Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

SEKCJA PIERWSZA

DECYZJA

Skarga nr 58558/13
Irena WARESIAK i Eugeniusz WARESIAK
przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając w dniu 10 marca 2020 r. jako Izba w składzie:

Ksenija Turković, przewodnicząca,

Krzysztof Wojtyczek,

Aleš Pejchal,

Armen Harutyunyan,

Pere Pastor Vilanova,

Pauliine Koskelo,

Tim Eicke, sędziowie,

oraz Abel Campos, kanclerz sekcji,

uwzględniając wyżej wymienioną skargę złożoną w dniu 6 września 2013 r.,

uwzględniając uwagi przedstawione przez pozwany rząd oraz uwagi przedstawione w odpowiedzi na nie przez skarżących,

po przeprowadzeniu narady wydaje następującą decyzję:

  FAKTY

1. Skarżący, p. Irena Waresiak („skarżąca”) i p. Eugeniusz Waresiak („skarżący”), są obywatelami polskimi, którzy urodzili się odpowiednio w latach 1956 i 1957 i mieszkają w Borzęchowie. Przed Trybunałem reprezentowała ich p. M. Gąsiorowska, prawnik praktykująca w Warszawie.

2. Rząd polski („Rząd”) reprezentowany był przez swoich pełnomocników, początkowo przez p. J. Chrzanowską, którą później zastąpił p. J. Sobczak z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Warszawie („Helsińska Fundacja Praw Człowieka”, „interweniująca strona trzecia”) uzyskała zgodę przewodniczącego na wystąpienie z interwencją w trybie pisemnym (art. 36 ust. 2 Konwencji oraz Reguła 44 § 2 Regulaminu) i przedstawiła swoje uwagi.

A.  Okoliczności sprawy

4. Stan faktyczny sprawy, przedstawiony przez strony, można podsumować w niżej opisany sposób.

5. W dniu 17 maja 2009 r., około godziny 23.00, piętnastoletni P.P., szesnastoletni K.T. i M.P., w towarzystwie innego szesnastolatka K.R., wracali do domu po koncercie plenerowym. Wcześniej wieczorem spożywali alkohol. Po drodze młodzi ludzie natknęli się na dwudziestoletniego M.W., syna skarżących. Ten ostatni szedł za nimi i był wobec nich agresywny i ich prowokował. Doszło do bójki, w której P.P. zadał M.W. dwa ciosy w twarz. M.W. upadł na ziemię, uderzając głową o granitową kostkę brukową. P.P., K.T., M.P. zadali mu jeszcze kilka ciosów, po czym zostawili go na ziemi. Na miejsce zdarzenia przybyli ratownicy pogotowania ratunkowego wezwani przez przechodnia i próbowali reanimować M.W., który zmarł wskutek urazu czaszki. Z przeprowadzonej później autopsji wynikało, że w tym krytycznym momencie M.W. znajdował się pod wpływem alkoholu.

6. W dniu 18 maja 2009 r. P.P., K.T. i M.P. zostali umieszczeni w schronisku dla nieletnich, gdzie przebywali do dnia 11 sierpnia 2009 r.

7. Również w dniu 18 maja 2009 r. władze pouczyły skarżącego o prawach przysługujących mu jako osobie bliskiej pokrzywdzonego.

8. W dniu 19 maja 2009 r. sędzia sądu rodzinnego („sędzia”), orzekając na podstawie ustawy z dnia 26 września 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich („ustawa z 1982 r.”), wszczął postępowanie wyjaśniające przeciwko P.P., K.T. i M.P. Skarżącego poinformowano o tej procedurze i pouczono o prawach przysługujących mu jako osobie bliskiej pokrzywdzonego.

9. W dniu 22 maja 2009 r. sędzia uwzględnił wniosek pełnomocnika skarżącego o umożliwienie mu zapoznania się z aktami sprawy, w dniu 4 czerwca 2009 r. uwzględnił zaś jego wniosek o przesłuchanie dwóch świadków.

10. W dniu 8 czerwca 2009 r. sędzia uwzględnił nowy wniosek pełnomocnika skarżącego, o treści podobnej do wniosku, który został uwzględniony w dniu 22 maja 2009 r.

11. Tego samego dnia pełnomocnik skarżącego zwrócił się do władz o przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego w sprawie K.R. i zajęcie jego telefonu komórkowego.

12. W dniu 30 czerwca 2009 r. skarżący zwrócił się do sędziego z wnioskiem o zwrot należącego do jego syna telefonu komórkowego. W dniu 7 lipca 2009 r. sędzia poinformował zainteresowanego, że jego wniosek w tej sprawie zostanie rozpatrzony niezwłocznie po otrzymaniu przez sąd ustaleń zawartych w opinii biegłego.

13. W dniu 10 lipca 2009 r. sędzia postanowił skierować sprawę do sądu dla nieletnich w celu jej rozpoznania w ramach postępowania poprawczego. Decyzja ta została podana do wiadomości pełnomocnika skarżących.

14. W dniu 10 sierpnia 2009 r. sędzia uwzględnił wniosek pełnomocnika skarżącego o przekazanie mu ustaleń zawartych w opinii biegłego

15. Na rozprawie w dniu 11 sierpnia 2009 r., na której skarżący stawili się razem, pełnomocnik skarżących złożył szereg wniosków dowodowych.

16. W dniu 13 sierpnia 2009 r. pełnomocnik skarżącego ponownie złożył wniosek o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w sprawie K.R. W dniu 17 sierpnia 2009 r. sąd dla nieletnich nadał sprawie odpowiednią sygnaturę akt.

17. W dniach 19 sierpnia i 7 października 2009 r. sędzia zezwolił pełnomocnikowi skarżącego na zapoznanie się z aktami sprawy, za wyjątkiem opinii biegłego i wyników postępowania wyjaśniającego.

18. W dniu 8 października 2009 r. odbyła się rozprawa, na której stawili się oboje skarżący. Na tej rozprawie skarżąca zrzekła się prawa do złożenia zeznań, a sąd przesłuchał skarżącego i świadka.

19. W dniu 29 października 2009 r. odbyła się kolejna rozprawa poświęcona przesłuchaniu świadków, na której stawił się wyłącznie skarżący.

20. W dniu 3 listopada 2009 r. sędzia zezwolił skarżącemu na zapoznanie się z aktami sprawy, za wyjątkiem opinii biegłego i wyników postępowania wyjaśniającego.

21. W dniu 10 listopada 2009 r. sąd oddalił wniosek skarżącego o udostępnienie protokołu z rozprawy z uwagi na fakt, że rozprawa ta odbyła się przy drzwiach zamkniętych.

22. W orzeczeniu z dnia 20 listopada 2009 r. Sąd Rejonowy w Ostrowcu Świętokrzyskim uznał, że nieletni popełnili zarzucane im czyny karalne z art. 158 § 3 Kodeksu karnego ((k.k.); zob. właściwe prawo krajowe, par. 51 poniżej) i z tego względu orzekł wobec nich środek polegający na umieszczeniu w zakładzie poprawczym. Jednocześnie sąd zawiesił wykonanie tego środka na trzyletni okres próby i zarządził objęcie nieletnich nadzorem kuratora. Przy orzekaniu o zastosowaniu środków sąd wziął pod uwagę brak demoralizacji nieletnich i ich zachowanie, przyjmując, że będą oni przestrzegać prawa. Sąd zarządził o poinformowaniu pełnomocnika pokrzywdzonych o treści wyroku.

23. W dniu 5 stycznia 2010 r. sędzia zezwolił skarżącej na zapoznanie się z aktami sprawy i doręczył jej uzasadnienie przedmiotowego orzeczenia.

24. Prokuratura zaskarżyła orzeczenie z dnia 20 listopada 2009 r., w związku z czym skarżących poinformowano o tym, że rozprawa w postępowaniu odwoławczym odbędzie się w dniu 22 marca 2010 r.

25. W dniu 22 stycznia 2010 r. sędzia potwierdził odbiór wysłanego do niego przez skarżącego i jego pełnomocnika pisma zawierającego wniosek o przeprowadzenie ekshumacji i autopsji ciała pokrzywdzonego. Pismo to złożono do akt sprawy z adnotacją „do wykorzystania na rozprawie”.

26. W dniu 29 marca 2010 r. Sąd Okręgowy w Kielcach uchylił orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sądowi rejonowemu. Na rozprawie przed sądem rejonowym stawiła się jedynie skarżąca wraz ze swoim pełnomocnikiem.

27. W dniu 5 maja 2010 r. sędzia oddalił wniosek skarżących z dnia 29 kwietnia 2010 r., w którym zwrócili się oni o doręczenie im na piśmie uzasadnienia orzeczenia sądu okręgowego.

28. W dniu 6 maja 2010 r. sąd rejonowy poinformował skarżących o terminie rozprawy wyznaczonym na dzień 26 maja.

29. W dniu niewskazanym w skardze sąd uwzględnił wniosek pełnomocnika skarżącego z dnia 13 maja 2010 r. o umożliwienie mu zapoznania się z aktami sprawy.

30. Skarżący wraz ze swoim pełnomocnikiem stawił się na rozprawie w dniu 26 maja 2010 r., poświęconej przesłuchaniu nieletnich, a także na kolejnych rozprawach w dniach 21 czerwca, 3 i 30 sierpnia oraz 16 września 2010 r.

31. W dniu niewskazanym w skardze sąd uwzględnił wniosek pełnomocnika skarżącego z dnia 3 września 2010 r. o umożliwienie mu zapoznania się z aktami sprawy.

32. Orzeczeniem z dnia 22 września 2010 r., którego treść była niemal identyczna z treścią pierwotnego orzeczenia sądu rejonowego, ten sam sąd rozstrzygnął sprawę co do istoty.

33. W dniu niewskazanym w skardze sędzia uwzględnił wniosek pełnomocnika skarżącego z dnia 19 października 2010 r. o umożliwienie mu zapoznania się z aktami sprawy.

34. W dniu 28 października 2010 r. sąd doręczył skarżącej uzasadnienie orzeczenia z dnia 22 września 2010 r.

35. W dniu 11 marca 2011 r. przed Sądem Okręgowym w Kielcach odbyła się rozprawa apelacyjna, na której stawili się oboje skarżący.

36. W dniu 18 marca 2011 r. sąd okręgowy, orzekając w sprawie odpowiednich środków odwoławczych prokuratora i nieletnich, uchylił orzeczenie sądu pierwszej instancji z dnia 22 września 2010 r. i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia przez sąd rejonowy. Na rozprawie, na której ogłoszono orzeczenie sądu okręgowego, stawił się tylko skarżący.

37. Skarżący wraz ze swoim pełnomocnikiem stawili się na rozprawach, które odbyły się w dniach 4 i 11 sierpnia 2011 r. w Sądzie Rejonowym w Ostrowcu Świętokrzyskim.

38. W dniu niewskazanym w skardze sędzia odrzucił wniosek skarżących z dnia 5 października 2011 r. o udostępnienie im akt sprawy, ponieważ wniosek nie został prawidłowo podpisany, a skarżący nie byli stronami postępowania. Po złożeniu przez skarżących zażalenia na postanowienie w przedmiocie odrzucenia ich wniosku, Prezes Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim poinformował ich, że nie przysługuje im prawo do wniesienia zażalenia w tym przedmiocie, ponieważ odrzucenie nastąpiło w toku postępowania prowadzonego przez sąd dla nieletnich, nie zaś w toku postępowania wyjaśniającego. Prezes sądu rejonowego wskazał ponadto, że chociaż przepis art. 159 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.), na który powoływali się skarżący na poparcie wniesionego zażalenia, umożliwia każdej zainteresowanej osobie wniesienie zażalenia na postanowienie o odmowie udostępnienia akt sprawy przez prokuratora prowadzącego postępowanie przygotowawcze, to jednak nie ma on zastosowania do postępowania prowadzonego przez sąd dla nieletnich. Następnie wyjaśnił, że jeżeli, tak jak to ma miejsce w niniejszej sprawie, postępowanie przed sądem dla nieletnich odbywa się przy drzwiach zamkniętych, dostęp do akt sprawy można ograniczyć do stron postępowania. Prezes sądu rejonowego uznał, że skarżący mogą nadal korzystać z praw przysługujących im na mocy ustawy z 1982 r., nawet jeżeli nie są stronami postępowania. Uznał również, że pomimo odrzucenia wniosku skarżących, byli oni prawidłowo informowani o przebiegu postępowania.

39. Rozprawy przed sądem rejonowym odbyły się w dniach 28 września, 9 listopada i 7 grudnia 2011 r. oraz w dniach 11 stycznia oraz 11 i 20 kwietnia 2012 r. Oboje skarżący stawili się na tych rozprawach, z wyjątkiem drugiej i trzeciej rozprawy, w których uczestniczył tylko skarżący.

40. Postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy w Ostrowcu Świętokrzyskim, orzekając jako sąd a quo w trybie przewidzianym dla stosowania środków wychowawczych, stwierdził, że nieletni dopuścili się zarzucanych im czynów, za co orzekł o zastosowaniu wobec M.P. i K.T. środka w postaci nadzoru kuratora i umorzył postępowanie w stosunku do P.P. z tego powodu, że od lipca 2008 r. stosowano już wobec niego środek identyczny ze środkiem orzeczonym wobec dwóch pierwszych nieletnich. Przy orzekaniu o zastosowaniu środków sąd wziął pod uwagę powagę czynów karalnych, ustalony przez biegłych brak demoralizacji nieletnich, oraz ich zachowanie, które dawały podstawy do przypuszczeń, że będą oni przestrzegać prawa. Sąd zauważył, że nieletni, wobec których prowadzono postępowanie, żałowali swoich czynów, byli świadomi ich powagi i przeprosili osoby bliskie pokrzywdzonego. Na rozprawie, na której ogłoszono wyrok sądu rejonowego, stawiła się tylko skarżąca.

41. W dniu 15 czerwca 2012 r. sąd rejonowy doręczył skarżącym uzasadnienie ww. postanowienia i pouczył ich o warunkach, na jakich mogą zaskarżyć to postanowienie w części dotyczącej P.P.

42. Prokurator, M.P. i K.T. zaskarżyli postanowienie z dnia 27 kwietnia 2012 r. O wniesieniu tych środków poinformowano skarżących.

43. Jeden ze skarżących stawił się na rozprawie w dniu 6 listopada 2012 r. przed Sądem Okręgowym w Kielcach, a drugi na rozprawie w dniu 9 stycznia 2013 r.

44. Wyrokiem z dnia 7 marca 2013 r. sąd okręgowy oddalił wszystkie środki odwoławcze na tej podstawie, że zaskarżone postanowienie było zgodne z prawem. Uznając, że poczynione przez sąd rejonowy ustalenia zawierały braki, sąd okręgowy uzupełnił je. Oboje skarżący stawili się na rozprawie, na której ogłoszono rozstrzygnięcie sądu okręgowego.

45. W terminach niewskazanych w skardze sędzia w całości uwzględnił wniosek z dnia 11 marca 2013 r. o umożliwienie skarżącym zapoznanie się z aktami sprawy i częściowo wniosek z dnia 3 września 2013 r. o wydanie rzeczy osobistych ich syna. W dniu 20 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy w Kielcach oddalił zażalenie skarżących na postanowienie sędziego w tej ostatniej kwestii. W dniu 26 listopada 2014 r. sąd wydał skarżącym część rzeczy osobistych ich syna, które do tej pory znajdowały się w dyspozycji Instytutu Medycyny Sądowej.

B.  Właściwe prawo krajowe i praktyka

1.  Właściwe prawo krajowe i praktyka

a)  Ustawa z 1982 r.

46. Główne cechy postępowania uregulowanego w ustawie z 1982 r. zostały przedstawione w par. 51‒62 wyroku w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce (skarga nr 54727/00, z dnia 2 marca 2010 r.). W chwili wystąpienia zdarzeń objętych przedmiotem skargi, które doprowadziły do wydania tego wyroku, przedmiotowe postępowanie składało się z dwóch etapów: postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez sąd rodzinny oraz postępowania przed sądem dla nieletnich w trybie przewidzianym dla stosowania środków wychowawczych lub w trybie przewidzianym dla stosowania środków poprawczych (szerzej na ten temat w wyroku Adamkiewicz, §§ 56, 57 i 65). Po wejściu w życie zmiany ustawodawczej w styczniu 2014 r. ta dwuetapowa procedura została zastąpiona jedną procedurą prowadzoną przez sąd dla nieletnich.

47. W przedmiotowym okresie procedura ta miała swoisty „hybrydowy” lub „mieszany” charakter. Dokładniej rzecz ujmując, sprawy dotyczące nieletnich rozpoznawano na zasadach Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) prowadzonego w trybie nieprocesowym, które miały zastosowanie per analogiam, z wyjątkiem przypadków, w których dotyczyły one kilku konkretnych aspektów (zbieranie, utrwalanie i przeprowadzanie dowodów przez Policję oraz powoływanie i działania obrońcy nieletnich) oraz z wyjątkiem przypadków, w których sąd dla nieletnich orzekał w sposób przewidziany dla zastosowania środków poprawczych, w których to przypadkach ustawa z 1982 r. zawierała odesłanie do odpowiednich przepisów k.p.k..

48. Zgodnie z art. 30 § 1 tejże ustawy w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, stroną w postępowaniu ustanowionym przez tę ustawę byli wyłącznie nieletni, jego rodzice lub opiekunowie oraz prokurator.

49. W czasie mającym znaczenie dla sprawy pokrzywdzonemu czynem nieletniego przysługiwały następujące prawa procesowe:

a) prawo do złożenia zawiadomienia o czynie karalnym w przypadku wyrządzenia szkody w jego mieniu lub groźby wyrządzenia takiej szkody w związku z dopuszczeniem się przez nieletniego czynów karalnych lub zachowaniem nieletniego świadczącym o jego demoralizacji. Jeżeli zarzucany nieletniemu czyn stanowiący podstawę wniosku złożonego przez pokrzywdzonego stanowił czyn ścigany z oskarżenia publicznego wszczęcie postępowania przez władze następowało z urzędu. Jeżeli dany czyn był ścigany z oskarżenia prywatnego, sąd rodzinny decydował o ewentualnym wszczęciu postępowania, mając na uwadze interes społeczny, wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego, a w takim przypadku postępowanie toczyło się z urzędu (art. 22 §§ 1 i 2 ustawy);

b) prawo do uzyskania informacji o wszczęciu i zakończeniu postępowania oraz o skierowaniu sprawy do sądu dla nieletnich (art. 31 § 3 i 43 § 3 ustawy);

c) prawo do przystąpienia do mediacji z nieletnim na każdym etapie postępowania. Mediacja mogła odbyć się z inicjatywy pokrzywdzonego lub z inicjatywy strony postępowania, za zgodą pokrzywdzonego (art. 3a § 1 ustawy);

d) prawo do zaskarżenia orzeczeń organów w przedmiocie odmowy wszczęcia postępowania, umorzenia postępowania, jeżeli umorzenie wynikało z braku podstaw wszczęcia postępowania lub świadczących o celowości orzeczenia środków wychowawczych lub poprawczych wobec danego nieletniego, oraz orzeczeń organów w przedmiocie zawieszenia postępowania, jeżeli dany nieletni zbiegł (art. 21 § 3 i 30a § 2 ustawy);

e) prawo do udziału w rozprawach przed sądem dla nieletnich (art. 30 § 6 ustawy);

f) prawo do składania wniosków dowodowych, prawo dostępu do akt sprawy i prawo do sporządzania z nich odpisów, z wyłączeniem opinii biegłych i wyników postępowania wyjaśniającego. Skorzystanie z tych dwóch ostatnich uprawnień wymagało zgody sędziego (art. 35 § 3 i 36 § 2 ustawy).

50. Zgodnie z art. 6 § 2 ustawy z 1982 r. w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, sąd mógł zobowiązać nieletniego do naprawienia wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody lub do przeproszenia pokrzywdzonego.

b)  Kodeks karny

51. Zgodnie z art. 158 § 3 k.k. w przypadku gdy następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 10.

c)  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego SK 24/15 z dnia 29 czerwca 2016 r.

52. W sierpniu 2014 r. G.K. wniosła do Trybunału Konstytucyjnego skargę z wnioskiem o zbadanie zgodności art. 30 § 1 ustawy z 1982 r. – w zakresie, w jakim nie uznawał on pokrzywdzonego za stronę w postępowaniu toczącym się przeciwko nieletniemu, a w konsekwencji pozbawiał pokrzywdzonego możliwości zaskarżenia wydanych w tym postępowaniu orzeczeń – z art. 45 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 77 ust. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji (prawo do sądu), a także z art. 78 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji (prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji). Według skarżącej skrytykowany przepis stworzył nierównowagę proceduralną pomiędzy poszczególnymi uczestnikami spornego postępowania.

53. W wyroku SK 24/15 z dnia 29 czerwca 2016 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 30 § 1 ustawy z 1982 r. jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 77 ust. 2 i art. 31 ust. 3 oraz że nie jest niezgodny z art. 78 Konstytucji w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2.

54. W uzasadnieniu swojego wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że szczegółowe cele ustawy z 1982 r. są następujące: zwalczanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz reintegracja społeczna nieletnich sprawców. Dla Trybunału Konstytucyjnego procedura regulowana przez tę ustawę miała przede wszystkim na celu ochronę dobra nieletniego, które samo w sobie jest wartością chronioną przez Konstytucję i ratyfikowane przez Polskę akty prawa międzynarodowego. Oprócz tego celu, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, omawiane postępowanie mogłoby mieć inne cele, w tym naprawienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, pod warunkiem że nie koliduje to z dobrem nieletniego.

55. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że procedura stosowana wobec nieletnich różni się pod wieloma względami od innych procedur sądowych, w tym od postępowania karnego. Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje. W odróżnieniu od postępowania karnego, które ma charakter sankcyjny, ogólnoprewencyjny i retrybutywny, celem postępowania w sprawach nieletnich jest ochrona nieletnich przed przestępczością oraz stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia tym nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem. To właśnie z powodu tych wszystkich szczególnych cech rozpatrywanego postępowania uprawnienia, które pokrzywdzony wywodził z odpowiednich przepisów prawa, zostały ograniczone jedynie do tych uprawnień, których wykonywanie nie sprzeciwia się dobru nieletniego ani nie narusza celu prowadzonego wobec niego postępowania. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, wykonywania przez pokrzywdzonego praw procesowych przyznanych mu przez odpowiednie przepisy nie można łączyć z chęcią odwetu czy też odpłaty w rozumieniu prawnokarnym. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego zaskarżone przepisy były zgodne z zasadą proporcjonalności sformułowaną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

56. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że wszczęcie postępowania w sprawie nieletniego następuje wtedy, gdy zachodzi podejrzenie wykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji lub dopuszczenia się przez niego czynu karalnego, a zatem gdy chodzi o „sprawę nieletniego”. Zauważył również, że jednocześnie, ponieważ sprawa dotyczy również pokrzywdzonego, należy mu zapewnić w tym postępowaniu prawa gwarantowane w art. 45 Konstytucji.

57. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że specyfika postępowania w sprawach nieletnich została z konieczności odzwierciedlona w przepisach dotyczących praw procesowych poszczególnych uczestników tego postępowania, które to przepisy różnią się od analogicznych przepisów dotyczących praw procesowych przyznanych stronom postępowania karnego. Trybunał objaśnił tok swojego rozumowania w następujący sposób. Specyfika ta uniemożliwiła bezpośrednie zastosowanie do przedmiotowego postępowania naczelnych zasad procesu karnego oraz przepisów regulujących sytuację procesową pokrzywdzonego. Ze względu na głównie wychowawczy i ochronny cel w stosunku do nieletnich, postępowanie uregulowane w ustawie z 1982 r. miało charakter raczej inkwizycyjny, co oznaczało, że zasady kontradyktoryjności, jawności i skargowości miały do niego zastosowanie tylko w ograniczonym zakresie.

58. Odrzucając argument skarżącej, że nieletni i pokrzywdzony są przeciwnymi stronami w przedmiotowym postępowaniu, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zasada równości stron postępowania (zasada równouprawnienia stron) również nie znajduje zastosowania w przedmiotowym postępowaniu.

59. Trybunał Konstytucyjny zauważył ponadto, że w piśmiennictwie prezentowane są odmienne stanowiska co do tego, jakie uprawnienia procesowe powinny przysługiwać pokrzywdzonemu przez nieletniego sprawcę. Trybunał Konstytucyjny zważył zatem, co następuje. Z jednej strony w piśmiennictwie przedmiotu wskazuje się, że przysługujące pokrzywdzonemu uprawnienia są tak szerokie, że niepotrzebnie komplikują zadania sądów zajmujących się sprawami nieletnich. Zdaniem zwolenników tego stanowiska przyznanie pokrzywdzonemu tak szerokich uprawnień procesowych nie wydaje się zasadne ze względu na cele ustawy z 1982 r. Z drugiej strony prezentowane jest stanowisko, że pozbawienie pokrzywdzonego czynem karalnym nieletniego uprawnień strony postępowania w sprawach nieletnich można oceniać jako naruszenie zasady równości stron postępowania oraz prawa do sądu. Prezentowane jest również stanowisko, zgodnie z którym pokrzywdzonemu należy przyznać szersze uprawnienia procesowe jedynie we wstępnej fazie postępowania, w której ustala się stan faktyczny i przeprowadza dowody.

60. Trybunał Konstytucyjny uznał, że niezaliczenie pokrzywdzonego do stron postępowania w sprawach nieletnich nie ma negatywnego wpływu na prawo pokrzywdzonego do sądu ani na jego prawo do ochrony sądowej. Podstawę tego wniosku stanowiły poniższe ustalenia. Odpowiednie przepisy w tej materii przyznawały pokrzywdzonemu szeroki wachlarz środków procesowych umożliwiających mu dochodzenie swoich praw. Ponadto interesy pokrzywdzonego były chronione przez prokuratora, który dokonywał różnych czynności w przedmiotowym postępowaniu i wnosił środki zaskarżenia, w tym na korzyść pokrzywdzonego. Wreszcie pokrzywdzony miał możliwość dochodzenia swoich interesów cywilnoprawnych wobec nieletniego lub osób za niego odpowiedzialnych w postępowaniu cywilnym odrębnym od postępowania w sprawach nieletnich.

2.  Właściwe prawo międzynarodowe

a)  Międzynarodowa konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r.

61. Artykuł 40 tej konwencji, w części mającej znaczenie dla niniejszej sprawy, stanowi:

„1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka podejrzanego, oskarżonego bądź uznanego winnym pogwałcenia prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości dziecka, które umacnia w nim poszanowanie podstawowych praw i wolności innych osób oraz uwzględnia wiek dziecka i celowość sprzyjania jego reintegracji dla podjęcia przez nie konstruktywnej roli w społeczeństwie.

(…)

3. Państwa-Strony będą sprzyjały tworzeniu praw, procedur organów oraz instytucji odnoszących się specjalnie do dzieci podejrzanych, oskarżonych bądź uznawanych winnymi pogwałcenia prawa karnego, a w szczególności:

a) ustanowienia minimalnej granicy wieku, poniżej której dzieci będą posiadały domniemanie niezdolności do naruszenia prawa karnego;

b) w przypadku gdy jest to właściwe i celowe, stosowaniu innych środków postępowania z takimi dziećmi, bez uciekania się do postępowania sądowego, pod warunkiem pełnego poszanowania praw człowieka i gwarancji prawnych.

(...). ”

b)  Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 2010(2014) w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom

62. Odpowiednie części tej rezolucji brzmią następująco:

„6. W szczególności Zgromadzenie zwraca się do państw członkowskich o:

6.1. ustanowienie wyspecjalizowanego systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych wobec nieletnich poprzez wprowadzenie przepisów, procedur i instytucji przeznaczonych specjalnie dla dzieci pozostających w konflikcie z prawem (...);

6.2. ustalenie minimalnego wieku odpowiedzialności karnej na co najmniej 14 lat, jednocześnie przyjmując szereg rozwiązań dostosowanych do młodszych nieletnich, które zastąpią tradycyjne postępowanie karne;

6.3. zakazanie odstępstw od minimalnego wieku odpowiedzialności karnej, nawet w przypadku poważnych przestępstw;

(…) ”

  PRZEDMIOT SKARGI

63. Powołując się na art. 2 Konwencji, skarżący zarzucali brak możliwości udziału w postępowaniu przed sądem dla nieletnich w zakresie niezbędnym do obrony ich interesów. W szczególności zarzucali brak możliwości wykazania większej aktywności na rozprawach, pozbawienie statusu strony w postępowaniu, brak możliwości zapoznania się z aktami przedmiotowego postępowania oraz brak możliwości zaskarżenia rozstrzygnięć wydanych przez sąd dla nieletnich. Na podstawie tego samego postanowienia Konwencji w związku z jej art. 13 skarżący skarżyli się ponadto na czas trwania przedmiotowego postępowania oraz brak środka prawnego, który mogliby wnieść w związku z jego przewlekłością.

  PRAWO

64. Skarżący zarzucali, że nie mieli możliwości wzięcia odpowiedniego udziału w postępowaniu przed sądem dla nieletnich i skarżyli się na czas trwania całego postępowania oraz brak środków prawnych związanych z jego przewlekłością. Skarżący powołali się na art. 2 i 13 Konwencji, które w częściach mających znaczenie dla niniejszej sprawy stanowią:

Artykuł 2

„1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę (...)”.

Artykuł 13

„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego (...) ”.

A.  Argumenty stron i interweniującej strony trzeciej

1.  Rząd

65. Rząd twierdzi, że skarga była w sposób oczywisty nieuzasadniona oraz że nie doszło do naruszenia art. 2 Konwencji. Twierdzi, że prawa skarżących jako osób bliskich pokrzywdzonego były ogólnie przestrzegane, z wyjątkiem kilku niefortunnych przypadków. Rząd stwierdza w tym zakresie, że skarżący i ich pełnomocnik mieli wielokrotnie możliwość zapoznania się z aktami sprawy i sporządzenia z nich odpisów. Mieli oni również możliwość składania wniosków dowodowych, które zostałyby uwzględnione. Ponadto skarżący i ich pełnomocnik mieli możliwość uczestniczenia we wszystkich odbywanych w sprawie rozprawach. Wreszcie sąd wielokrotnie przekazywał im znajdujące się w aktach sprawy dokumenty i mieli możliwość przedstawienia swojego stanowiska w przedmiocie wnoszonych przez strony postępowania środków odwoławczych.

66. Rząd twierdzi, że skarżący i ich pełnomocnik byli odpowiednio informowani o wszystkich istotnych rozstrzygnięciach w sprawie, w szczególności o wszczęciu postępowania, dowodach oraz o skierowaniu sprawy do sądu dla nieletnich. Ponadto postępowanie wobec K.R. wszczęto na wyraźny wniosek skarżących. Wreszcie Rząd wskazuje, że skarżący nie zaskarżyli postanowienia z dnia 27 kwietnia 2012 r. w części dotyczącej P.P., chociaż mieli taką możliwość.

67. Rząd twierdzi, że status pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich na gruncie ustawy z 1982 r. jest szczególny. Jego zdaniem, nawet jeśli pokrzywdzony nie jest stroną postępowania, to dysponuje szerokim wachlarzem środków procesowych, które umożliwiają mu włączenie się do postępowania w zakresie niezbędnym do obrony jego interesów. Zdaniem Rządu przepisy regulujące status procesowy pokrzywdzonego są zgodne z naczelną zasadą postępowania w sprawach nieletnich, która wymaga, by dobro nieletnich miało pierwszeństwo przed interesami ogółu społeczeństwa.

68. Rząd wskazuje, że na straży interesów skarżących stał również prokurator, który we wniesionych przez siebie środkach zaskarżenia zakwestionował orzeczone wobec nieletnich środki ze względu na ich zbyt łagodny charakter. Dodaje, że w postępowaniu w sprawach nieletnich prokurator zarówno stoi na straży prawa i praw poszczególnych uczestników postępowania, jak i działa jako pośrednik między nimi.

69. Rząd stwierdza również, że postępowanie w tej sprawie doprowadziło do wykrycia sprawców czynów karalnych i do zastosowania wobec nich środków wymaganych w ich indywidualnej sytuacji.

70. Rząd uważa, że art. 2 Konwencji nie może być interpretowany jako przyznający jakiejkolwiek osobie prawo do pewnego rodzaju „sądowego odwetu”. Jego zdaniem kwestia odpowiedzialności nieletnich i stosowności środków zastosowanych wobec nich przez organy jest bez znaczenia dla ewentualnej odpowiedzialności państwa wynikającej z tego postanowienia Konwencji.

2.  Skarżący

71. Skarżący kwestionują argumenty Rządu i twierdzą, że podlegali oni dyskryminacji w stosunku do nieletnich, wobec których prowadzono sporne postępowanie. Przyznając, że sami byli w stanie skorzystać z niektórych praw przysługujących im w ramach tego postępowania, wyrażają jednak ubolewanie, że władze oddaliły niektóre z ich wniosków, w tym wnioski o dostęp do akt sprawy.

72. Skarżący uważają, że pozbawienie ich statusu strony w postępowaniu w sprawach nieletnich uczyniło ich udział w tym postępowaniu nieskutecznym i iluzorycznym. W tym zakresie stwierdzają oni w szczególności, że nie mieli możliwości zadawania żadnych pytań na rozprawach ani zaskarżenia któregokolwiek z orzeczeń wydanych przez sąd dla nieletnich. Skarżący uważają, że zakres ich udziału w postępowaniu przed tym sądem zależał od dobrej woli prokuratora. Jeżeli prokurator zaskarżył orzeczenie sądu pierwszej instancji, to uczynił to, ich zdaniem, jako strażnik interesu społecznego, a nie w ich własnym interesie. Ponadto, przed wnoszeniem kolejnych środków odwoławczych prokurator nigdy nie omawiał ze skarżącymi ewentualnego przedmiotu ani zakresu tych środków. Wreszcie skarżący nie dysponowali żadnymi środkami, które pozwoliłyby im w jakikolwiek sposób wpływać na podejmowane przez prokuratora czynności.

73. Skarżący twierdzą, że wymiar sprawiedliwości w sprawach nieletnich w Polsce chroni nieletnich kosztem pokrzywdzonych. Pokrzywdzonego nawet nie zalicza się do stron postępowania prowadzonego wobec nieletniego, w związku z czym zakres udziału pokrzywdzonego w tym postępowaniu jest niewystarczający dla ochrony jego interesów.

74. Skarżący twierdzą, że w przeciwieństwie do obrońcy i rodziców nieletnich oraz prokuratora odegrali bardzo bierną rolę w rozprawach. Twierdzą, że chociaż rodzice nieletnich byli stronami przedmiotowego postępowania, to sami nie mieli możliwości dochodzenia swoich interesów wobec nieletnich ani nawet wypowiadania się w imieniu swojego syna, który był ofiarą czynów tych nieletnich. Dodają, że z drugiej strony, ci sami nieletni bardzo dobrze prowadzili swoją obronę, obciążając syna skarżących, przy czym nie mieli oni możliwości przedstawienia swojego stanowiska w odpowiedzi.

75. Skarżący twierdzą, że czas trwania postępowania był nadmierny i że za opóźnienia powstałe w toku postępowania należało winić wyłącznie władze krajowe. W tym zakresie stwierdzają, że sprawa była trzykrotnie poddawana ponownemu rozpoznaniu, pomimo braku szczególnie zawiłego jej charakteru. Ponadto skarżący zarzucają, że nie mieli możliwości przyspieszenia postępowania ani złożenia skargi na opóźnienia, które miały miejsce w jego toku.

3.  Helsińska Fundacja Praw Człowieka

76. W swoich uwagach przedstawionych w charakterze interweniującej strony trzeciej Helsińska Fundacja Praw Człowieka przytacza główne przepisy i międzynarodowe akty prawne w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich1 oraz charakterystyczne dla Polski standardy, w szczególności przepisy prawa regulujące sytuację procesową pokrzywdzonego. Przyznając, że z biegiem czasu status pokrzywdzonego w postępowaniu ukształtowanym ustawą z 1982 r. uległ poprawie, interweniująca Fundacja podkreśla, że pokrzywdzonego nadal nie zalicza się do stron postępowania w sprawach nieletnich i przysługują mu jedynie szczególnie ograniczone prawa w tym postępowaniu. Ponadto, jej zdaniem, korzystanie przez pokrzywdzonego z niektórych przysługujących mu praw może niekiedy okazać się iluzoryczne. W tym kontekście Helsińska Fundacja Praw Człowieka zwraca uwagę, że chociaż pokrzywdzony może zwrócić się z wnioskiem o wgląd do akt sprawy, na postanowienie w przedmiocie jego oddalenia przez władze nie służy zażalenie. Co więcej, rola pokrzywdzonego na rozprawach przed sądem dla nieletnich sprowadza się do zwykłej obserwacji. Wreszcie sytuacja procesowa pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich jest mniej korzystna niż sytuacja procesowa pokrzywdzonego w postępowaniu karnym.

77. Interweniująca Fundacja wskazuje, że część przedstawicieli doktryny w Polsce stoi na stanowisku, iż miejsce pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich jest na tyle marginalne, że prowadzi do jego podwójnej wiktymizacji.

78. Fundacja zwraca uwagę, że zakres udziału pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich różni się w zależności od kraju. Fundacja wyjaśnia, że np. zgodnie z prawem niemieckim, w postępowaniu w sprawach nieletnich pokrzywdzonemu niekiedy przysługują takie same prawa jak pokrzywdzonemu przestępstwem.

B.  Ocena Trybunału

79. Trybunał przypomina, że zobowiązując Państwo do podjęcia niezbędnych środków w celu ochrony życia osób podlegających jego jurysdykcji, art. 2 Konwencji nakłada nań obowiązek zapewnienia prawa do życia poprzez wprowadzenie konkretnych przepisów karnych, które mają zniechęcać do popełniania przestępstw przeciwko osobie, oraz przyjęcie mechanizmu egzekwowania przepisów mającego na celu zapobieganie, penalizowanie i karanie naruszeń. Obowiązek ten wymaga, w sposób dorozumiany, przeprowadzenia skutecznego dochodzenia, jeżeli istnieją podstawy, by przypuszczać, że dana osoba doznała ze strony potencjalnego sprawcy obrażeń stwarzających zagrożenie dla jej życia w podejrzanych okolicznościach ( Menson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), skarga nr 47916/99, ETPC 2003-V, Pereira Henriques przeciwko Luksemburgowi, skarga nr 60255/00, § 56, wyrok z dnia 9 maja 2006 r., oraz Yotova przeciwko Bułgarii, skarga nr 43606/04, § 68, wyrok z dnia 23 października 2012 r.). Rodzaj wymaganego w ramach tego obowiązku postępowania różni się w zależności od charakteru stworzonego zagrożenia.

80. Aby postępowanie przygotowawcze można było uznać za „skuteczne” w rozumieniu art. 2 Konwencji, musi być ono przede wszystkim odpowiednie ( Ramsahai i Inni przeciwko Niderlandom [WI], skarga nr 52391/99, § 324, ETPC 2007–II). Powinno ono być w stanie doprowadzić do ustalenia okoliczności faktycznych oraz, w stosownych przypadkach, do wykrycia i ukarania osób odpowiedzialnych ( McCann i Inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 27 września 1995 r., §§ 161-163, seria A nr 324).

81. Obowiązek przeprowadzenia skutecznego dochodzenia jest obowiązkiem środków, a nie rezultatu: władze muszą podjąć uzasadnione środki, którymi dysponują, w celu uzyskania dowodów dotyczących okoliczności faktycznych ( Jaloud przeciwko Niderlandom [WI], skarga nr 47708/08, § 186, ETPC 2014, oraz Natchova i Inni przeciwko Bułgarii [WI], skargi nr 43577/98 i 43579/98, § 160, ETPC 2005–VII). Wszelkie niedociągnięcia w dochodzeniu, które ograniczają możliwość ustalenia przyczyny śmierci lub ewentualnej odpowiedzialności, mogą nie spełniać tego standardu ( Giuliani i Gaggio przeciwko Włochom [WI], skarga nr 23458/02, § 301, ETPC 2011).

82. Charakter i stopień dochodzenia spełniającego minimalny standard skuteczności będzie zależał od okoliczności sprawy. Nie jest możliwe sprowadzenie różnych sytuacji, które mogą wystąpić, do prostej listy czynności dochodzeniowych lub innych uproszczonych kryteriów ( Tanrıkulu przeciwko Turcji [WI], skarga nr 23763/94, §§ 101-110, ETPC 1999-IV, oraz Velikova przeciwko Bułgarii, skarga nr 41488/98, § 80, ETPC 2000–VI).

83. Wymóg szybkości i należytej staranności jest w tym kontekście dorozumiany ( Al-Skeini i Inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 55721/07, § 167, ETPC 2011).

84. Dochodzenie musi być dostępne dla rodziny pokrzywdzonego w zakresie niezbędnym do zabezpieczenia jej uzasadnionych interesów. Społeczeństwo musi również mieć możliwość korzystania z prawa kontroli nad postępowaniem w odpowiednim zakresie, w różnym stopniu w zależności od sprawy ( Hugh Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 24746/94, § 109, ETPC 2001–III). Jednakże dostęp, z którego mogą korzystać obywatele lub osoby bliskie pokrzywdzonemu, może zostać przyznany na innych etapach postępowania (zob. m.in. Giuliani i Gaggio, op. cit., § 304, oraz McKerr przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 28883/95, § 129, ETPC 2001–III).

85. Artykuł 2 Konwencji nie nakłada na organy obowiązku zastosowania się do każdego wniosku o podjęcie czynności dochodzeniowej, który może zostać złożony przez osobę bliską pokrzywdzonego w toku dochodzenia ( Ramsahai i Inni, op. cit., § 348, oraz Velcea i Mazăre przeciwko Rumunii, skarga nr 64301/01, § 113, wyrok z dnia 1 grudnia 2009 r.).

86. W niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że w czasie wydarzeń, które doprowadziły do śmierci syna skarżących, sprawcami czynów byli nieletni, w związku z czym postępowanie wobec nich wszczęto na mocy ustawy z 1982 r. Zauważa ponadto, że skarżący sformułowali zarzut niewystarczającego zapewnienia im udziału w przedmiotowym postępowaniu jedynie w odniesieniu do jednego z etapów tego postępowania, które zostało wszczęte przez sąd dla nieletnich. W tym zakresie Trybunał przypomina swoją uwagę zawartą w par. 84 powyżej, że brak publicznej kontroli nad dochodzeniami może zostać zrekompensowany poprzez zapewnienie rodzinie niezbędnego dostępu do innych etapów postępowania.

87. Trybunał zauważa ponadto, że przepisy ustawodawstwa krajowego dotyczące statusu procesowego pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich zostały szczegółowo przeanalizowane przez polski Trybunał Konstytucyjny w wyroku przytoczonym w par. 52‒60 powyżej. W przedmiotowym wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że zaskarżone przepisy były zgodne z Konstytucją RP i respektowały prawo pokrzywdzonego czynem karalnym nieletniego. W szczególności Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że niezaliczenie pokrzywdzonego do stron postępowania w sprawach nieletnich, a tym samym pozbawienie go możliwości zaskarżenia wydanych w tym postępowaniu orzeczeń, nie pozbawia pokrzywdzonego ochrony sądowej gwarantowanej przez Konstytucję. W tym kontekście wskazał, że status procesowy pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich jest związany z głównym celem ustawy z 1982 r., jakim jest przede wszystkim ochrona dobra nieletniego. Stwierdził, że chociaż prawa przyznane pokrzywdzonemu na gruncie tej ustawy były bardziej ograniczone niż prawa pokrzywdzonego przestępstwem popełnionym przez osobę dorosłą, to różnica w regulacji wynikała ze specyfiki postępowania mającego zastosowanie do nieletnich. Trybunał Konstytucyjny podkreślił w tym względzie, że w odróżnieniu od postępowania karnego, które koncentruje się na ukaraniu sprawcy i naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, głównym celem postępowania ukształtowanego ustawą z 1982 r. jest ochrona nieletnich przed przestępczością oraz resocjalizacja tych, którzy popadli w konflikt z prawem. Stwierdził tym samym, że z uwagi na ten szczególny cel przedmiotowego postępowania, prawa przysługujące pokrzywdzonemu w postępowaniu w sprawach nieletnich zostały ograniczone jedynie do tych praw, których wykonaniu nie sprzeciwia się dobro nieletniego. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że pomimo wykluczenia pokrzywdzonego z kręgu stron postępowania, przepisy regulujące jego sytuację procesową są zgodne z zasadą proporcjonalności, ponieważ uprawniają pokrzywdzonego do dochodzenia jego interesów wobec nieletniego sprawcy w zakresie wymaganym przez Konstytucję.

88. Trybunał zauważa, że z powyższego orzecznictwa polskiego Trybunału Konstytucyjnego wynika, iż głównym celem spornych przepisów krajowych, których stosowanie w niniejszej sprawie doprowadziło zdaniem skarżących do naruszenia ich praw zagwarantowanych w art. 2 Konwencji, jest ochrona dobra nieletniego. W tej kwestii przypomina, że kilkakrotnie w różnych kontekstach uznawał, że we wszystkich decyzjach dotyczących dziecka należy kierować się przede wszystkim jego dobrem. W świetle powyższego, a w szczególności ustaleń zawartych w uzasadnieniu wspomnianego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, Trybunał uważa, że cel przedmiotowego aktu prawnego jest zgodny z zasadami wynikającymi z jego właściwego orzecznictwa w tej dziedzinie.

89. Trybunał przypomina ponadto, że stwierdził, iż dochodzenie nie było dostępne dla rodziny ofiary lub nie pozwalało na odpowiednią kontrolę społeczną w następujących przypadkach:

a) rodzina ofiary nie miała dostępu do dochodzenia ani do dokumentów sądowych ( Oğur przeciwko Turcji [WI], skarga nr 21594/93, § 92, ETPC 1999-III) lub nie została poinformowana o istotnych aspektach przebiegu dochodzenia ( Betaïev i Betaïeva przeciwko Rosji, skarga nr 37315/03, § 88, wyrok z dnia 29 maja 2008 r.);

b) małżonka pokrzywdzonego nie otrzymała żadnych informacji na temat przebiegu dochodzenia; nie miała możliwości odpowiedniego zapoznania się z aktami sprawy i nie przekazano jej żadnych dokumentów, ani zeznań świadków, ani innych środków dochodzeniowych ( Mezhiyeva przeciwko Rosji, skarga nr 44297/06, § 75, wyrok z dnia 16 kwietnia 2015 r.);

c) ojciec pokrzywdzonego nie został powiadomiony o umorzeniu postępowania ( Güleç przeciwko Turcji, skarga nr 21593/93, § 82, wyrok z dnia 27 lipca 1998 r.);

d) aby wziąć udział w postępowaniu, rodzina musiała samodzielnie złożyć skargę i wytoczyć powództwo cywilne ( Slimani przeciwko Francji, skarga nr 57671/00, § 47, ETPC 2004-IX);

e) prokuratura starała się uniemożliwić skarżącym otrzymanie akt dochodzenia ( Benzer i Inni przeciwko Turcji, skarga nr 23502/05, § 193, 12 listopada 2013 r.)

90. Trybunał zauważa, że orzecznictwo przywołane w par. 89 powyżej nie pozwala mu stwierdzić, że wykluczenie rodziny zmarłego pokrzywdzonego z kręgu stron postępowania prowadzonego w celu ustalenia okoliczności jego śmierci stanowi samo w sobie naruszenie praw przysługujących im na mocy art. 2 Konwencji.

91. Trybunał zauważa, że w przeciwieństwie do spraw, o których mowa w par. 89 powyżej, w niniejszej sprawie zarówno skarżący, jak i ich pełnomocnik wielokrotnie zapoznawali się z aktami postępowania prowadzonego przez sąd dla nieletnich (par. 9, 10, 17, 20, 23, 29, 31, 33 i 45 powyżej), z wyjątkiem kilku dokumentów, których poufny charakter wynikał z potrzeby ochrony nieletnich, których dotyczyło postępowanie, oraz mieli możliwość sporządzenia z nich odpisów. Trybunał zauważa ponadto, że skarżący byli prawidłowo informowani i stawiali się na rozprawach przed sądem dla nieletnich (par. 15, 18, 19, 23, 26, 30, 35, 36, 37, 39, 40, 42 i 43 powyżej). Na tych rozprawach skarżący i ich pełnomocnik mieli możliwość składania wniosków dowodowych, a skarżący mieli możliwość bycia wysłuchanymi (par. 15 i 18 powyżej). W niniejszej sprawie jedynie skarżący skorzystał z tej ostatniej możliwości (par. 18). Trybunał zauważa ponadto, że skarżących informowano o wszystkich wydanych w sprawie orzeczeniach i doręczono im uzasadnienie niektórych z nich (par. 22, 23, 34 i 41 powyżej). Zauważa, że skarżący nie zaskarżyli postanowienia z dnia 27 kwietnia 2012 r. w części dotyczącej P.P., mimo że mieli oni taką możliwość. Wreszcie zauważa, że skarżących poinformowano o przedmiocie niektórych wniesionych przez strony postępowania środków odwoławczych i umożliwiono im przedstawienie stanowiska w odpowiedzi (par. 42).

92. W zakresie, w jakim skarżący skarżą się na czas trwania postępowania, Trybunał zauważa, że trwało ono trzy lata i dziesięć miesięcy w przypadku dwóch instancji sądowych, łącznie z fazą postępowania wyjaśniającego, która trwała dwa miesiące. W tym okresie sądy krajowe obu instancji odbyły 23 rozprawy i wydały kilka dokumentów procesowych. Trybunał zauważa również, że sprawa ta – co do zasady pozbawiona szczególnej zawiłości – wymagała pewnej wiedzy specjalistycznej.

93. Trybunał zauważa, że nieletni szybko przyznali się do zarzucanych im czynów, a sąd pierwszej instancji orzekł co do istoty sprawy. Chociaż nie jest nierozsądne przypuszczenie, że kolejne uchylenia dwóch pierwszych wyroków tego sądu wynikały z popełnionych przez ten sąd błędów, to w niniejszej sprawie Trybunał nie może spekulować w tej kwestii, ponieważ nie dysponuje uzasadnieniem wyroków, w których przekazano sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. W każdym razie Trybunał uważa, że czas trwania postępowania nie był na tyle nieracjonalny, aby zagrozić jego skuteczności. W tym względzie zauważa, że przedmiotowe postępowanie doprowadziło do wykrycia sprawców czynów karalnych i zastosowania wobec nich środków wymaganych przez ich sytuację osobistą.

94. Trybunał zauważa, że skarżący nie zarzucają, iż nie było możliwe powołanie się na ewentualną odpowiedzialność cywilną nieletnich lub osób, które były za nich odpowiedzialne w czasie wystąpienia zdarzeń. W tym względzie zauważa, że nawet gdyby tak było, skarżący mogli powołać się na ewentualny interes cywilny wobec nieletnich w postępowaniu cywilnym odrębnym od postępowania będącego przedmiotem niniejszej sprawy (par. 60).

95. Uwzględniając nade wszystko szczególne cechy spornego postępowania, Trybunał uznaje, że skarżący uczestniczyli w tym postępowaniu w zakresie niezbędnym dla ochrony ich interesów oraz że czas trwania tego postępowania nie był zbyt długi.

96. W związku z powyższym Trybunał uważa, że skarga jest w sposób oczywisty nieuzasadniona i odrzuca ją na podstawie art. 35 ust. 3 i 4 Konwencji.

97. W zakresie, w jakim skarżący powołują się na art. 2 Konwencji w związku z jej art. 13, skarżąc się na brak środka odwoławczego, za pomocą którego mogliby złożyć skargę na czas trwania danego postępowania, Trybunał przypomina, że ten ostatni artykuł ma znaczenie jedynie w przypadku, gdy skarżący ma „dające się uzasadnić roszczenie” na podstawie innego postanowienia Konwencji lub jej protokołów (zob. m.in. wyrok w sprawie Gebremedhin [Gaberamadhien] przeciwko Francji, skarga nr 25389/05, § 53, ETPC 2007–II). W niniejszym przypadku, po uznaniu skargi na podstawie art. 2 Konwencji za niedopuszczalną z powodu oczywistego braku uzasadnienia, Trybunał uznaje, że skarżący nie mieli „dającego się uzasadnić roszczenia”, w odniesieniu do którego mogliby powołać się na prawo do skutecznego środka odwoławczego w rozumieniu art. 13 Konwencji.

98. Tym samym ta część skargi jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i podlega odrzuceniu na podstawie art. 35 ust. 4.

Z tych względów większość składu orzekającego Trybunału

uznaje skargę za niedopuszczalną.

Sporządzono w języku francuskim i przekazano na piśmie dnia 2 kwietnia 2020 r.

Abel Campos Ksenija Turković
Kanclerz Przewodnicząca

1 Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r., Wzorcowe reguły minimum Narodów Zjednoczonych dotyczące wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich („Reguły pekińskie”) z dnia 29 listopada 1985 r., Rekomendacja Rec (2003) 20 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie nowych sposobów postępowania wobec przestępczości nieletnich i roli wymiaru sprawiedliwości w sprawie nieletnich, a także Rezolucja 2005/20 Rady Społecznej i Gospodarczej ONZ – „Wytyczne dotyczące wymiaru sprawiedliwości w sprawach, w których ofiarami i świadkami przestępstw, są dzieci”.