaniepokojenie Specjalnego Sprawozdawcy budzi dalsze powszechne zapewnianie opieki w zakresie zdrowia psychicznego w dużych placówkach psychiatrycznych, przy niewystarczającej liczbie usług rehabilitacyjnych oraz niewystarczającej liczbie usług w zakresie zdrowia psychicznego i wsparcia o charakterze środowiskowym. Scentralizowany i zinstytucjonalizowany model opieki odbiera osobom z niepełnosprawnością psychiczną prawo do leczenia i otrzymywania opieki, na ile to możliwe, w ramach w społeczności, w której żyją, oraz do życia i pracy w społeczności. Specjalny Sprawozdawca podkreśla, że prawo do zdrowia daje prawo do opieki zdrowotnej, w tym do opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia psychicznego, która jest dostępna pod względem geograficznym i ma na celu poprawę stanu zdrowia pacjentów oraz jest odpowiednia z naukowego i medycznego punktu widzenia”.

105. Odpowiednie części sprawozdania przedstawionego w kwietniu 2016 r. przez Specjalnego Sprawozdawcę ds. praw człowieka i skrajnego ubóstwa przy Radzie Praw Człowieka ONZ w sprawie misji w Rumunii w dniach 2-11 listopada 2015 r. (A/HRC/32/31/Add.2) brzmią następująco:

„45. ... W Rumunii nadal obserwujemy wysoką liczbę dorosłych osób z niepełnosprawnością umieszczanych w instytucjach. Mimo że deinstytucjonalizacja osób z niepełnosprawnościami jest od dawna celem strategicznym, dotychczas podjęto zbyt mało konkretnych działań dla jego osiągnięcia. Według władz na dzień 30 czerwca 2015 r. co najmniej 17 567 dorosłych osób niepełnosprawnych nadal pozostaje w placówkach opiekuńczych.

46. Specjalny Sprawozdawca odwiedził dwie placówki opiekuńcze w gminie Prahova. W jednej z nich, wyspecjalizowanej w leczeniu i rehabilitacji osób dorosłych z upośledzeniem umysłowym, dyrektor wyjaśnił, że nie spodziewa się powrotu do zdrowia żadnego z mieszkańców i że żaden z nich nie powrócił do zdrowia dzięki rehabilitacji. Mieszkańcy są więc skazani na pozostanie w zakładach opieki aż do śmierci, bez perspektyw na życie w społeczeństwie. Placówka, w której z wizytą przebywał Specjalny Sprawozdawca, jest raczej regułą niż wyjątkiem. Przedstawiciele kierownictwa obu odwiedzanych placówek opiekuńczych mówili o zainteresowaniu deinstytucjonalizacją mieszkańców, ale doszli do wniosku, że jest to niewykonalne ze względu na przeszkody takie jak sprzeciw mieszkańców wobec włączania osób z niepełnosprawnością do społeczności oraz brak mieszkań dla takich osób. Oczywiste jest również, że nadal inwestuje się w renowację i rozbudowę istniejących zakładów, nie zaś w budowę infrastruktury i usług niezbędnych, by osobom z niepełnosprawnością umożliwić samodzielne życie”.

B. Rada Europy

106. W dniu 30 listopada 2016 r. Rada Europy przyjęła nową Strategię w sprawie niepełnosprawności na lata 2017-2023, której ogólnym celem jest osiągnięcie równości, godności i równych szans osób z niepełnosprawnością. Strategia ta wymaga zapewnienia niezależności, wolności wyboru oraz pełnego i aktywnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia i społeczeństwa (pkt 16). Dokument Strategii ma na celu ukierunkowanie i wspieranie prac i działań mających na celu wdrożenie KPON, prowadzonych przez Radę Europy, jej państwa członkowskie i inne zainteresowane strony, zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym (pkt 17).

107. W sprawozdaniu opublikowanym w dniu 24 września 2015 r., po wizycie w szpitalu psychiatrycznym w Săpoca w czerwcu 2014 r., Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) w związku z przepełnieniem poszczególnych oddziałów szpitala zauważył:

„124. ... Ponadto CPT uważa, że należy zapewnić odpowiedź o charakterze strukturalnym i opracować polityki promujące deinstytucjonalizację oraz ułatwiające wprowadzenie szerokiego wachlarza lokalnych alternatywnych metod leczenia (szpitale dzienne, domy dziennego pobytu itp.). Z pewnością pomogłoby to znacznie zmniejszyć ciągłą presję na sytuację Szpitala Psychiatrycznego w Săpoca. W związku z tym po wizycie władze rumuńskie wskazały również, że skontaktowano się z władzami lokalnymi w celu utworzenia ośrodków opieki społeczno-medycznej i usług społecznych, aby zmniejszyć przeludnienie w szpitalu i w bardziej odpowiedni sposób odpowiedzieć na potrzeby niektórych pacjentów”.

W odniesieniu do gwarancji zapewnianych zainteresowanym osobom w ramach środków zabezpieczających CPT stwierdził:

„151. ... Badanie akt osobowych pacjentów wykazało, że są one właściwie prowadzone. Terminy proceduralne były przestrzegane, a na rozprawach sądowych obecny był adwokat. Zarówno szpitale, jak i pacjenci byli powiadamiani na piśmie o postanowieniach sądowych dotyczących utrzymania instytucjonalizacji. Z rozmów z pacjentami wynikało, że ci ostatni byli zazwyczaj przesłuchiwani przez komisję oceniającą i informowani o przedłużeniu obecności w placówce. Podczas takich rozmów pacjenci mogli korzystać z pomocy swoich prawników. W protokołach z postępowania nie zawarto jednak informacji o obecności pacjentów i prawników. CPT zaleca, aby władze rumuńskie zapewniły w przyszłości, aby w protokole wyraźnie wymieniono strony zaproszone do uczestnictwa oraz strony faktycznie obecne”.

W odniesieniu do środków polegających na pozbawieniu wolności CPT stwierdził, co następuje:

„W praktyce jest opinia lekarza pacjenta, przesłuchanie przez komisję oceniającą, w skład której wchodzi specjalista medycyny sądowej, od jednego do trzech psychiatrów z danego szpitala, psychiatra pacjenta - który nie bierze udziału w procesie decyzyjnym - oraz sekretarz”.

108. W swoim sprawozdaniu (CommDH(2014)14) opublikowanym w dniu 8 lipca 2014 r. w następstwie wizyty w Rumunii w dniach od 31 marca do 4 kwietnia 2014 r. Nils Muižnieks, komisarz praw człowieka Rady Europy, wspomniał o swoim zaniepokojeniu faktem, że pomimo wszystkich istniejących gwarancji osoby z niepełnosprawnościami rzadko korzystają z sądowej kontroli umieszczenia w instytucji (par. 14-25). Komisarz odwołał się w tym względzie do orzecznictwa Trybunału, wniosków CPT wynikających z wizyt w Rumunii oraz wniosków Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej („FRA”).

Ponadto podkreślił, że główną przeszkodą uniemożliwiającą osobom z niepełnosprawnością życie w społeczeństwie jest brak alternatywy dla opieki instytucjonalnej, co w praktyce sprawiło, że dla większości osób przebywających w zakładach opieki miejsca te stały się rozwiązaniem na całe życie (§§ 26-27).

PRAWO

...

II. ZARZUT NARUSZENIA ART. 5 KONWENCJI

111. Skarżący podniósł zarzut niezgodności z prawem jego pozbawienia wolności i rozwiązań dotyczących okresowej kontroli tego środka, braku informacji o przyczynach pozbawienia wolności oraz niemożności uzyskania odszkodowania za pozbawienie wolności, które uznał za sprzeczne z Konwencją. Powołał się on na ust. 1, 2, 4 i 5 art. 5 Konwencji, które stanowią:

„1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

...

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

...

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

...

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania”.

A. Zarzucane naruszenie art. 5 ust. 1 Konwencji

112. Skarżący oświadczył, że został pozbawiony wolności w sposób arbitralny i nieuzasadniony. Przede wszystkim skarżył się na niejasność prawa obowiązującego w momencie zatrzymania, twierdząc, że przyznało ono prokuratorowi uprawnienia dyskrecjonalne, które nie były przedmiotem kontroli sądowej i którym towarzyszyło bardzo niewiele gwarancji proceduralnych dotyczących osoby pozbawionej wolności. Skarżący argumentował również, że jego pozbawienie wolności zarządzono bez dokładnego zbadania postawionych mu zarzutów lub uprzedniego badania przez biegłych medycyny sądowej, które było wymagane w przypadkach zatrzymania o charakterze niepilnym. Skarżący był zdania, że prokuratura i sąd, który wydał postanowienie w dniu 22 kwietnia 2002 r., działały w złej wierze, aprobując teorię, że w opinii biegłego z dnia 11 listopada 2001 r. zaproponowano pozbawienie go wolności, a którą ona uważał za błędną. Stwierdził wreszcie, że w niniejszej sprawie władze krajowe nie zbadały możliwości zastosowania środków alternatywnych.

113. Po drugie skarżący wskazał, że okresowe kontrole zasadności jego pozbawienia wolności były parodią wymiaru sprawiedliwości i że w każdym razie jego pozbawienie wolności było niezgodne z prawem w świetle wniosków z opinii biegłych sporządzonych po badaniach [skarżącego] we wrześniu i listopadzie 2015 r. (zob. par. 58 i 61 powyżej).

...

2. Przedmiot skargi

a) Oświadczenia stron

i. Skarżący

127. Skarżący twierdził, że jego pozbawienie wolności było arbitralne i nieuzasadnione oraz opierało się wyłącznie na jego niepełnosprawności umysłowej, co jego zdaniem było sprzeczne z wymogami orzecznictwa Trybunału, art. 14 ust. 1 lit. b KPON (zob. par. 101-102 powyżej) oraz najnowszym orzecznictwem Komitetu Praw Osób Niepełnosprawnych (zob. par.103 powyżej). Ponadto oświadczył, że w okresie pozbawienia wolności władze nigdy nie rozważały możliwości zastosowania w jego sprawie mniej restrykcyjnych środków.

128. W pierwszej kolejności skarżący podkreślił, że zagrożenie, jakie mógłby stanowić dla społeczeństwa w rozumieniu art. 114 dawnego k.k. lub art. 110 nowego k.k., nie zostało dokładnie zbadane na żadnym etapie. Skarżący argumentował, że opinie biegłych z zakresu medycyny sądowej utrwaliły i wzmocniły błędy zawarte w pierwszym nakazie pozbawienia wolności, który odnosił się do wszystkich postawionych mu zarzutów, podczas gdy na koniec dochodzenia prokuratura postawiła mu tylko jeden z tych zarzutów, mianowicie zarzut dotyczący deprawacji seksualnej. Uważał, że ciągłe odwoływanie się w opiniach biegłych do przestępstwa kazirodztwa, które rzekomo popełnił, miało silny efekt stygmatyzujący, co mogło wpływać na postrzeganie jego potencjalnego niebezpieczeństwa przez lekarzy i sędziów. Ponadto, zarzut deprawacji seksualnej nigdy nie był przedmiotem kontroli sądowej z powodu zamknięcia dochodzenia karnego wszczętego przeciwko niemu z powodu braku dowodów i braku rozeznania podejrzanego. Na poparcie swoich zarzutów skarżący powołał się w szczególności na argument Sądu Okręgowego w Buzău w wyroku z dnia 29 sierpnia 2016 r. dotyczący czynów antyspołecznych, które miał popełnić wobec członków własnej rodziny (zob. par. 64 powyżej). Skarżący uznał, że wspomniany argument nie tylko naruszył zasadę domniemania niewinności, lecz również zniweczył skutki dwóch opinii biegłych z zakresu medycyny sądowej sporządzonych w toku postępowania zakończonego wyżej wymienionym wyrokiem, z których w jednej zaproponowano zwolnienie skarżącego, a drugiej stwierdzono, że dalsze zatrzymanie skarżącego nie ma już podstaw prawnych

129. Ponadto skarżący wyjaśnił, że opinie biegłych, które były mniej więcej identyczne, nie koncentrowały się na opracowaniu i wdrożeniu planu leczenia mającego na celu zapewnienie reintegracji skarżącego w społeczeństwie po stwierdzeniu poprawy stanu zdrowia, tak aby położyć kres zagrożeniu, jakie stwarzał w rozumieniu k.k. Skarżący wyraził zdanie, że brak takiego planu leczenia jedynie wzmocnił aspekt karny środka i wyeliminował niezbędne aspekty prewencyjne i medyczne pozbawienia wolności z przyczyn psychiatrycznych. W związku z tym pozbawienie wolności skarżącego wynikało bardziej z publicznego oburzenia z powodu przestępstw, o które został oskarżony, niż z zamiaru zapobieżenia realnemu i bezpośredniemu ryzyku związanemu z jego uwolnieniem, naruszając art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji.

130. Skarżący uznał ponadto, że biegli lekarze i sądy błędnie zinterpretowali opinię biegłych z dnia 2 listopada 2001 r. jako proponującą pozbawienie wolności z przyczyn medycznych (na podstawie art. 114 KP), podczas gdy w rzeczywistości zalecono jedynie specjalistyczne leczenie (na podstawie art. 113 k.k.).

131. Po drugie, skarżący zakwestionował podstawy przedstawione przez biegłych sądowych w celu zapobieżenia jego reintegracji ze społeczeństwem, to jest obawę, że dopuści się aktów przemocy domowej, brak wsparcia społecznego oraz zaprzeczanie chorobie i popełnieniu zarzucanych mu przestępstw.

132. Uznał, że obawa, iż może popełnić akty przemocy domowej, nie była wystarczająca, by uzasadnić jego pozbawienie wolności, zwłaszcza że państwo rumuńskie przyjęło specjalne ustawodawstwo w celu rozwiązania tego problemu, w tym środki szczególne inne niż pozbawienie wolności z przyczyn psychiatrycznych. Zdaniem skarżącego obawa taka była wyjątkowo nieuzasadniona, ponieważ władze zignorowały przedstawiany przez niego argument, że był ofiarą intrygi ze strony byłej żony.

133. Brak sieci wsparcia społecznego, która miałaby pomóc skarżącemu w reintegracji ze społeczeństwem, również nie był decydującym powodem odmowy zmiany postanowienia w sprawie pozbawienia wolności. Pozbawienie wolności przez wiele lat miało logiczną konsekwencję w postaci utraty kontaktu z krewnymi i przyjaciółmi. Skarżący uważał, że w każdym razie władze nie mogły nie być nieświadome, że posiadał on mieszkanie w Bukareszcie i że pomagał mu jego przyjaciel, N.T.

134. Skarżący wyraził się również krytycznie odnośnie do opinii biegłych z zakresu medycyny sądowej w związku z wyciąganiem wniosków na tej podstawie, że nie przyznawał się do choroby i zaprzeczał popełnieniu czynów, o które został oskarżony w toku dochodzenia karnego, w szczególności przestępstwa kazirodztwa. Podkreślił, że w tych samych opiniach wspomniano o jego spokojnej, pokojowej postawie przez cały okres pozbawienia wolności.

135. Po trzecie, skarżący oświadczył, że opinie biegłych medycyny sądowej sporządzone jesienią 2015 r. (zob. par. 58 i 61 powyżej) oraz podobna opinia sporządzona w styczniu 2017 r. (zob. par. 70 powyżej) potwierdziły, że nie cierpi na zaburzenie o charakterze lub stopniu uzasadniającym pozbawienie wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji. Dodał, że w opiniach tych podkreślano, iż nie nastąpiła żadna zmiana w jego chorobie, co poddawało w wątpliwość wnioski z poprzednich opinii.

136. W tym kontekście stwierdził on, że wraz z postanowieniem zawartym w motywach wyroku z dnia 29 sierpnia 2016 r., zgodnie z którym służby pomocy społecznej powinny przeprowadzić przygotowania do jego zwolnienia, należało przedstawić szczegółowe informacje dotyczące pilnego charakteru, zakresu i harmonogramu wykonania takiego zwolnienia oraz wskazać na obowiązek sporządzenia sprawozdania z wyników takiego działania. Ponadto w sentencji wyroku nie wspomniano o obowiązku poszukiwania rozwiązania alternatywnego wobec pozbawienia wolności. Skarżący uznał, że po wydaniu tego wyroku władze krajowe poczyniły zbyt mało konkretne przygotowania do jego uwolnienia i że ich główną strategią była próba spowodowania powrotu do domu rodzinnego, pomimo oczywistej niechęci rodziny.

137. Wreszcie skarżący podkreślił również, że nawet po wydaniu wyroku z dnia 21 lutego 2017 r. żadna z prób władz krajowych przygotowania jego uwolnienia nie powiodła się, co prawdopodobnie przesunęło termin zwolnienia na czas nieokreślony. Uważał, że ze względu na jego status osoby wrażliwej władze miały obowiązek poszukiwania odpowiednich rozwiązań umożliwiających mu życie w społeczności, zwłaszcza że przez okres ponad szesnastu lat był bezprawnie pozbawiony wolności. Na zakończenie skarżący stwierdził, że jego sytuacja wyraźnie ilustruje całkowity brak zasobów i procedur w Rumunii, które ułatwiałyby osobom przejście od życia zinstytucjonalizowanego do życia w społeczności, pomimo wysokiego poziomu długoterminowej instytucjonalizacji w tym kraju (zob. par. 105 i 108 powyżej).

ii. Rząd

138. Po pierwsze, powołując się na orzecznictwo Trybunału, Rząd stwierdził, że podejmując decyzję, czy dana osoba powinna być pozbawiona wolności jako „osoba chora psychicznie”, należy przyznać, że władzom krajowym przysługuje pewien margines oceny, ponieważ to przede wszystkim władze krajowe powinny oceniać dowody przedstawione w konkretnej sprawie (zob. Luberti przeciwko Włochom, 23 lutego 1984 r., § 27, seria A nr 75).

139. Następnie Rząd zwrócił uwagę, że w niniejszej sprawie pozbawienie wolności skarżącego opierało się na opiniach biegłych z zakresu medycyny sądowej poświadczających chorobę, na którą cierpiał. Rząd uznał, że opinie, w których wspomina się o wpływie jego choroby na jego życie społeczne, zdrowie i interesy materialne lub inne, umożliwiły organom sądowym stwierdzenie, że skarżący stanowił zagrożenie dla własnej rodziny, co wykluczało powrót do domu rodzinnego. Ponadto Rząd oświadczył, że sądy krajowe oceniły, czy istnieje możliwość zastosowania wobec skarżącego środków alternatywnych, ale uznały, że w szczególnych okolicznościach sprawy środki łagodniejsze byłyby niewystarczające do ochrony interesu publicznego lub osobistych interesów skarżącego.

140. Na zakończenie Rząd zauważył, że po wydaniu ostatecznych wyroków z dnia 29 sierpnia 2016 r. i 21 lutego 2017 r. władze krajowe poszukiwały odpowiednich rozwiązań dla sytuacji skarżącego.

b) Ocena Trybunału

i. Zasady ogólne

141. Trybunał przypomina, że art. 5 ustanawia prawo podstawowe, a mianowicie ochronę jednostki przed arbitralną ingerencją państwa w jej prawo do wolności. Litery od a do f art. 5 ust. 1 zawierają wyczerpujący wykaz dopuszczalnych podstaw pozbawienia wolności osób i żaden przypadek pozbawienia wolności nie będzie zgodny z prawem, jeżeli nie będzie objęty zakresem jednej z tych podstaw. Ponadto jedynie wąska interpretacja tych wyjątków jest zgodna z celem tego przepisu, a mianowicie zapewnieniem, że nikt nie zostanie arbitralnie pozbawiony wolności (zob. między innymi Labita przeciwko Włochom [WI], nr 26772/95, § 170, ETPCz 2000-IV oraz Khlaifia i inni przeciwko Włochom [WI], nr 16483/12, § 88, ETPCz 2016 r.)

142. Trybunał przypomina ponadto, że aby pozbawienie wolności było zgodne z art. 5 ust. 1 Konwencji, musi ono przede wszystkim być „zgodne z prawem”, w tym przeprowadzone zgodnie z trybem ustalonym przez prawo; w tym względzie Konwencja odsyła zasadniczo do prawa krajowego i ustanawia obowiązek przestrzegania jego przepisów materialnych i proceduralnych. Konwencja wymaga jednakże dodatkowo, aby każde pozbawienie wolności było zgodne z celem art. 5, a mianowicie ochroną osób przed arbitralnością (zob. Herczegfalvy przeciwko Austrii, 24 września 1992 r., § 63, seria A nr 244).

143. Ponadto zatrzymanie osoby fizycznej jest środkiem na tyle poważnym, że uzasadnione jest jedynie w przypadku, gdy wzięto pod uwagę inne, mniej surowe środki oraz uznano je za niewystarczające do ochrony indywidualnego lub publicznego interesu, który może wymagać zatrzymania danej osoby. A zatem nie wystarczy, aby pozbawienie wolności zostało przeprowadzone zgodnie z prawem krajowym, ale musi być również konieczne w danych okolicznościach (zob. Witold Litwa przeciwko Polsce, nr 26629/95, § 78, ETPCz 2000-III).

144. Jeśli chodzi o pozbawienie wolności osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, nie można uznać danej osoby za „umysłowo chorą” i pozbawić ją wolności, jeżeli nie zostaną spełnione trzy następujące warunki minimalne: po pierwsze, należy wiarygodnie wykazać, że osoba ta jest chora psychicznie; po drugie, musi to być zaburzenie psychiczne takiego rodzaju lub o takim stopniu intensywności, który wymaga przymusowego zamknięcia; po trzecie, ważność dalszego pozbawienia wolności musi być uzależniona od utrzymywania się takiego zaburzenia (zob. Winterwerp przeciwko Holandii, 24 października 1979 r., § 39, seria A nr 33; Warbanow przeciwko Bułgarii, nr 31365/96, § 45, ETPCz 2000-X oraz Sztukaturow przeciwko Rosji, nr 44009/05, § 114, ETPCz 2008 r.).

145. W odniesieniu do drugiego warunku, o którym mowa powyżej, pozbawienie wolności osoby z zaburzeniami psychicznymi może być konieczne nie tylko w przypadku, gdy osoba ta potrzebuje terapii, leków lub innego leczenia klinicznego w celu wyleczenia lub złagodzenia stanu zdrowia, ale również w przypadku, gdy osoba taka wymaga kontroli i nadzoru, aby zapobiec, przykładowo, wyrządzeniu przez nią szkody sobie samej lub innym osobom (zob. Hutchison Reid przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 50272/99, § 52, ETPCz 2003-IV i Stanew przeciwko Bułgarii [WI], nr 36760/06, § 146, ETPCz 2012 r.).

146. Trybunał przypomina również, że w pewnych okolicznościach przy ocenie konieczności umieszczenia danej osoby w zakładzie, oprócz dowodów medycznych pod uwagę należy wziąć dobro osoby cierpiącej na zaburzenia psychiczne. Jednakże obiektywna potrzeba zapewnienia zakwaterowania i pomocy społecznej nie może automatycznie prowadzić do nałożenia środków polegających na pozbawieniu wolności. Trybunał uważa, że każdy środek ochrony powinien w jak największym stopniu odzwierciedlać życzenia osób zdolnych do wyrażenia swojej woli. Nieuzyskanie ich opinii może prowadzić do nadużyć i utrudniać osobom wymagających szczególnej troski korzystanie z przysługujących im praw. Dlatego też wszelkie środki podjęte bez uprzedniej konsultacji z zainteresowaną osobą będą z zasady wymagały starannej kontroli (zob. Stanew, cyt. powyżej, § 153).

147. Wreszcie Trybunał konsekwentnie stwierdzał, że uwzględnia odpowiednie instrumenty międzynarodowe i sprawozdania w celu interpretacji gwarancji Konwencji i ustalenia, czy w danej dziedzinie istnieje wspólny standard. Do Trybunału należy decyzja, które instrumenty międzynarodowe i sprawozdania uważa za istotne oraz jaką wagę należy im przypisać (zob. Tănase przeciwko Mołdowie [WI], nr 7/08, § 176, ETPCz 2010 r. oraz A.-M.V. przeciwko Finlandii, nr 53251/13, § 74, 23 marca 2017 r.). W niniejszej sprawie Trybunał uznaje za właściwe postanowienia Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych (zob. par. 101 powyżej) w interpretacji Komitetu Praw Osób Niepełnosprawnych (zob. par. 102-103 powyżej) oraz innych odpowiednich instrumentów międzynarodowych przywołanych w par. 100 i 106-108 powyżej.

II. Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

148. Aby ocenić, czy utrzymanie pozbawienia skarżącego wolności ze względów psychiatrycznych było zgodne z prawem na podstawie art. 5 ust. 1 Konwencji, Trybunał musi sprawdzić, czy środek ten był zgodny z prawem krajowym, czy mieścił się w zakresie któregokolwiek z wyjątków od indywidualnej wolności określonych w lit. a - f tego przepisu i wreszcie, czy był on uzasadniony na mocy któregokolwiek z tych wyjątków.

149. W pierwszej kolejności Trybunał zauważa, że nie było sporne, że pozbawienie wolności skarżącego wchodzi w zakres art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji, ponieważ skarżący cierpiał na zaburzenia psychiczne potwierdzone w całej serii opinii biegłych sądowych z zakresu medycyny. W związku z tym spełniony został pierwszy warunek wymagany przez orzecznictwo Trybunału w odniesieniu do pozbawienia wolności „osoby umysłowo chorej” (zob. par. 144 powyżej). Należy zatem zweryfikować, czy choroba skarżącego była chorobą tego rodzaju lub stopnia, że uzasadniała pozbawienie wolności, i czy w szczególnych okolicznościach sprawy odnoszących się do ustaleń ostatnich opinii biegłych pozbawienie wolności skarżącego zostało przedłużone w sposób ważny.

α) Czy zaburzenie skarżącego uzasadniało pozbawienie wolności po 2007 r.?

150. Trybunał zauważa, że pierwsza kontrola zgodności z prawem dalszego pozbawienia wolności skarżącego, która została przeprowadzona w dniu 11 września 2007 r., miała miejsce po zmianach legislacyjnych mających na celu poprawę praw osób niepełnosprawnych. Była to pierwsza kontrola po potwierdzeniu przez sąd przedłużenia pozbawienia wolności w dniu 22 kwietnia 2002 r. W tej sytuacji należało przeprowadzić niezwykle dokładne i kompletne badanie w celu ustalenia, czy rodzaj i stopień zaburzenia psychicznego skarżącego uzasadniały jego dalsze pozbawienie wolności. Z analizy przeprowadzonej kontroli wynika, że tak się nie stało.

151. Trybunał zauważa, że w celu uzasadnienia pozbawienia wolności ustawodawstwo krajowe wymaga, aby choroba psychiczna sprawiała, że dana osoba jest niebezpieczna dla społeczeństwa (zob. par. 83-84 powyżej). Przypomina także, iż mimo że art. 5 ust. 1 lit. e zezwala na pozbawienie wolności osoby umysłowo chorej, nawet w przypadku braku planów dotyczących jej leczenia (zob. Hutchison Reid, cyt. powyżej, § 52), środek taki wymaga jednak należytego uzasadnienia ze względu na powagę stanu zdrowia danej osoby tak, by zapewnić ochronę jej samej lub innych osób.

152. W odniesieniu do pierwszej kontroli pozbawienia wolności Trybunał zauważa, że Sąd Rejonowy w Buzău uzasadnił swoją decyzję prostym odniesieniem do dwóch głównych czynników. Po pierwsze, odniósł się do początkowych zarzutów karnych postawionych skarżącemu, to znaczy kazirodztwa i deprawacji seksualnej. Po drugie, odniósł się do ustaleń z opinii biegłych sądowych sporządzonej w lipcu 2007 r., w której skoncentrowano się na fakcie, że skarżący cierpiał na schizofrenię paranoidalną (zob. par. 36 powyżej).

153. Jeśli chodzi o zarzuty postawione skarżącemu, z lektury postanowienia z dnia 11 września 2007 r. wynika, że przy wydawaniu tego postanowienia sąd oparł się wyłącznie na treści akt sprawy karnej sporządzonych przez prokuraturę. Należy jednak zauważyć, że prokuratura oddaliła zarzut dotyczący kazirodztwa z powodu braku dowodów i podtrzymała jedynie zarzut deprawacji seksualnej. Następnie zdecydowała o umorzeniu postępowania w sprawie tego ostatniego zarzutu ze względu na brak rozeznania skarżącego. Ta ostatnia decyzja nie była nigdy przedmiotem kontroli sądowej. Zakładając, że odniesienie do tych zarzutów mogło zostać odzwierciedlone w rozważaniach sądu dotyczących zagrożenia zgodnie z wymogami art. 114 k.k., Trybunał zauważa, że żaden sąd krajowy nigdy nie przeprowadził badania tych zarzutów w obecności obu stron. W związku z tym Trybunał jest zdania, że odniesienie to nie jest wystarczające dla celów ustalenia poziomu zagrożenia stwarzanego przez skarżącego.

154. W pozostałym zakresie wydaje się, że sąd odniósł się jedynie i wyłącznie do ustaleń opinii biegłych sądowych, w której zaproponowano utrzymanie pozbawienia wolności, co w kilku sprawach spotkało się już z krytyką Trybunału (zob. Plesó przeciwko Węgrom, nr 41242/08, § 64, 2 października 2012 r. – sprawa dotycząca legalności zatrzymania – i Ivinović przeciwko Chorwacji, nr 13006/13, § 40, 18 września 2014 r. – stwierdzenie niezdolności do czynności prawnych).

155. Trybunał uznaje, że na skutek zastosowania takiego podejścia sąd nie przeprowadził gruntownej oceny aspektu istotnego dla decyzji o pozbawieniu wolności skarżącego, to znaczy niebezpieczeństwa z jego strony. Sąd nie ustalił, czy skarżący jest niebezpieczny dla siebie czy innych osób, w szczególności ze względu na zaburzenia psychiatryczne (zob. mutatis mutandis, Gajcsi przeciwko Węgrom, nr 34503/03, § 21, 3 października 2006 r.). Ponadto ani sąd, ani władze medyczne nie zgłaszały jakichkolwiek aktów przemocy popełnionych przez skarżącego w czasie pozbawienia wolności (zob. mutatis mutandis, Stanew, cyt. powyżej, § 157). Wręcz przeciwnie: badania lekarskie przeprowadzone w lipcu 2007 r. wykazały, że skarżący zachowywał się w sposób spokojny, akceptował swoje leczenie, nie wywoływał konfliktów z innymi pacjentami lub wśród innych pacjentów oraz że w czasie leczenia wykazywał się niskim poziomem wrogości (zob. par. 33 powyżej).

156. Następnie Trybunał zauważa, że późniejsze kontrole nie wskazywały na potencjalne zagrożenie ze strony skarżącego, jako że przy jego badaniu Sąd Rejonowy w Buzău przyjął takie samo formalistyczne i powierzchowne podejście. Ponadto, obydwa odwołania wniesione przez skarżącego do Sądu Okręgowego w Buzău od orzeczeń poprzedniego sądu lub odrębne skargi wniesione przez skarżącego również nie zawierały żadnych wyjaśnień.

157. Ponadto ani władze medyczne, ani sam sąd nie rozważyły, czy w niniejszej sprawie istniała możliwość zastosowania jakichkolwiek środków alternatywnych (zob. mutatis mutandis, Mihailovs przeciwko Łotwie, nr 35939/10, § 149 in fine, 22 stycznia 2013 r. oraz Atudorei przeciwko Rumunii, nr 50131/08, § 153, 16 września 2014 r.).

158. W świetle powyższych rozważań Trybunał dochodzi do wniosku, że pozbawienie wolności skarżącego jest sprzeczne z prawem krajowym, ponieważ zgodnie z art. 114 dawnego k.k. i art. 110 nowego k.k. środek polegający na pozbawieniu wolności może zostać nałożony na osobę tylko wtedy, gdy stanowi ona zagrożenie dla społeczeństwa.

159. Ponadto Trybunał uważa, że takie pozbawienie wolności jest dyskusyjne, w szczególności w świetle przepisów art. 14 ust. 1 lit. b KPON, które stanowią, że istnienie niepełnosprawności nie może w żadnym wypadku uzasadniać pozbawienia wolności (zob. par. 101 powyżej).

160. W każdym razie Trybunał z zainteresowaniem zauważa, że kwestia zagrożenia stwarzanego przez skarżącego została niedawno zbadana przez władze krajowe. Z najnowszych opinii biegłych sądowych wynika, że nie można stwierdzić, iż w przypadku skarżącego występuje domniemanie zagrożenia dla społeczeństwa (zob. par. 58, 61 i 70 powyżej). Trybunał zauważa, że władze nie wskazały jednak dowodów faktycznych, na których oparto taką ponowną ocenę zagrożenia stwarzanego przez skarżącego.

161. W tych warunkach wydaje się, że przynajmniej od 2007 r., kiedy przeprowadzono pierwszy okresowy przegląd, pozbawienie wolności skarżącego było pozbawione jakiejkolwiek podstawy prawnej i nie było uzasadnione na mocy art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji.

β) Konieczność przedłużenia okresu pozbawienia wolności skarżącego po dniu 29 sierpnia 2016 r.

162. Trybunał zauważa, że ustalenia ostatnich opinii biegłych z zakresu medycyny sądowej postawiły przed funkcjonariuszami służby zdrowia dylemat psychiatryczny i deontologiczny w odniesieniu do możliwego zwolnienia skarżącego, zważywszy że przepisy prawa krajowego dotyczące pozbawienia wolności wymagały, aby osoba pozbawiona wolności stwarzała zagrożenie dla społeczeństwa, co w przypadku skarżącego nie miało zastosowania. Początkowo, w sierpniu 2016 r., Sąd Okręgowy w Buzău wykazał się pewną dozą ostrożności i stwierdził, że zasadniczo pozbawienie wolności skarżącego w szpitalu psychiatrycznym powinno zostać zakończone, niemniej jednak powinien on pozostać w takich szpitalach na zasadzie tymczasowej w oczekiwaniu na przeniesienie do wyspecjalizowanej instytucji właściwej dla jego potrzeb (zob. par. 64 powyżej). Sześć miesięcy później, w lutym 2017 r., Sąd Rejonowy w Buzău nakazał zwolnienie skarżącego (par. 72 powyżej)

163. Trybunał przypomina, że zalecał już wcześniej badanie zgodności okoliczności zwolnienia osób pozbawionych wolności z art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji. Na przykład w sprawach Luberti przeciwko Włochom (23 lutego 1984 r., seria A nr 75) i Johnson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (24 października 1997 r., Reports of Judgments and Decisions 1997-VII), skarżący musieli zostać zwolnieni, ponieważ nie cierpieli już na zaburzenia psychiczne wymagające pozbawienia wolności. W sprawie Kolanis przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (nr 517/02, ETPCz 2005-V) zwolnienie skarżącej uznano za właściwe jedynie pod warunkiem kontynuacji leczenia lub zastosowania monitorowania jako niezbędnych dla celów ochrony jej zdrowia i bezpieczeństwa innych osób. Trybunał stwierdził, że chociaż nie można wykluczyć, iż nałożenie warunków może usprawiedliwić odroczenie zwolnienia uznanego za właściwe lub wykonalne z punktu widzenia prawa krajowego, sprawą najwyższej wagi jest wprowadzenie odpowiednich gwarancji w celu zapewnienia, by dalsze pozbawienie wolności było zgodne z celem art. 5 ust. 1 Konwencji.

W wyroku w sprawie Johnson (cyt. powyżej), Trybunał stwierdził, co następuje:

„63. Zdaniem Trybunału należy również przyznać, że organ odpowiedzialny jest uprawniony do zastosowania podobnego środka uznaniowego przy podejmowaniu decyzji, czy w świetle wszystkich istotnych okoliczności i wchodzących w grę interesów rzeczywiście właściwe byłoby nakazanie natychmiastowego i bezwzględnego uwolnienia osoby, jeżeli nie cierpi już ona na zaburzenia psychiczne, które doprowadziły do pozbawienia wolności. Organ ten powinien być w stanie utrzymać pewien stopień nadzoru nad sytuacją danej osoby po jej zwolnieniu i w tym celu uzależnić jej zwolnienie od spełnienia określonych warunków. Nie można również wykluczyć, że nałożenie określonego warunku może w pewnych okolicznościach uzasadniać odroczenie zwolnienia, zważywszy na charakter warunku i przyczyny jego nałożenia. Najważniejsze jest jednak istnienie odpowiednich gwarancji, które zapewnią, by każde odroczenie zwolnienia było zgodne z celem art. 5 ust. 1 oraz z celem ograniczenia, o którym mowa w lit. e (zob. ust. 60 powyżej), a w szczególności, by zwolnienie nie było bezzasadnie opóźniane”.

W wyroku w sprawie Kolanis (cyt. powyżej), Trybunał stwierdził, co następuje:

„71. Jak wynika ze zdarzeń, z którymi mamy do czynienia w niniejszej sprawie, leczenie uznane za niezbędne dla warunkowego zwolnienia może okazać się niedostępne, w takich okolicznościach nie może być mowy o interpretacji art. 5 ust. 1 lit. e jako wymogu zwolnienia skarżącej bez spełnienia warunków koniecznych dla ochrony zarówno jej samej, jak i społeczeństwa lub wymogu nakładającego na organy bezwzględny obowiązek zapewnienia spełnienia warunków. W niniejszej sprawie nie jest również konieczne podejmowanie prób przewidywania, jaki poziom obowiązku może powstać w wyniku świadczenia leczenia w społeczności w celu zapewnienia należytej skuteczności decyzji Trybunału ds. Kontroli zdrowia psychicznego [ Mental Health Review Tribunal – „MHRT”] dotyczących zwolnienia. W rozpatrywanej sytuacji, niewywiązanie się przez władze lokalne z obowiązku dołożenia „wszelkich starań” lub naruszenie obowiązków przez psychiatrę w formie odmowy opieki mogłoby być przedmiotem kontroli sądowej. Trybunał nie jest zatem przekonany, że władze lokalne lub lekarze mogliby umyślnie lub arbitralnie zablokować wypisywanie pacjentów bez uzasadnionej przyczyny lub usprawiedliwienia, lub że miało to miejsce w niniejszej sprawie”.

Wobec braku odpowiednich gwarancji ochrony skarżących, a w szczególności wobec braku kontroli sądowej mającej na celu zapewnienie, że ich uwolnienie nie zostanie bezzasadnie opóźnione, Trybunał stwierdził naruszenie albo art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji, jak w sprawie Johnson (cyt. powyżej), albo art. 5 ust. 4, jak w sprawie Kolanis (cyt. powyżej).

164. W niniejszej sprawie Trybunał na początku zauważa, że w prawomocnym wyroku z dnia 29 sierpnia 2016 r. Sąd Okręgowy w Buzău, pomimo podkreślenia konieczności położenia kresu pozbawieniu wolności skarżącego, nie wskazał żadnej podstawy prawnej do nakazania jego dalszego przetrzymywania w szpitalu psychiatrycznym (por. Johnson, § 59, i Stanew, §§ 149-150, wyroki cytowane powyżej) Ponadto po wydaniu w dniu 21 lutego 2017 r. ostatecznego wyroku nakazującego uwolnienie skarżącego ani organy krajowe, ani Rząd nie odniosły się do procedury mającej zastosowanie do sytuacji skarżącego, umożliwiającej najpierw ocenę jego potrzeb, a następnie uwolnienie go lub przeniesienie do innego ośrodka odpowiedniego do jego określonych potrzeb. Nie wspomniano również o możliwości stopniowego lub warunkowego zwolnienia.

165. Trybunał uznaje, że nawet jeśli skarżący zgodził się pozostać w zamknięciu do czasu, aż służby pomocy społecznej znajdą rozwiązanie odpowiednie dla jego sytuacji (zob. par. 73 powyżej), co zostało poparte porozumieniem zawartym w piśmie sporządzonym przez jego przedstawiciela prawnego (zob. par. 74 powyżej), należało przyznać mu odpowiednie gwarancje ochrony, co w szczególności powinno było doprowadzić do jego zwolnienia bez nieuzasadnionej zwłoki.

166. W świetle okoliczności faktycznych niniejszej sprawy Trybunał uważa, że wykonanie wyżej wymienionych postanowień rodzi dodatkowe kwestie na podstawie art. 5 ust. 1 Konwencji. Mimo że postanowienia te opierały się na praktykach, które w ostatnich latach stały się dość powszechne na szczeblu międzynarodowym, mających na celu promowanie - w miarę możliwości - leczenia i opieki nad osobami niepełnosprawnymi w społeczeństwie (zob. art. 19 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych cytowany w par. 101 powyżej, Wytyczne Komitetu Praw Osób Niepełnosprawnych cytowane w par. 102 powyżej, Strategia Rady Europy na rzecz osób niepełnosprawnych na lata 2017-2023 cytowana w par. 106 powyżej oraz, mutatis mutandis, W.D. przeciwko Belgii, nr 73548/13, § 113, 6 września 2016 r.), faktem jest, że skarżący właściwie nigdy nie został zwolniony.

167. W każdym razie, zgodnie z informacjami, którymi dysponuje Trybunał, wydaje się, że do chwili obecnej nie dokonano dokładnej oceny praktycznych potrzeb skarżącego i odpowiednich środków ochrony socjalnej. Ponadto działania podjęte przez władze krajowe okazały się bezproduktywne ze względu na brak placówek przyjmujących takie osoby. Sytuacja ta odzwierciedla rumuńskie realia, które zostały już opisane przez organizacje międzynarodowe (zob. par. 104-105 i 107 powyżej). Czynniki te są wystarczające, aby Trybunał doszedł do wniosku, że dalsze pozbawienie wolności skarżącego po wydaniu przez Sąd Okręgowy w Buzău wyroku z dnia 29 sierpnia 2016 r. było arbitralne na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji.

γ) Wnioski

168. W świetle powyższych rozważań Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie doszło do naruszenia art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji w odniesieniu do utrzymania pozbawienia wolności skarżącego po 2007 r. i po dniu 29 sierpnia 2016 r.

...

C. Zarzucane naruszenie art. 5 ust. 4 Konwencji

174. Skarżący zarzucał niemożność zakwestionowania nakazu tymczasowego pozbawienia wolności wydanego przez prokuraturę w dniu 30 stycznia 2001 r., brak sądowej kontroli potrzeby dalszego stosowania środka w postaci pozbawienia wolności po utrzymaniu go w mocy postanowieniem Sądu Rejonowego dla Sektora 6 Bukaresztu nr 6 z dnia 22 kwietnia 2002 r., do dnia 11 września 2007 r., jak również niezgodny z prawem, formalistyczny i/lub powierzchowny charakter kontroli przeprowadzonych po tej ostatniej dacie. W tym względzie powołał się na art. 5 ust. 4 Konwencji.

...

2. Przedmiot skargi

a) Oświadczenia stron

i. Skarżący

178. Po pierwsze, skarżący twierdził, że okresowe kontrole przeprowadzane przez władze po 2007 r. były powierzchowne i w znacznym stopniu niedoskonałe oraz nie spełniały wymogów terminowości. Skarżący zwrócił w szczególności uwagę, że w okresie od 2010 r. do końca 2013 r. nie przeprowadzono żadnej kontroli sądowej, mimo że prawo wymagało przeprowadzania kontroli co sześć miesięcy (zob. par. 90 powyżej). Zdaniem skarżącego dopiero po zakomunikowaniu Rządowi niniejszej skargi pod koniec 2013 r. Sąd Rejonowy w Buzău zbadał zaległości w zakresie opinii biegłych sądowych obejmujących lata 2010-2012, przekazanych en bloc przez władze medyczne, podczas czterech rozpraw w dniach 17 i 19 grudnia 2013 r. Podobnie w dniu 4 lutego 2013 r. sąd zbadał kolejne trzy opinie biegłych sądowych za lata 2012-2013. Wreszcie skarżący podniósł zarzut, że pomiędzy kontrolą sądową przeprowadzoną w lutym 2015 r. a kolejną kontrolą, dokonaną prawomocnym wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2016 r., upłynął okres około osiemnastu miesięcy.

179. Po drugie, skarżący oświadczył, że pomoc prawna, jakiej udzielali mu adwokaci wyznaczeni z urzędu, nie była skuteczna. Skarżył się również na bierność adwokatów oraz brak udzielania mu porad w toku postępowania i brak rozmowy przed rozprawami. Prawnicy albo pozostawiali sprawę przedłużenia stosowania środka detencyjnego w gestii sądów, albo sprzeciwiali się jego uchyleniu. Nie domagali się przedstawiania nowych dowodów ani nie starali się odwoływać od postanowień wydanych w pierwszej instancji.

180. Po trzecie, skarżący był zdania, iż Rząd nie wykazał, że Szpital Psychiatryczny w Săpoca wprowadził zasady przekazywania dokumentów prawnych dotyczących sytuacji osób pozbawionych wolności w celu zapewnienia przestrzegania ich praw proceduralnych.

181. Wreszcie, w odniesieniu do tego samego artykułu, skarżący stwierdził, że sądy krajowe nie dokonały prawidłowej oceny ostatnich opinii biegłych, mając w szczególności na uwadze, że prawo krajowe nie zezwala na przetrzymywanie w szpitalu psychiatrycznym osoby niebędącej osobą niebezpieczną.

ii. Rząd

182. Rząd stwierdził w pierwszej kolejności, że po 2007 r. przeprowadzono kilka automatycznych kontroli sądowych zgodnie z przepisami prawa krajowego oraz że proces decyzyjny był w każdym przypadku rzetelny. Rząd wskazał, że organy sądowe, które za każdym razem przesłuchiwały skarżącego, wydały uzasadnione decyzje oparte na opiniach biegłych, oraz że w trakcie tego postępowania, które było prowadzone na zasadzie kontradyktoryjności i pozbawione arbitralności, sądy - dokonawszy wyważenia interesu publicznego i osobistego interesu skarżącego - rozważyły możliwość zastosowania środków alternatywnych. Wreszcie skarżącemu w toku każdego postępowania rzeczywiście pomagał adwokat wyznaczony z urzędu.

183. Ponadto Rząd argumentował, że skarżący miał możliwość wniesienia oddzielnych wniosków w celu uchylenia środka oraz że wnioski te zostały ocenione przez właściwe sądy (zob. par. 44 i 47 powyżej).

b) Ocena Trybunału

i. Zasady ogólne

184. Trybunał przypomina, że art. 5 ust. 4 uprawnia osoby pozbawione wolności do wszczęcia postępowania w sprawie kontroli zgodności z warunkami proceduralnymi i materialnymi, które są istotne dla „legalności”, w rozumieniu Konwencji, pozbawienia ich wolności. Pojęcie „legalności” w art. 5 ust. 4 ma takie samo znaczenie jak „zgodność z prawem” w ust. 1, to jest, że osoba pozbawiona wolności ma prawo do kontroli „legalności” pozbawienia wolności w świetle nie tylko wymogów prawa krajowego, ale również Konwencji, ogólnych zasad w niej zawartych oraz celu ograniczeń dozwolonych na podstawie art. 5 ust. 1. Art. 5 ust. 4 nie gwarantuje prawa do kontroli sądowej w takim zakresie, aby w odniesieniu do wszystkich aspektów sprawy, w tym kwestii czysto praktycznych, sąd miał prawo do zastąpienia uznaniowości organu decyzyjnego własnym uznaniem. Kontrola powinna być jednak wystarczająco rozległa, by uwzględnić takie warunki, które są niezbędne do „zgodnego z prawem” pozbawienia wolności osoby zgodnie z art. 5 ust. 1 (zob. E. przeciwko Norwegii, 29 sierpnia 1990 r., § 50, seria A nr 181-A). Sąd przeprowadzający kontrolę nie może pełnić jedynie funkcji doradczych, lecz musi posiadać kompetencje do „ustalenia” „legalności” i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem (zob. Stanew, § 168 oraz Khlaifia i Inni, § 128, cyt. powyżej).

185. Formy kontroli sądowej spełniające wymogi art. 5 ust. 4 mogą się różnić w poszczególnych dziedzinach i zależeć od rodzaju pozbawienia wolności w danym przypadku. Badanie, jaki system kontroli sądowej byłby najlepszy lub najbardziej odpowiedni w danej badanej dziedzinie, nie leży w gestii Trybunału (zob. Sztukaturow, cyt. powyżej, § 123).

186. Niemniej jednak krajowy środek odwoławczy dostępny na mocy art. 5 ust. 4 powinien umożliwić kontrolę warunków, które zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. e są niezbędne z punktu widzenia „zgodnego z prawem pozbawienia wolności” osoby na podstawie zaburzeń psychicznych (zob. Ashingdane przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 28 maja 1985 r., § 52, seria A nr 93). Wymóg Konwencji, zgodnie z którym akt pozbawienia wolności podlega niezależnej kontroli sądowej, ma podstawowe znaczenie w kontekście podstawowego celu art. 5 Konwencji, jakim jest zapewnienie ochrony przed arbitralnością. Celem jest tu zarówno ochrona wolności fizycznej osób, jak i ich bezpieczeństwa osobistego (zob. Warbanow, cyt. powyżej, § 58). W przypadku pozbawienia wolności z powodu choroby psychicznej wymagane mogą być specjalne gwarancje proceduralne w celu ochrony interesów osób, które ze względu na niepełnosprawność umysłową nie są w pełni zdolne do samodzielnego działania (zob. m.in. Winterwerp, § 60 i Stanew, § 170, cyt. powyżej).

187. Wśród zasad wynikających z orzecznictwa Trybunału na podstawie art. 5 ust. 4 dotyczących „osób umysłowo chorych” znajdują się zasady następujące:

a) osoba pozbawiona wolności na czas nieokreślony lub długi jest co do zasady uprawniona, w każdym razie gdy nie istnieje automatyczna kontrola okresowa o charakterze sądowym, do wszczęcia postępowania przed sądem „w rozsądnych odstępach czasu” dotyczącego „legalności” jej pozbawienia wolności w rozumieniu Konwencji;

b) art. 5 ust. 4 wymaga, aby zastosowana procedura miała charakter sądowy i dawała danej osobie gwarancje odpowiednie do rodzaju pozbawienia wolności, którego dotyczy; w celu ustalenia, czy postępowanie zapewnia odpowiednie gwarancje, należy uwzględnić szczególny charakter okoliczności, w jakich jest ono prowadzone;

c) w postępowaniu sądowym, o którym mowa w art. 5 ust. 4, nie zawsze muszą istnieć takie same gwarancje, jak te wymagane na mocy art. 6 ust. 1 w odniesieniu do postępowania cywilnego lub karnego. Niemniej jednak istotne jest, aby osoba zainteresowana miała dostęp do sądu i możliwość wysłuchania osobiście lub, w razie potrzeby, poprzez przedstawiciela (zob. Megyeri przeciwko Niemcom, 12 maja 1992 r., § 22, seria A nr 237-A oraz Stanew, cyt. powyżej, § 171).

ii. Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

188. Trybunał zauważa przede wszystkim, że procedura wprowadzona przez odpowiednie ustawodawstwo rumuńskie, która weszła w życie we wrześniu 2006 r. (zob. par. 90 i 91 powyżej), stanowi automatyczną okresową kontrolę sądową podstaw pozbawienia wolności, zbliżoną do procedury będącej przedmiotem sporu w innych sprawach uprzednio badanych przez Trybunał (zob. Herczegfalvy, cyt. powyżej, §§ 74-78 oraz Magalhães Pereira przeciwko Portugalii, nr 44872/98, §§ 40-51, ETPCz 2002-I). Ponadto osoba pozbawiona wolności jest uprawniona w każdym czasie do złożenia wniosku o uchylenie środka i zwolnienie (zob. par. 44, 47 i 89-90 powyżej).

189. Trybunał musi teraz rozważyć, czy dwie procedury dostępne w ramach systemu krajowego spełniają wymogi art. 5 ust. 4 Konwencji. W świetle zasad wynikających z orzecznictwa Trybunału (zob. par. 184-187 powyżej) oraz uwzględniając argumenty skarżącego, Trybunał rozważy w szczególności okresowość kontroli zastosowanego środka oraz adekwatność pomocy prawnej udzielonej skarżącemu.

α) Okresowość kontroli

190. Trybunał przypomina, że w swoim wyroku w sprawie Herczegfalvy (cyt. powyżej, § 75) orzekł, że drugi warunek, o którym mowa w art. 5 ust. 4, implikuje nie tylko, że właściwe sądy powinny podejmować decyzje „bezzwłocznie”, ale również, że ich decyzje powinny być podejmowane w rozsądnych odstępach czasu. W tej sprawie, jak również w sprawie Magalhães Pereira (cyt. powyżej, § 48), przeglądy przeprowadzone po upływie piętnastu miesięcy, dwóch lat i ponad dwóch i pół roku doprowadziły Trybunał do stwierdzenia naruszenia tego przepisu.

191. W niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że sądowa kontrola konieczności dalszego pozbawienia wolności skarżącego została przeprowadzona we wrześniu 2007 r., październiku 2008 r., lutym i kwietniu 2010 r., grudniu 2013 r., lutym 2014 r., lutym 2015 r. i maju 2016 r. Trybunał stwierdza, że sąd potrzebował długiego okresu czasu, tj. piętnastu miesięcy (luty 2015 r. - maj 2016 r.), szesnastu miesięcy (październik 2008 r. - luty 2010 r.), a nawet trzech lat i ośmiu miesięcy (kwiecień 2010 r. - grudzień 2013 r.), aby ocenić, czy okres pozbawienia wolności należy przedłużyć. Rząd nie wykazał, że w niniejszej sprawie istniały wyjątkowe przesłanki, które uzasadniałyby przedmiotowe okresy (zob. Musiał przeciwko Polsce [WI], nr 24557/94, § 48, ETPCz 1999-II).

192. Ponadto Trybunał z niepokojem odnotowuje praktykę kontroli konieczności utrzymania stosowanego pozbawienia wolności z mocą wsteczną, na podstawie informacji medycznych uzyskanych z dużym wyprzedzeniem (na przykład więcej niż rok, dwa lub trzy lata wcześniej), co niekoniecznie odzwierciedla stan osoby pozbawionej wolności w czasie wydania decyzji. Trybunał jest zdania, że tak długie opóźnienie między badaniem przez biegłego a odpowiadającą mu decyzją mogłoby, samo w sobie, być sprzeczne z zasadą leżącą u podstaw art. 5 Konwencji, a mianowicie z zasadą ochrony osób przed arbitralnością w odniesieniu do wszelkich środków pozbawiających je wolności (zob. Musiał, cyt. powyżej § 50 i Magalhães Pereira, cyt. powyżej, § 49).

193. Ponadto Trybunał podkreśla, że postępując w taki sposób, Sąd Pierwszej Instancji nie przestrzegał również przepisów proceduralnych ustawodawstwa krajowego dotyczących obowiązkowej okresowej kontroli podstaw pozbawienia wolności, nie przestrzegał terminu sześciu miesięcy lub, począwszy od dnia 1 lutego 2014 r., dwunastu miesięcy, przewidzianego w sposób jednoznaczny w Kodeksie postępowania karnego (zob. par. 90 i 91 powyżej) (zob. Magalhães Pereira, cyt. powyżej, § 50).

194. Wreszcie, o ile wyżej wymienione opóźnienia można wytłumaczyć potrzebą uzyskania wymaganych opinii biegłych, Trybunał zauważa, że z treści akt sprawy nie wynika, że sąd kiedykolwiek zapytał o postęp prac biegłych lekarzy (por. Kuttner przeciwko Austrii, nr 7997/08, § 42, 16 lipca 2015 r.). Ponadto nie można pominąć faktu, że zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem rumuńskim sąd mógł nałożyć grzywny na biegłych, którzy nie dopełnili obowiązku przedłożenia opinii, ale nie podjął żadnych działań w tej sprawie (zob. par. 93 powyżej).

195. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, Trybunał uważa, że odstępy czasu, w jakich sądy decydowały o konieczności utrzymania pozbawienia wolności skarżącego, nie spełniały wymogu „bezzwłoczności” określonego w art. 5 § 4 Konwencji.

β) Pomoc prawna

196. Trybunał przypomina, że w przypadku gdy dana osoba jest przetrzymywana w zakładzie psychiatrycznym na podstawie popełnienia czynów stanowiących przestępstwo, za które nie mogła zostać pociągnięta do odpowiedzialności z powodu choroby psychicznej, powinna ona – o ile nie zachodzą szczególne okoliczności - otrzymać pomoc prawną w późniejszym postępowaniu dotyczącym utrzymania, zawieszenia lub zakończenia jej pozbawienia wolności. Do wysnucia takiego wniosku zmusza fakt, że w grę wchodzi kwestia o dużym znaczeniu, a mianowicie wolność osobista osoby, w połączeniu z samym charakterem przypadłości tej osoby - zmniejszoną zdolnością umysłową (zob. Megyeri, cyt. powyżej, § 23). Nie ulega wątpliwości, że skarżący cierpiał na zaburzenie psychiczne, które uniemożliwiło mu prowadzenie postępowania sądowego, i że w trakcie okresowej kontroli pozbawienia wolności korzystał z pomocy prawnika wyznaczonego z urzędu. Jednakże, jak Trybunał wielokrotnie podkreślał, wyznaczenie adwokata samo w sobie nie zapewnia skuteczności pomocy, na jaką może sobie pozwolić oskarżony (zob. Magalhães Pereira, cyt. powyżej, § 60), ponieważ skuteczna reprezentacja prawna osób z niepełnosprawnościami wymaga obowiązku sprawowania przez właściwe sądy krajowe surowszego nadzoru nad ich przedstawicielami prawnymi (zob. M.S. przeciwko Chorwacji (nr 2), nr 75450/12, § 154, 19 lutego 2015 r.).

197. W niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że w zdecydowanej większości spraw adwokaci wyznaczani z urzędu albo opowiadali się za utrzymaniem pozbawienia wolności, albo pozostawiali tę kwestię do uznania sądów. Trybunał jest daleki od tego, by nakazywać prawnikom sposób, w jaki powinni traktować sprawy, w których reprezentują osobę cierpiącą na zaburzenia psychiczne, ale uważa, że w trakcie procedur kontroli konieczności pozbawienia wolności skarżącego zabrakło skutecznej pomocy. Na poparcie tego stwierdzenia Trybunał zauważa, że w odniesieniu do poszczególnych procedur skarżący był reprezentowany każdorazowo przez innego adwokata. Ponadto Trybunał uwzględnia argument skarżącego, któremu Rząd nie zaprzeczył, dotyczący braku rozmów z różnymi prawnikami przed rozprawami sądowymi, co sugeruje całkowity brak konsultacji między skarżącym a jego przedstawicielami prawnymi (zob. mutatis mutandis, Sýkora przeciwko Republice Czeskiej, nr 23419/07, § 108, 22 listopada 2012 r. i zawarte w nim odniesienia oraz M.S. przeciwko Chorwacji (nr 2), cytowany powyżej, § 155).

198. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, Trybunał dochodzi do wniosku, że w trakcie procedur wdrożonych w celu okresowej kontroli sądowej konieczności pozbawienia wolności skarżącego nie korzystał on z odpowiedniej pomocy prawnej.

γ) Wnioski

199. Czynniki te są wystarczające, aby Trybunał doszedł do wniosku, że procedury przeprowadzone w celu sądowej kontroli dalszego pozbawienia wolności skarżącego nie zapewniły wystarczających gwarancji w rozumieniu art. 5 ust. 4 Konwencji. Doszło zatem do naruszenia tego przepisu.

...

IV. ZASTOSOWANIE ART. 41 I 46 KONWENCJI

A. Art. 46 Konwencji

213. Przepis art. 46 Konwencji stanowi:

„1. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami.

2. Ostateczny wyrok Trybunału przekazuje się Komitetowi Ministrów, który czuwa nad jego wykonaniem”.

214. Skarżący zwrócił się do Trybunału z prośbą o nakazanie pozwanemu państwu uwolnienia go i przygotowania za wszelką cenę, biorąc pod uwagę długość okresu pozbawienia wolności, do przejścia od życia w placówce zamkniętej do życia w społeczności, poprzez udzielenie mu niezbędnego wsparcia w wykonywaniu zdolności do czynności prawnych, poszukiwaniu odpowiedniego zakwaterowania i uzyskaniu pomocy psychologicznej, zgodnie z międzynarodową dobrą praktyką. W tym kontekście odniósł się do Europejskich Wytycznych w sprawie przejścia z opieki instytucjonalnej do środowiskowej, opublikowanych w listopadzie 2012 r. przez europejską grupę ekspertów ds. przejścia z opieki instytucjonalnej do środowiskowej.

215. Trybunał przypomina, że na mocy art. 46 Konwencji Układające się Strony zobowiązały się do przestrzegania ostatecznych wyroków Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami, a ich wykonanie nadzorowane jest przez Komitet Ministrów. Z powyższego wynika między innymi, że wyrok, w którym Trybunał uznał naruszenie, nakłada na pozwane państwo prawne zobowiązanie nie tylko do zapłaty kwot zasądzonych w ramach słusznego zadośćuczynienia, ale również do wyboru, pod nadzorem Komitetu Ministrów, środków generalnych lub – w razie potrzeby – indywidualnych, które mają zostać przyjęte w ich krajowym porządku prawnym w celu położenia kresu naruszeniu stwierdzonemu przez Trybunał oraz w celu naprawienia, na tyle, na ile jest to możliwe, jego skutków (zob. Scozzari i Giunta przeciwko Włochom [WI], nr 39221/98 i 41963/98, § 249, ETPCz 2000‑VIII oraz Stanew, cyt. powyżej, § 254). Trybunał przypomina również, że to przede wszystkim do zainteresowanego państwa należy wybór, pod nadzorem Komitetu Ministrów, środków, które mają być wykorzystane w jego krajowym porządku prawnym w celu wywiązania się ze zobowiązania wynikającego z art. 46 Konwencji (zob. Scozzari i Giunta, cyt. powyżej oraz Brumărescu przeciwko Rumunii (słuszne zadośćuczynienie) [WI], nr 28342/95, § 20, ETPCz 2001-I).

216. Jednakże w celu udzielenia pozwanemu państwu pomocy w zakresie wypełnienia jego zobowiązań wynikających z art. 46 Trybunał może starać się wskazać rodzaj środków indywidualnych i/lub generalnych, które mogą zostać podjęte w celu położenia kresu stwierdzonej sytuacji (zob. m.in. Stanew, cyt. powyżej, § 255).

217. W niniejszej sprawie Trybunał uważa, że w świetle stwierdzenia naruszenia art. 5 należy wskazać środki indywidualne służące wykonaniu niniejszego wyroku. Przypomina, że stwierdził naruszenie tego przepisu z uwagi na niespełnienie kryterium, zgodnie z którym każde pozbawienie wolności musi zostać nakazane „w trybie ustalonym przez prawo”, oraz z uwagi na brak uzasadnienia pozbawienia wolności na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e. Trybunał odnotował również niedociągnięcia w zakresie kontroli utrzymywania się zaburzeń uzasadniających pozbawienie wolności.

218. Trybunał jest zdania, że w celu wyeliminowania skutków naruszenia praw skarżącego władze powinny niezwłocznie wykonać ostateczny wyrok Sądu Okręgowego w Buzău z dnia 21 lutego 2017 r. nakazujący zwolnienie skarżącego na warunkach zgodnych z jego potrzebami.

219. Ponadto Trybunał uważa, że braki stwierdzone w niniejszej sprawie mogą w przyszłości stać się podstawą do składania kolejnych uzasadnionych skarg w przyszłości. W związku z tym zaleca, by pozwane państwo przewidziało przyjęcie niezbędnych środków generalnych w celu zagwarantowania, że zatrzymanie osób w szpitalach psychiatrycznych jest zgodne z prawem, uzasadnione i pozbawione arbitralności. Podobnie, osoby pozbawione wolności powinny mieć dostęp do odwołania do sądu, któremu powinny towarzyszyć odpowiednie gwarancje zapewniające bezzwłoczną decyzję co do legalności pozbawienia wolności.

...

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

…

2. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 1 Konwencji;

3. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji;

...

Sporządzono w języku francuskim i obwieszczono na piśmie w dniu 28 listopada 2017 r., zgodnie z Regułą 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Marialena Tsirli Ganna Judkiwska
Kanclerz Przewodnicząca