Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

dnia 17 stycznia 2017 r.

WYROK OSTATECZNY

17/04/2017

Wyrok ten stał się ostateczny na podstawie art. 44 ust. 2 Konwencji.
Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.

Sprawa J. i Inni p-ko Austrii

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Czwarta), zasiadając jako Izba w składzie:

András Sajó, Przewodniczący,
Vincent A. De Gaetano,
Nona Tsotsoria,
Paulo Pinto de Albuquerque,
Krzysztof Wojtyczek,
Gabriele Kucsko-Stadlmayer,
Marko Bošnjak, sędziowie,
oraz Marialena Tsirli, Kanclerz Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 grudnia 2016 r.,

wydaje następujący wyrok, który w tym dniu został przyjęty:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 58216/12) przeciwko Republice Austrii wniesionej do Trybunału dnia 4 września 2012 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez trzy obywatelki filipińskie („skarżące”) — p. J. („pierwsza skarżąca”), p. G. („druga skarżąca”) i p. C („trzecia skarżąca”). Przewodniczący Sekcji uwzględnił wniosek skarżących o nieujawnianie ich tożsamości (Reguła 47 § 4 Regulaminu Trybunału).

2. Skarżące reprezentowane były przez p. Adama Weissa, Dyrektora Prawnego Centrum AIRE — organizacji pozarządowej z siedzibą w Londynie. Rząd austriacki („Rząd”) reprezentował jego Pełnomocnik, p. H. Tichy, Dyrektor Departamentu Prawa Międzynarodowego w związkowym Ministerstwie Spraw Europejskich, Integracji i Spraw Zagranicznych.

3. Skarżące zarzuciły władzom austriackim nieprzeprowadzenie skutecznych i wyczerpujących dochodzeń w sprawie ich twierdzeń, że są ofiarami handlu ludźmi.

4. Dnia 10 czerwca 2014 r. zarzuty wywodzone z art. 3, 4 i 8 Konwencji zostały zakomunikowane Rządowi, a pozostała część skargi — uznana za niedopuszczalną zgodnie z Regułą 54 § 3.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5. Pierwsza i druga skarżące urodziły się odpowiednio w 1984 i 1982 r., zamieszkują w Wiedniu. Trzecia skarżąca urodziła się w 1972 r. i mieszka w Szwajcarii.

6. Poniższe przedstawienie kontekstu sprawy i wydarzeń w Austrii opiera się na stanowiskach skarżących. Sprawozdanie z dochodzenia przeprowadzonego w Austrii oparto na stanowiskach obydwu stron.

A. Kontekst sprawy

7. Wszystkie skarżące są obywatelkami Filipin. Pierwsza i trzecia zostały odpowiednio w 2006 i 2009 r. zaangażowane przez agencję zatrudnienia w Manili do pracy jako pokojówki lub opiekunki do dzieci w Dubaju (Zjednoczone Emiraty Arabskie). Druga skarżąca wyruszyła w tym samym celu do Dubaju w grudniu 2008 r. za namową pierwszej skarżącej, nie za pośrednictwem agencji. Wszystkim zostały przez pracodawców odebrane paszporty. Zgodnie z ich twierdzeniami w trakcie pracy w Dubaju były źle traktowane i wykorzystywane przez pracodawców, którzy nie zapłacili im umówionego wynagrodzenia i zmuszali je do pracy w skrajnie długim wymiarze, pod groźbą dalszego złego traktowania.

1. Pierwsza skarżąca

8. Pod koniec 2006 r. pierwsza skarżąca skontaktowała się z agencją w Manili w celu znalezienia pracy za granicą. Jest ona samotną matką jednej, wówczas ośmiomiesięcznej, córki. Podpisała umowę, w której zobowiązała się do świadczenia pracy na rzecz rodziny w Dubaju przez okres dwóch lat — od grudnia 2006 r. do grudnia 2008 r. Umowa przewidywała także wynagrodzenie na jej rzecz w kwocie miesięcznej 700 dirhamów ZAE (AED — wówczas około 150 euro (EUR)) za pracę w wymiarze ośmiu godzin dziennie. Po przybyciu do Dubaju pierwsza skarżąca została zabrana do pracodawczyń, którymi były dwie siostry bądź szwagierki, wspólnie zajmujące jedną, dużą rezydencję wraz z rodzinami. Jedna z nich zabrała jej paszport.

9. Przez większą część pierwszego okresu dwuletniego pracodawczynie nie znęcały się fizycznie nad pierwszą skarżącą ani nie kierowały wobec niej bezpośrednich gróźb wyrządzenia jej krzywdy, wynagrodzenie zaś otrzymywała regularnie. Musiała jednak w tym okresie pracować od godz. 5.00 nad ranem do północy. Jej obowiązki obejmowały zajmowanie się dziećmi pracodawczyń, przygotowywanie posiłków, sprzątanie, pranie oraz wykonywanie wielu innych prac w domu i ogrodzie. W okresie pierwszych dziewięciu miesięcy wymagano od niej wykonywania tej pracy bez ani jednego dnia wolnego i nie wolno jej było opuszczać domu bez nadzoru. Nie było jej wolno mieć własnego telefonu, a telefonować do rodziny na Filipinach wolno jej było jedynie raz w miesiącu, przy czym koszty tych połączeń potrącano jej z wynagrodzenia. Pierwszej skarżącej zabroniono ponadto rozmawiać z kimkolwiek spośród innych pracowników z Filipin w ich języku ojczystym. Stale odczuwała głód, jako że zazwyczaj otrzymywała jedynie to, co zostało z pożywienia rodziny. Jedynie kiedy towarzyszyła rodzinie do supermarketu, co miało miejsce około raz w miesiącu, wolno jej było kupić jakieś podstawowe pożywienie dla siebie samej.

10. Po około dziewięciu miesiącach pierwsza skarżąca doświadczyła pierwszych kar ze strony pracodawczyń. Gdy odkryto, że rozmawiała z innym pracownikiem z Filipin w języku ojczystym, została zmuszona do spania na podłodze. Gdy z powodu spania na podłodze rozchorowała się, pracodawczynie uniemożliwiły jej kupno leków i kontakt z lekarzem — zamiast tego musiała dalej pracować w tym samym wymiarze.

11. Pod koniec dwuletniego okresu obowiązywania umowy pracodawczynie pierwszej skarżącej poinformowały ją, że pragną, aby została, oferując jej lepsze wynagrodzenie, więcej dni wolnych od pracy i własny telefon, jak również zgodę na odwiedzanie rodziny pod warunkiem, że znajdzie kogoś, kto w tym czasie zastąpi ją w pracy. Ostatecznie pierwsza skarżąca wyraziła zgodę na przedłużenie umowy i wróciła na trzy miesiące na Filipiny. Ze względu na przedstawione zachęty i perspektywę polepszenia warunków pracy poprosiła drugą skarżącą o przejęcie jej roli w Dubaju pod jej nieobecność.

12. W trakcie pobytu na Filipinach pierwsza skarżąca otrzymała od pracodawczyń pogróżki, że jeżeli nie wróci do Dubaju do pracy, w ogóle zakażą jej powrotu, a druga skarżąca zostanie poddana złemu traktowaniu. Wróciła zatem do Dubaju w kwietniu 2009 r.

13. Po powrocie pierwszą skarżącą wysłano na naukę jazdy samochodem. Gdy nie zaliczyła pierwszego egzaminu, zmuszono ją do opłacenia kolejnych lekcji i egzaminów z własnego wynagrodzenia, przy czym koszt każdego z czterech kolejnych egzaminów wynosił 700 AED — równowartość miesięcznego wynagrodzenia pierwszej skarżącej. Przy kilku okazjach, gdy pierwsza skarżąca prowadziła pojazd, jedna z pracodawczyń uderzała ją w ramię, aby zmusić do przyjęcia większej prędkości. Pracodawczyni zaczęła również regularnie bić ją bez większego powodu, bądź w ogóle bez powodu. Wielokrotnie groziła także, że pozwoli bić ją swojemu mężowi w razie niewypełniania jej poleceń bądź popełnienia jakichkolwiek błędów.

14. Pierwsza skarżąca towarzyszyła swoim pracodawczyniom podczas podróży do Europy, Australii, Singapuru i Omanu, przez większość czasu przebywając w zamknięciu w pokojach hotelowych lub pod ścisłym nadzorem pracodawczyń. Jedynie w jednej z ambasad musiała stawić się osobiście w celu uzyskania dokumentów wjazdowych, a było to w związku z wyjazdem do Londynu, przy której to okazji pracodawczynie poleciły jej skłamać na temat warunków zatrudnienia. Po przybyciu do Londynu w żadnym momencie nie pozwolono jej na opuszczenie apartamentu, w którym przebywały.

2. Druga skarżąca

15. Druga skarżąca była na Filipinach mężatką z trojgiem małych dzieci. Jej mąż nie miał stałego zatrudnienia. Ponieważ spodziewała się lepszej płacy w Dubaju, zgodziła się pracować dla tych samych pracodawczyń, co pierwsza skarżąca. Pracodawczynie w Dubaju podstępem załatwiły dla niej wizę uprawniającą do odwiedzin. Z tego względu druga skarżąca nie kontaktowała się z agencją zatrudnienia na Filipinach ani nie miała z pracodawczyniami pisemnej umowy. W jej mniemaniu miała otrzymywać kwotę 700 AED miesięcznie, wypłacaną bezpośrednio jej rodzinie na Filipinach.

16. W grudniu 2008 r. druga skarżąca rozpoczęła pracę w Dubaju. Po powrocie pierwszej skarżącej na Filipiny na trzy miesiące w 2009 r. (zob. paragraf 11 powyżej), pracodawczynie znacząco zmieniły sposób postępowania w stosunku do drugiej skarżącej. Zagroziły, że nie będą płacić jej rodzinie, jeżeli popełni jakiekolwiek błędy. Nie pozwoliły jej na opuszczenie Dubaju, w tym odmawiając zwrotu jej paszportu i nakazując jej zwrot kosztów podróży i związanych z tym wydatków. Oznajmiły jej także, że w razie ucieczki bądź kontaktu z władzami w Dubaju druga skarżąca trafi do więzienia. Znęcały się nad nią fizycznie i psychicznie, miał też miejsce jeden incydent, w trakcie którego jedna z pracodawczyń uderzyła ją w ramię z użyciem znacznej siły. Zmuszano ją także do pracy od około godz. 5.00 lub 6.00 rano do północy lub godz. 1.00 następnego dnia.

17. W okresie od kwietnia 2009 r. do czerwca 2010 r. gwałtowne i zagrażające zachowania pracodawczyń nasiliły się. Raz druga skarżąca została uderzona przez jedną z pracodawczyń pięścią, innym razem pracodawczyni zamierzyła się, aby silnie ją spoliczkować, jednak zamiast tego uderzyła ją w ramię.

3. Trzecia skarżąca

18. Rodzina trzeciej skarżącej bardzo potrzebowała pieniędzy na pokrycie niezbędnego leczenia jej brata. Z tego powodu w 2009 r. skontaktowała się z agencją zatrudnienia na Filipinach, w której zaoferowano jej pracę pokojówki w Dubaju. Została poinformowana, że będzie zarabiać między 800 a 1000 AED miesięcznie (wówczas około 160-200 EUR) — w przybliżeniu dwukrotność wynagrodzenia, jakie otrzymywała na Filipinach. Po przybyciu do Dubaju w 2009 r. musiała oddać paszport i telefon komórkowy komuś, kto podobno pracował dla jej agencji. Powiedziano jej, że rzeczy zostaną zwrócone po zakończeniu pracy w Dubaju.

19. Trzecia skarżąca świadczyła pracę na rzecz członka rodziny pracodawczyń pierwszej i drugiej skarżącej. Skarżące miały okazję się poznać, jako że obie rodziny spotykały się co piątek. Potajemnie dzieliły się wówczas swoimi doświadczeniami.

20. Również trzecią skarżącą obowiązywały godziny pracy od godz. 6.00 rano do północy. Pracodawczyni zmuszała ją do czyszczenia samochodu w słońcu i nieznośnie wysokiej temperaturze, nie wolno jej było również wyjść do toalety bez poinformowania pracodawczyni. Dzwonić do rodziny na Filipinach mogła tylko raz na miesiąc i jedynie w obecności pracodawczyni. Za pierwsze trzy miesiące pracy w ogóle nie otrzymała wynagrodzenia. Później otrzymywała jedynie 750 AED miesięcznie — mniej niż uzgodniono. Raz została przez pracodawczynię uderzona, innym razem była świadkiem uderzenia innego pracownika w głowę.

21. Gdy trzecia skarżąca poinformowała pracodawczynię, że chce wrócić na Filipiny, usłyszała, że będzie musiała pokryć koszty przelotu i opłat agencyjnych, na co trzeciej skarżącej nie było stać, o czym pracodawczyni wiedziała. Pracodawczyni również jasno postawiła sprawę, że tak czy owak nie zostanie jej zwrócony paszport do czasu, aż przepracuje przynajmniej dziewięć miesięcy w Dubaju. Po tym trzecia skarżąca była już zbyt przestraszona, aby ponownie prosić o możliwość wyjazdu, gdyż obawiała się, że pracodawczyni odbierze jej zarobki bądź odmówi zwrotu paszportu przez jeszcze dłuższy czas.

B. Wydarzenia w Austrii

22. W dniu 2 lipca 2010 r. pracodawczynie skarżących zabrały je ze sobą na krótki wyjazd wypoczynkowy do Austrii. Wszystkie skarżące przebywały w tym samym hotelu w centrum Wiednia. Spały w odrębnym apartamencie wraz z dziewczynkami. Chłopcy spali w tym samym apartamencie, co rodzice. Podobnie jak w Dubaju, skarżące musiały zajmować się wszystkimi dziećmi pracodawczyń i wykonywać różne inne prace domowe. W dalszym ciągu musiały pracować od około godz. 5.00-6.00 rano do północy albo i dłużej. Trzecia skarżąca regularnie spotykała się ze strony pracodawczyni z krzykiem, na przykład gdy nie udało jej się przygotować dzieci co dzień wcześnie rano. Dodatkowo pracodawczynie budziły pierwszą skarżącą około 2 rano i zmuszały do przyrządzania dla nich jedzenia. Ponadto pierwsza skarżąca została zmuszona do wniesienia do hotelu – bez żadnej pomocy – dwudziestu walizek należących do pracodawczyń. W trakcie pobytu skarżących w Austrii ich paszporty znajdowały się u pracodawczyń. W hotelu w Wiedniu, w którym się zatrzymały, poznały N., pracownicę hotelu władającą językiem tagalskim — językiem ojczystym pierwszej skarżącej.

23. Gdy skarżące, dzień lub dwa po przybyciu do Austrii, towarzyszyły pracodawczyniom podczas wycieczki do zoo, jedno z dzieci na pewien czas się zgubiło. Jedna z pracodawczyń zaczęła na pierwszą i trzecią skarżącą krzyczeć w sposób, z jakim nie miały do czynienia wcześniej. Pierwsza skarżąca odebrała poziom werbalnej agresji jako skrajny, co było dla niej doświadczeniem szczególnie przykrym i upokarzającym. Pracodawczyni groziła trzeciej skarżącej pobiciem i stwierdziła, że stanie się jej „coś złego”, jeżeli dziecko nie odnajdzie się całe i zdrowe. Na tym etapie trzecia skarżąca doznała wrażenie, że ta pracodawczyni, z powodu której żyła w ciągłym strachu, jest osobą niebezpieczną, która może próbować bardzo ją skrzywdzić. W jej odczuciu zachodziło prawdopodobieństwo eskalacji skierowanej przeciwko niej przemocy. Uznała więc, że jeżeli pozostanie z tą rodziną, spotka ją coś złego. Podobnie pierwsza skarżąca uznała, że nie jest w stanie dłużej znosić warunków pracy, nie chciała ryzykować czekania, co się wydarzy, jeżeli wraz z pracodawczyniami udadzą się one do Londynu, tak jak to było zaplanowane. Skarżące zdecydowały się zatem pomówić z N., pracownicą hotelu mówiącą w języku tagalskim, aby zobaczyć, czy będzie mogła im pomóc.

24. W noc po zdarzeniu — czyli dwa do trzech dni po przybyciu do Austrii — skarżące opuściły hotel z pomocą N., która załatwiła samochód mający je odebrać z przecznicy przy hotelu i zabrać w bezpieczne miejsce. Skarżące następnie uzyskały wsparcie lokalnej społeczności filipińskiej w Wiedniu.

C. Postępowanie w Austrii

1. Postępowanie karne przeciwko pracodawczyniom skarżących

25. W kwietniu bądź maju 2011 r., w jakieś dziewięć miesięcy po opuszczeniu pracodawczyń, skarżące skontaktowały się z lokalną organizacją pozarządową o nazwie „LEFÖ”, aby uzyskać pomoc w celu zgłoszenia policji znęcania się, nadużyć i wykorzystywania, którym były poddawane. Organizacja ta aktywnie angażuje się w walkę z handlem ludźmi w Austrii. Jest ona finansowana ze środków rządowych, w szczególności przeznaczonych na pomoc ofiarom handlu ludźmi. W lipcu 2011 r. skarżące podjęły decyzję, aby zwrócić się do policji austriackiej i złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa ( Strafanzeige) przeciwko pracodawczyniom. Wyjaśniły, że są ofiarami handlu ludźmi. W dniach 11 i 21 lipca oraz 17 sierpnia 2011 r. zostały w obecności przedstawicieli LEFÖ szczegółowo przesłuchane przez funkcjonariuszy Biura do Walki z Handlem Ludźmi ( Büro für Bekämpfung des Menschenhandels) Związkowej Służby Śledczej ( Bundeskriminalamt). W raporcie funkcjonariusze stwierdzili, że czyny zostały dokonane za granicą.

26. Skarżące poinformowano, że pracodawczynie również wysunęły wobec nich zarzuty, w tym m.in. kradzieży pieniędzy i telefonu komórkowego na ich szkodę przy ucieczce z hotelu. Zarzuty te zostały następnie oficjalnie uznane przez władze austriackie za nieprawdziwe. Wszystkie skarżące wyraziły gotowość do aktywnej współpracy z organami i udziału w postępowaniu karnym przeciwko pracodawczyniom.

27. W dniu 4 listopada 2011 r. prokuratura w Wiedniu ( Staatsanwaltschaft Wien) umorzyła postępowanie prowadzone na gruncie art. 104A Kodeksu karnego ( Strafgesetzbuch — dalej: „k.k.”) w przedmiocie handlu ludźmi (zob. paragraf 35 poniżej) w trybie art. 190 § 1 Kodeksu postępowania karnego ( Strafprozessordnung — dalej: „k.p.k.” — Vide paragraf 36 poniżej). W dniu 14 listopada 2011 r. prokurator wydał pisemne postanowienie o umorzeniu postepowania z krótkim uzasadnieniem. W ocenie prokuratora czyn został popełniony za granicą przez cudzoziemców i nie dotyczył austriackich interesów w rozumieniu art. 64 § 1 ust. 4 k.k.

28. W dniu 30 listopada 2011 r. skarżące złożyły wniosek o podjęcie postępowania przygotowawczego ( Fortsetzungsantrag) do Okręgowego Sądu Karnego w Wiedniu ( Straflandesgericht Wien). Podniosły, że sprawa dotyczy interesów austriackich, a pracodawczynie dalej wykorzystywały je i znęcały się nad nimi w Austrii. W ich ocenie doszło do realizacji ustawowych znamion przestępstwa zagrożonego karą z art. 104a § 1 pkt 2 k.k..

29. Wówczas wiedeńska prokuratura przedstawiła sądowi swoje stanowisko ze wskazaniem przyczyn umorzenia postępowania przygotowawczego. Z akt sprawy nie wynikało, jakoby stanowiące czyn zabroniony zachowania enumeratywnie wymienione w art. 104a k.k. miały miejsce w Austrii, w szczególności ponieważ czyn został już dokonany w Dubaju ( zumal das Delikt bereits in Dubai vollendet wurde), zaś sprawcy nie są obywatelami austriackimi. Nadto z oświadczeń skarżących (opieka nad dziećmi, pranie, przyrządzanie jedzenia) nie wynika, jakoby były one wykorzystywane w Austrii, szczególnie że udało im się opuścić pracodawczynie zaledwie dwa do trzech dni po przybyciu do Wiednia.

30. Dnia 16 marca 2012 r. Okręgowy Sąd Karny w Wiedniu oddalił wniosek skarżących. W istotnym częściach postanowienia czytamy (tłumaczenie z języka niemieckiego):

„Postanowienie o umorzeniu [postępowania karnego] wymaga — w drodze implikacji — dostatecznego wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy bądź braku wskazań, że postępowanie przygotowawcze będzie owocne.

Nie ma podstaw do dalszego ścigania, jeżeli na podstawie (…) wyników śledztwa skazanie nie jest bardziej prawdopodobne niż uniewinnienie (…).

Stosownie do art. 64 § 1 pkt 4 k.k., jeżeli czyn wyrządził szkodę interesom austriackim bądź ekstradycja sprawcy nie jest możliwa, austriackie przepisy karne stosuje się niezależnie od przepisów karnych miejsca popełnienia czynu, na przykład w przypadku przestępstwa uprowadzenia dla okupu z art. 104a k.k. Ponieważ skarżące spędziły w Wiedniu około trzech dni, nie doszło do realizacji ustawowych znamion przestępstwa z art. 104a § 1 pkt 2 k.k., bowiem zachowania związane z wykorzystywaniem pracy muszą być realizowane w dłuższym odcinku czasowym; należy zatem wykluczyć popełnienie przestępstwa w Austrii.

Jurysdykcji austriackich organów ścigania nie można również wywieść z art. 64 § 1 pkt 4 k.k.

Do naruszenia interesów austriackich dochodzi wówczas, gdy pokrzywdzony lub sprawca są obywatelami austriackimi, gdy czyny zabronione mają konkretny łącznik z Austrią lub gdy obowiązek ścigania określonych przestępstw wynika z prawa międzynarodowego. Do naruszenia interesów austriackich tak czy owak dochodzi, gdy przestępstwo z art. 102, 103, 104 lub 217 k.k. zostaje popełnione na szkodę obywatela austriackiego bądź gdy środki austriackie lub austriackie papiery wartościowe ( Wertpapiere) stają się przedmiotem czynów z art. 232 lub z art. 237 w zw. z art. 232 k.k.

Zatem argument skarżących polegający na tym, że ustawowe znamiona przestępstwa z art. 104a k.k. zostały zrealizowane również w Austrii, nie zasługuje na aprobatę, a stanowisko, zgodnie z którym domniemane czyny popełnione przez pracodawczynie na ich szkodę w Dubaju (…) miałyby prowadzić do zobowiązania po stronie Austrii na gruncie prawa międzynarodowego, jest równie mało przekonujące. W związku z niniejszą sprawą [ten drugi argument] nie daje się również wywnioskować z przytoczonego wyroku [Sądu Najwyższego] o sygn. 11 Os 161/81, w którym stwierdzono, że doszło do naruszenia austriackich interesów w wyniku wwozu do Austrii dużej ilości narkotyków celem przewozu (…).

Postanowienie to zostało doręczone pełnomocnikom skarżących dnia 23 marca 2012 r.

2. Postępowanie cywilne przeciwko pracodawczyniom skarżących

31. W styczniu 2013 r. dwie z trzech skarżących wystąpiły z powództwem cywilnym przeciwko pracodawczyniom do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Wiedniu ( Arbeits–und Sozialgericht), dochodząc wynagrodzenia za pracę. Twierdzą jednak, że cofnęły powództwo ze względu na wysokie ryzyko konieczności uiszczenia kosztów postępowania ze względu na brak zamieszkania pracodawczyń w Austrii.

3. Postępowanie w przedmiocie pozwoleń na pobyt skarżących

32. Organizacja pozarządowa LEFÖ nie tylko pomogła skarżącym złożyć zawiadomienie o przestępstwie przeciwko pracodawczyniom, lecz także udzieliła im wsparcia przy ubieganiu się w Austrii o specjalne pozwolenie na pobyt dla ofiar handlu ludźmi w trybie dawnego art. 69a ustawy o pobycie ( Niederlassungs- und Aufenthaltsgesetz – zob. paragraf 46 poniżej).

33. Wszystkim trzem skarżącym udzielono pozwolenia na pobyt na potrzeby zapewnienia szczególnej ochrony w styczniu 2012 r., które początkowo miało obowiązywać przez okres jednego roku. Następnie, ze względu na ich postępującą integrację, skarżącym udzielano innego rodzaju pozwoleń na pobyt, z dłuższymi okresami ważności.

34. Skarżące zostały urzędowo zarejestrowane w Centralnej Ewidencji ( Melderegister) od chwili, w której rozpoczęło się wsparcie ze strony LEFÖ. Dla zapewnienia ochrony skarżącym na Centralną Ewidencję nałożono zakaz udostępniania danych osobowych, tak aby miejsce pobytu skarżących nie było możliwe do ustalenia przez osoby trzecie.

II. ISTOTNE PRZEPISY i PRAKTYKA PRAWA KRAJOWEGO I MIĘDZYNARODOWEGO

A. Przepisy i praktyka krajowe

35. W art. 104a k.k., zatytułowanym „Handel ludźmi”, w brzmieniu obowiązującym w czasie istotnym dla sprawy, czytamy:

„(1) Kto werbuje, przyjmuje w domu bądź w inny sposób zapewnia zakwaterowanie, przewozi bądź oferuje albo przekazuje osobie trzeciej:

1. osobę nieletnią (poniżej 18 roku życia); bądź

2. osobę dorosłą, posługując się w stosunku do niej nieuczciwymi środkami (§ 2);

z zamiarem wykorzystania jej seksualnie, wykorzystania w celu przeszczepu organu bądź wyzysku pracy, podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.

(2) Nieuczciwe środki definiuje się jako: wprowadzenie w błąd co do okoliczności faktycznych; nadużycie stosunku zależności, wykorzystanie krytycznego położenia, choroby psychicznej lub umysłowej bądź innego stanu bezradności; zastraszenie; udzielenie bądź przyjęcie korzyści w zamian za przekazanie kontroli nad osobą.

(3) Kto dopuszcza się czynu zabronionego z wykorzystaniem przemocy bądź poważnych gróźb podlega karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat pięciu.

(4) (…)”.

36. Art. 190 k.p.k. w istotnych częściach stanowi:

„Prokurator odstępuje od ścigania czynu i umarza postępowanie przygotowawcze, jeżeli:

1. czyn będący przedmiotem postępowania nie jest zagrożony karą na gruncie prawa karnego bądź jeżeli dalsze ściganie oskarżonego jest niedopuszczalne z przyczyn prawnych” (…).

37. Art. 193 § 2 k.p.k. w istotnych częściach stanowi:

„(2) Prokurator może wydać postanowienie o podjęcie na nowo postępowania przygotowawczego umorzonego na podstawie art. 190 lub 191 [k.p.k.], jeżeli nie nastąpiło przedawnienie karalności za dany czyn oraz jeżeli

1. oskarżony nie był w związku z tym czynem przesłuchiwany (…) ani nie podjęto w stosunku do niego żadnych środków przymusu” (…).

38. Art. 197 ust. 1 k.p.k. stanowi:

„Jeżeli oskarżony zbiegł bądź miejsce jego pobytu jest nieznane, postępowanie przygotowawcze prowadzi się w dalszym toku, o ile jest to niezbędne dla zabezpieczenia śladów i dowodów. W takim przypadku czynności dochodzeniowo-śledcze, w których oskarżony ma prawo uczestniczyć, (…) mogą być przedsiębrane nawet w jego nieobecności. Może zostać wydane postanowienie w przedmiocie ustalenia miejsca pobytu oskarżonego bądź jego zatrzymania. Następnie prokurator zawiesza postępowanie przygotowawcze i podejmuje je na nowo dopiero po ustaleniu miejsca pobytu oskarżonego”.

39. Art. 210 k.p.k. stanowi, że jeżeli na podstawie dostatecznie wyjaśnionego stanu faktycznego zachodzi prawdopodobieństwo wydania wyroku skazującego i nie zachodzą podstawy do umorzenia postępowania bądź odstąpienia od ścigania, prokurator ma obowiązek wnieść akt oskarżenia ( Anklage einbringen) do właściwego sądu.

40. Art. 64 k.k., w brzmieniu obowiązującym w czasie istotnym dla sprawy, przewidywał karalność na podstawie prawa austriackiego przestępstw popełnionych za granicą przy spełnieniu m.in. następujących warunków:

„(1) Prawo austriackie znajduje zastosowanie niezależnie od prawa obowiązującego w kraju popełnienia przestępstwa w stosunku do następujących przestępstw:

(…)

4. (…) niewolnictwa (art. 104), handlu ludźmi (art. 104a), (…) jeżeli czyn narusza interesy austriackie bądź jeżeli ekstradycja sprawcy nie jest możliwa”.

Zgodnie z praktyką austriacką do naruszenia austriackich interesów dochodzi wówczas, gdy sprawca lub pokrzywdzony są obywatelami austriackimi, gdy przestępstwo ma łącznik z Austrią bądź gdy zobowiązanie takie wynika z prawa międzynarodowego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2003 r., sygn. akt 13 OS 105/03, oraz z dnia 27 marca 2003 r., sygn. akt 15 Os 37/03). Dnia 9 grudnia 1981 r. austriacki Sąd Najwyższy orzekł w sprawie o sygn. akt 11 Os 161/81, która dotyczyła przewozu i wwozu narkotyków do Austrii, że tak czy owak do naruszenia interesów austriackich dochodzi w przypadku wwozu narkotyków do Austrii nawet na krótki czas. Sąd Najwyższy nadto wskazał na wynikające z prawa międzynarodowego zobowiązanie do przeciwdziałania przewozowi narkotyków.

41. Art. 363a k.p.k., pod nagłówkiem „wznowienie postępowania karnego” ( Erneuerung des Strafverfahrens), stanowi:

„1. W razie ustalenia wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, że w wyniku wyroku albo postanowienia sądu karnego doszło do naruszenia Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dziennik Ustaw [ Bundesgesetzblatt] nr 210/1958) albo jednego z Protokołów do niej, postępowanie wznawia się na wniosek, jeżeli nie można wykluczyć, że naruszenie mogło wywrzeć ujemny dla zainteresowanej osoby wpływ na treść rozstrzygnięcia.

2. W przedmiocie skarg o wznowienie postępowania orzeka Sąd Najwyższy. Skargę może wnieść pokrzywdzony lub Prokurator Generalny; art. 282 § 1 stosuje się odpowiednio. Skargę wnosi się do Sądu Najwyższego. Jeżeli skargę wniósł Prokurator Generalny, należy wysłuchać pokrzywdzonego; jeżeli skargę wniósł pokrzywdzony, należy wysłuchać Prokuratora Generalnego; art. 35 § 1 stosuje się odpowiednio”.

42. Dnia 1 sierpnia 2007 r. (w sprawie o sygn. akt. 13 Os 135/06m) Sąd Najwyższy uwzględnił skargę o wznowienie postępowania karnego w trybie art. 363a k.p.k. w sytuacji, gdy skarżący nie wystąpił uprzednio ze skargą o naruszenie praw człowieka do Trybunału. W relewantnym zakresie Sąd Najwyższy stwierdził:

„Biorąc pod uwagę, że art. 13 Konwencji wymaga od Układającego się Państwa zapewnienia każdej osobie, która odpowiednio uprawdopodobni, że doszło do naruszenia jej praw na podstawie Konwencji i Protokołów do niej, skutecznego środka odwoławczego, a innymi słowy istnienia na poziomie krajowym sądu badającego kwestie naruszeń praw konwencyjnych — art. 363 § 1 k.p.k. nie może być interpretowany w sposób dopuszczający skargę o wznowienie postępowania karnego jedynie w tych przypadkach, w których Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał już wyrok stwierdzający naruszenie Konwencji”.

Obszerne streszczenie wyroku Sądu Najwyższego znajduje się w ATV Privatfernseh-GmbH p-ko Austrii (dec.), nr 58842/09, § 19, 6 października 2015 r.).

43. W wyroku z dnia 16 grudnia 2010 r. (w sprawie o sygn. akt 13 Os 130/10g) dotyczącym skargi w trybie art. 363a k.p.k. Sąd Najwyższy wyjaśnił:

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie jest wymagany do wniesienia skargi o wznowienie postępowania karnego w trybie art. 363a § 1 k.p.k. Osoby, które uprawdopodobnią, że wyrok sądu karnego w ostatniej instancji naruszył ich prawa podstawowe bądź że w dalszym ciągu pozostają one ofiarami naruszenia praw człowieka popełnianego przez Departament Dochodzeniowo-Śledczy, prokuratora bądź sąd, mimo wyczerpania wszystkich dostępnych krajowych środków odwoławczych są uprawnione do wniesienia takiej skargi (…).

Osobom dotkniętym naruszeniem Konwencji w charakterze oskarżycieli [prywatnych] (…) prawo do wniesienia skargi o wznowienie postępowania karnego nie przysługuje. W świetle tej intencji pierwotnych autorów ustawy i zakresu ochrony, to samo musi odnosić się do pokrzywdzonych (art. 65 k.p.k.), którzy znajdują się w takim położeniu. Ich interesy są dostatecznie chronione ze względu na możliwość złożenia wniosku o podjęcie postępowania karnego (art. 195 k.p.k.)” (…).

44. W kolejnych wyrokach Sąd Najwyższy potwierdził, że pokrzywdzonym w rozumieniu art. 65 k.p.k. nie przysługuje prawo do wniesienia skargi o wznowienie postępowania karnego w trybie art. 363a k.p.k. (wyroki z dnia 15 maja 2012 r., sygn. akt 14 Os 37/12s, oraz z dnia 19 lutego 2014 r., sygn. akt 15 Os 177/13p). Art. 65 § 1 lit. a) k.p.k. definiuje „pokrzywdzonego” jako osobę, która mogła zostać poddana przemocy bądź niebezpiecznej groźbie bądź której wolność seksualna mogła doznać naruszenia w wyniku umyślnie popełnionego czynu zabronionego.

45. Art. 66 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym w czasie istotnym dla sprawy, określa prawa pokrzywdzonych w postępowaniu karnym, m.in. prawo do bycia reprezentowanym przez profesjonalnego pełnomocnika, prawo do zapoznania się z aktami sądowymi, prawo do otrzymywania informacji o postępach w sprawie oraz do złożenia wniosku o podjęcie postępowania umorzonego przez oskarżyciela publicznego.

46. Pod nagłówkiem „ochrona szczególna” przepis art. 69a ustawy o pobycie ( Niederlassungs- und Aufenthaltsgesetz), w brzmieniu obowiązującym w czasie istotnym dla sprawy, umożliwia ofiarom handlu ludźmi uzyskanie pozwolenia na pobyt.

B. Istotne umowy i inne akty międzynarodowe

1. Protokół z Palermo

47. Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi („Protokół z Palermo”) uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 2000 r. został przyjęty dnia 15 listopada 2000 r. i wszedł w życie z dniem 25 grudnia 2003 r. Został on ratyfikowany przez Austrię dnia 15 września 2005 r. Jego istotne postanowienia przytoczone są w kolejnych paragrafach.

48. Art. 3 lit. a definiuje „handel ludźmi” jako:

„Werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów”.

49. Art. 3 lit. b stanowi, że zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z metod, o których mowa w art. 3 lit. a.

50. Art. 4 określa, że Protokół z Palermo ma zastosowanie do „zapobiegania, jak i postępowań przygotowawczych i postępowań sądowych w sprawach czynów uznanych za przestępstwa zgodnie z art. 5 niniejszego protokołu, jeżeli mają one charakter międzynarodowy i zostały popełnione z udziałem zorganizowanej grupy przestępczej, jak również (…) ochrony ofiar takich przestępstw”.

51. Art. 5 ust. 1 stanowi, że „każde Państwo-Strona podejmie takie ustawodawcze i inne działania, jakie mogą okazać się konieczne dla uznania za przestępstwa czynów, o których mowa w artykule 3 niniejszego protokołu, jeżeli zostały popełnione umyślnie”.

52. Art. 6 odnosi się do pomocy na rzecz ofiar handlu ludźmi i ich ochrony, a w relewantnym zakresie stanowi:

„2. Każde Państwo-Strona zapewni w swym krajowym porządku prawnym środki umożliwiające, w stosownych przypadkach, udzielanie ofiarom handlu ludźmi:

a) informacji o dotyczących ich postępowaniach sądowym i administracyjnym;

b) pomocy mającej na celu umożliwienie im przedstawienia swoich poglądów i wątpliwości na odpowiednim etapie postępowania karnego, w sposób nienaruszający prawa do obrony”.

2. Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi

53. Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi („Konwencja przeciwko handlowi ludźmi”) została przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy dnia 3 maja 2005 r. i weszła w życie z dniem 1 lutego 2008 r. Konwencja przeciwko handlowi ludźmi została ratyfikowana przez Austrię dnia 12 października 2006 r. Jej istotne postanowienia przytoczono w kolejnych paragrafach.

54. Art. 2 określa zakres zastosowania Konwencji przeciwko handlowi ludźmi, stanowiąc, że stosuje się ją „do wszystkich form handlu ludźmi, zarówno krajowego, jak i międzynarodowego, związanego albo niezwiązanego z przestępczością zorganizowaną”.

55. Art. 4 lit. a przyjmuje definicję „handlu ludźmi”, którą znaleźć można w Protokole z Palermo, i powtarza postanowienie jego art. 3 lit. b co do braku znaczenia zgody ofiary handlu ludźmi na wykorzystanie (zob. paragrafy 48 i 49 powyżej).

56. Art. 10 odnosi się do identyfikacji ofiar i w relewantnym zakresie stanowi:

„1. Każda Strona zapewni obecność w składzie właściwych organów osób wykwalifikowanych i wyspecjalizowanych w zapobieganiu i zwalczaniu handlu ludźmi, w identyfikowaniu i pomaganiu ofiarom, w tym dzieciom, oraz zapewni, że różne organy nawiążą współpracę między sobą, jak również z odpowiednimi instytucjami wspierającymi, w celu zapewnienia, że proces identyfikacji ofiar będzie następował z należytym poszanowaniem szczególnej sytuacji kobiet i dzieci będących ofiarami, a w odpowiednich wypadkach, ofiarom będą wydawane pozwolenia na pobyt na warunkach określonych w artykule 14 niniejszej Konwencji.

2. Każda Strona podejmie takie działania ustawodawcze lub inne, jakie mogą okazać się konieczne dla identyfikacji ofiar, stosownie do okoliczności we współpracy z innymi Stronami i odpowiednimi organizacjami wspierającymi. Każda ze Stron zapewni, że w wypadku, jeżeli właściwe organy mają uzasadnione podstawy, aby przypuszczać, że dana osoba jest ofiarą handlu ludźmi, to osoba ta nie zostanie wydalona z jej terytorium, dopóki proces jej identyfikacji jako ofiary przestępstwa, określonego w artykule 18 niniejszej Konwencji, nie zostanie zakończony przez właściwe organy i zapewni także, że osoba ta będzie korzystać z pomocy przewidzianej w artykule 12 ustęp 1 i 2”.

57. Art. 18 zobowiązuje Strony do:

„(…) podjęcia takich działań ustawodawczych lub innych, jakie mogą okazać się konieczne dla uznania za przestępstwa czynów, o których mowa w artykule 4 niniejszej Konwencji, jeżeli zostały popełnione umyślnie”.

58. Art. 27 odnosi się do wszczęcia postępowania na wniosek strony i z urzędu, stanowiąc:

„1. Każda Strona zapewni, że wszczęcie postępowania przygotowawczego lub sądowego w stosunku do czynów uznanych za przestępstwa zgodnie Konwencją nie będzie uzależnione od wniesienia przez ofiarę skargi lub oskarżenia, przynajmniej w sytuacji, gdy przestępstwo zostało dokonane w całości lub w części na jej terytorium.

2. Każda Strona zapewni, aby ofiary przestępstwa popełnionego na terytorium innej Strony niż ta, gdzie przebywają, mogły wnieść skargę do właściwych władz Państwa ich pobytu. Właściwy organ, do którego wniesiono skargę, o ile sam nie ma kompetencji w tym względzie, przekaże skargę bezzwłocznie do właściwego organu Strony, na terytorium której przestępstwo zostało popełnione. Skarga zostanie rozpatrzona zgodnie z prawem wewnętrznym Strony, na terytorium której przestępstwo zostało popełnione.

3. Każda Strona zapewni, poprzez działania ustawodawcze lub inne, zgodnie z warunkami przewidzianymi w jej prawie wewnętrznym, każdej grupie, fundacji, stowarzyszeniu lub organizacjom pozarządowym, których celem jest zwalczanie handlu ludźmi, bądź ochrona praw człowieka, możliwość udzielenia ofierze za jej zgodą pomocy i wsparcia w trakcie trwających postępowań karnych dotyczących popełnienia czynu uznanego za przestępstwo zgodnie z artykułem 18 niniejszej Konwencji”.

59. Art. 31 ust. 1 odnosi się do jurysdykcji krajowej i wymaga od Państw przyjęcia takich środków ustawodawczych lub innych, jakie mogą okazać się konieczne dla ustanowienia swej jurysdykcji wobec każdego czynu uznanego za przestępstwo zgodnie z niniejszą Konwencją, gdy to przestępstwo zostało popełnione:

„a) na terytorium Strony, lub

b) na pokładzie okrętu pływającego pod banderą tejże Strony, lub

c) na pokładzie samolotu zarejestrowanego na podstawie prawa tejże Strony; lub

d) przez jednego z jej obywateli lub przez bezpaństwowca, który posiada swoje zwykłe miejsce zamieszkania na jej terytorium, jeżeli przestępstwo to jest karalne według prawa karnego miejsca jego popełnienia lub jeżeli zostało popełnione poza obszarem jurysdykcji terytorialnej jakiegokolwiek Państwa,

e) przeciwko obywatelowi Strony”.

60. W odniesieniu do art. 31 ust. 1 lit. a towarzyszące Konwencji przeciwko handlowi ludźmi sprawozdanie wyjaśniające stanowi:

„328. Ust. 1 lit. a opiera się na zasadzie terytorialności. Każda ze Stron jest zobowiązana do karania przestępstw ustanowionych Konwencją, gdy zostały one popełnione na jej terytorium. Przykładowo Strona, na której terytorium osoba została zwerbowana za pomocą jednego ze środków i na potrzeby jednego z celów wykorzystania, o których mowa w art. 4 lit. a, jest właściwa do przeprowadzenia postępowania w sprawie przestępstwa określonego w art. 18. To samo odnosi się do Stron, przez których terytorium bądź na których terytorium osobę tę transportowano”.

3. Grupa Ekspertów do spraw działań przeciwko handlowi ludźmi

61. W swoim „Raporcie z wdrażania Konwencji Rady Europy w spraw działań przeciwko handlowi ludźmi przez Austrię, pierwszy etap oceny” (GRETA(2011)10, 15 września 2011 r.) Grupa Ekspertów do spraw działań przeciwko handlowi ludźmi (dalej: „GRETA”) ustaliła, co następuje:

„W ostatnich latach władze austriackie podjęły szereg znaczących działań mających na celu zwalczanie handlu ludźmi (HL) we wszystkich aspektach: zapobieganie, ochrona ofiar i ściganie handlarzy (…).

Władze austriackie we współpracy z organizacjami poza- i międzyrządowymi podjęły szereg działań mających na celu zwiększenie świadomości HL i przeszkolenie stosownych specjalistów. GRETA z zadowoleniem przyjmuje wprowadzenie w 2009 r. specjalnych procedur zapobiegających HL na potrzeby służby domowej w gospodarstwach domowych przedstawicieli dyplomatycznych. GRETA jest jednak zdania, że władze austriackie powinny podjąć dalsze działania w celu zwiększenia świadomości problemu HL, w szczególności w zakresie dotyczącym handlu dziećmi i handlu mającego za cel wyzysk pracy. Potrzebne są dalsze badania rzucające światło na zakres tych form handlu ludźmi i stanowiące wskazówkę dla władz przy rozwijaniu regulacji je zwalczających. (…)

W odniesieniu do działań mających na celu pomoc ofiarom HL i ich ochronę, władze austriackie we współdziałaniu ze społeczeństwem obywatelskim uruchomiły obiekty i usługi dostosowane przede wszystkim do potrzeb ofiar płci żeńskiej. Związkowe Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zarządzeniem wewnętrznym wprowadziło wynoszący minimum 30 dni okres rekonwalescencji i refleksji dla domniemanych ofiar handlu ludźmi, w trakcie którego to okresu danej osoby nie powinno się wydalać z Austrii. Jednakże liczba osób, które z takiego okresu skorzystały, jest bardzo niewielka. (…) Dostęp dla ofiar HL do rekompensat pozostaje w Austrii ograniczony, między innymi ze względu na niską liczbę ścigań i skazań handlarzy. (…)

Wreszcie GRETA jest zdania, że władze austriackie powinny dokonać przeglądu aktualnych przepisów kryminalizujących HL pod kątem ustosunkowania się do ewentualnych kolizji i zapewnienia skutku odstraszającego przewidzianych kar w celu uwzględnienia faktu, że HL stanowi poważne naruszenie praw człowieka. Dodatkowo ofiary handlu ludźmi powinny być lepiej chronione zarówno w trakcie postępowań prawnych przeciwko handlarzom jak i po ich zakończeniu, w szczególności z pełnym wykorzystaniem programu ochrony świadków w stosunku do tych ofiar. (…)

W czynnościach dochodzeniowo-śledczych w przedmiocie HL i przemytu migrantów specjalizuje się specjalna Jednostka Centralna w Związkowej Służbie Wywiadu Kryminalnego w strukturach Związkowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Jednostka ta jest właściwa do prowadzenia postępowań przygotowawczych i pozostaje w regularnym kontakcie z jednostkami regionalnych służb wywiadu kryminalnego specjalizującymi się w zwalczaniu HL i innej poważnej działalności przestępczej. Dodatkowo odgrywa ona rolę pośrednika między policją austriacką a organami ścigania innych państw w zakresie wymiany informacji, udziału we wspólnie prowadzonych operacjach itd. (…)

LEFÖ-IBF cieszy się szczególną pozycją w porównaniu do innych organizacji pozarządowych zaangażowanych w walkę z handlem ludźmi w Austrii. Działa ona na podstawie zawartej z rządem umowy i jest finansowana z funduszy rządowych, w szczególności przeznaczonych na świadczenie pomocy na rzecz ofiar HL” (…).

4. Konwencja MOP o pracy przymusowej

62. Konwencja dotycząca pracy przymusowej lub obowiązkowej, przyjęta w Genewie dnia 28 czerwca 1930 r. przez Konferencję Ogólną Międzynarodowej Organizacji Pracy (dalej: „MOP”), weszła w życie z dniem 1 maja 1932 r. Została ona ratyfikowana przez Austrię dnia 7 czerwca 1960 r. Stosownie do art. 1 „Każdy Członek Międzynarodowej Organizacji Pracy, który ratyfikuje niniejszą konwencję, zobowiązuje się do zniesienia stosowania pracy przymusowej lub obowiązkowej we wszelkich jej postaciach, w możliwie najszybszym czasie”.

63. Art. 2 ust. 1 definiuje „pracę przymusową lub obowiązkową” jako:

„wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie”.

64. Art. 25 stanowi:

„Fakt nieprzerwanego wymuszania pracy przymusowej lub obowiązkowej będzie podlegał sankcjom karnym, a każdy Członek ratyfikujący niniejszą konwencję będzie obowiązany do upewnienia się, że sankcje nakładane ustawowo są rzeczywiście skuteczne i ściśle stosowane”.

C. Prawo Unii Europejskiej

1. Karta Praw Podstawowych UE

65. Jako państwo członkowskie Unii Europejskiej (dalej: „UE”) od dnia 1 stycznia 1995 r. Austria zobowiązana jest przy transpozycji bądź stosowaniu prawa UE do przestrzegania praw zagwarantowanych w Karcie Praw Podstawowych UE. Art. 5 Karty stanowi:

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej

„1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie.

2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej.

3. Handel ludźmi jest zakazany”.

2. Dyrektywa UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi

66. Istotne części art. 2 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar stanowią:

„1. Państwa członkowskie podejmują środki niezbędne do zapewnienia karalności następujących czynów umyślnych:

Werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, w tym wymiana lub przekazanie kontroli nad tymi osobami, z zastosowaniem groźby lub przemocy bądź innych form przymusu, uprowadzenia, oszustwa, podstępu, poprzez nadużycie uprawnień lub wykorzystanie sytuacji bezbronności, lub też wręczenie lub przyjęcie płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby sprawującej kontrolę nad inną osobą, w celu wyzysku.

2. Sytuacja bezbronności zachodzi wówczas, gdy dana osoba nie ma innego – realnego lub możliwego do zaakceptowania – wyboru niż poddanie się nadużyciu.

3. Wyzysk obejmuje, w szczególności, wyzyskanie innych osób do prostytucji lub innych form wykorzystywania seksualnego, przymusową pracę lub służbę, w tym żebractwo, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie, wyzyskiwanie do działalności przestępczej lub usunięcie organów.

4. Zgoda ofiary handlu ludźmi na wyzysk, niezależnie od tego, czy zamierzony lub rzeczywisty, nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którymkolwiek ze środków określonych w ust. 1”

(…).

67. Art. 10 Dyrektywy odnosi się do identyfikacji ofiar i stanowi w relewantnym zakresie:

„1. Państwa członkowskie podejmują środki niezbędne do ustalenia swojej jurysdykcji w odniesieniu do przestępstw, o których mowa w art. 2 i 3, w przypadku gdy:

a) przestępstwo zostało popełnione w całości lub w części na jego terytorium; lub

b) sprawca jest obywatelem tego państwa”

(…).

PRAWO

I. ZASTOSOWANIE ART. 37 UST. 1 KONWENCJI

68. Zgodnie z art. 37 ust. 1 Konwencji Trybunał może w każdej fazie postępowania zdecydować o skreśleniu skargi z listy spraw, jeżeli okoliczności prowadzą do wniosku, że:

„a) skarżący nie podtrzymuje swej skargi lub

b) spór został już rozstrzygnięty, lub

c) z jakiejkolwiek innej przyczyny ustalonej przez Trybunał nie jest uzasadnione dalsze rozpatrywanie skargi.

Jednakże Trybunał kontynuuje rozpatrywanie skargi, jeśli wymaga tego poszanowanie praw człowieka w rozumieniu niniejszej konwencji i jej protokołów”

(…).

69. Pismem z dnia 30 stycznia 2015 r. przedstawiciel skarżących poinformował Trybunał, że nie ma już kontaktu z trzecią skarżącą. Jego zdaniem przeniosła się ona do Szwajcarii, jednak nie był w stanie uzyskać jej instrukcji co do uwag Rządu.

70. Rząd nie ustosunkował się do tej kwestii.

71. Zdaniem Trybunału brak poinformowania przez trzecią skarżącą jej przedstawiciela o miejscu pobytu traktować należy jako wskazujący na utratę zainteresowania popieraniem skargi. Wprawdzie upoważniła ona Centrum AIRE do reprezentowania jej w postępowaniu przed Trybunałem, Trybunał uważa jednak, że upoważnienie samo w sobie nie uzasadnia dalszego badania jej skargi. Z uwagi na niemożność nawiązania przez przedstawiciela jakiegokolwiek kontaktu z trzecią skarżącą Trybunał uznaje, że Centrum AIRE nie może w sposób konstruktywny uczestniczyć w postępowaniu (zob. V.M. i Inni p-ko Belgii [WI], nr 60125/11, § 36, 17 listopada 2016 r., z dalszymi odniesieniami).

72. W tym stanie rzeczy Trybunał stwierdza, że dalsze badanie skargi trzeciej skarżącej nie jest uzasadnione. W związku z tym Trybunał konkluduje, że trzecią skarżącą należy traktować jako niezainteresowaną dłużej popieraniem wniesionej przez nią skargi w rozumieniu art. 37 ust. 1 lit. a Konwencji (zob., mutatis mutandis, Chirino p-ko Niderlandom (dec.), nr 31898/04, 4 maja 2006 r., oraz Noor Mohammed p-ko Niderlandom (dec.), nr 14029/04, 27 marca 2008 r.).

73. Trybunał zauważa również, że trzecia skarżąca przytoczyła te same zarzuty, co pozostałe dwie skarżące w niniejszej sprawie, które to zarzuty Trybunał zbada poniżej. Stosownie zatem do art. 37 ust. 1 in fine Trybunał nie dostrzega powodów odnoszących się do przestrzegania praw człowieka na gruncie Konwencji i jej protokołów, które zobowiązywałyby Trybunał do dalszego badania skargi (zob . Denizci i Inni p-ko Cyprowi, nr 25316-25321/94 oraz 27207/95, § 369, ETPCz 2001–V).

74. W związku z powyższym Trybunał postanawia skreślić skargę trzeciej skarżącej z listy spraw. W kolejnych częściach niniejszego wyroku przez wyrażenie „skarżące” należy rozumieć wyłącznie pierwszą i drugą skarżącą.

II. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 4 KONWENCJI

75. Skarżące zarzucają, że były poddane pracy przymusowej i handlowi ludźmi oraz że władze austriackie nie wywiązały się ze swoich pozytywnych obowiązków wynikających z proceduralnej części art. 4 Konwencji.

76. Istotne części art. 4 stanowią:

„1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie.

2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej”

(…).

A. Dopuszczalność

1. Stanowiska stron

a) Rząd

77. W pierwszej kolejności Rząd podniósł, że wydaje się, jakoby skarżące nie dochowały sześciomiesięcznego terminu wynikającego z art. 35 ust. 1 Konwencji. Stwierdził on, że prawomocne orzeczenie krajowe zostało wydane przez Sąd Okręgowy w Wiedniu dnia 16 marca 2012 r. (zob. paragraf 30 powyżej), zaś skarga do Trybunału opatrzona była datą 2 listopada 2012 r. Dochowanie terminu jest zatem wątpliwe.

78. W drugiej kolejności Rząd podniósł, że sprawa powinna być uznana za niedopuszczalną ze względu na brak wyczerpania krajowych środków odwoławczych, jako że skarżące nie wystąpiły w trybie art. 363a k.p.k. (zob. paragraf 41 powyżej) ze skargą o wznowienie postępowania karnego zakończonego wyrokiem Okręgowego Sądu Karnego w Wiedniu z dnia 16 marca 2012 r.

79. Odnosząc się do utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, począwszy od orzeczenia z dnia 1 sierpnia 2007 r. (sygn. akt 13 Os 135/06m — zob. paragraf 42 powyżej), Rząd wywodził, że skarga o wznowienie postępowania w trybie art. 363a k.p.k. stanowi skuteczny środek krajowy w rozumieniu art. 13 Konwencji. Skarżące mogły podnieść zarzut naruszenia praw konwencyjnych i wnieść do Sądu Najwyższego o nakazanie dalszego prowadzenia postępowania przygotowawczego. Złożenie takiej skargi doprowadziłoby do wszechstronnego zbadania zgodności orzeczenia z prawami konwencyjnymi, mogąc doprowadzić do wznowienia postępowania, a w konsekwencji do wydania nowego orzeczenia.

80. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 1 sierpnia 2007 r., w którym Sąd ten uznał, że skarga o wznowienie postępowania w trybie art. 363a k.p.k. może zostać wniesiona nawet przed orzeczeniem Trybunału, było szeroko rozpowszechniane i omawiane nie tylko wśród przedstawicieli doktryny, lecz również w prasie. Nadto ze statystyk wynika, że po ten środek faktycznie sięgnięto: 37 razy w 2011 r. i 40 razy odpowiednio w latach 2012 i 2013.

81. Nadto orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2010 r. (sygn. akt 13 Os 130/10g — zob. paragraf 43 powyżej) nie ogranicza prawa skarżących do wniesienia skargi o wznowienie postępowania, jako że odnosiło się ono jedynie do praw pokrzywdzonych w rozumieniu art. 66 § 1 k.p.k., nie zaś do domniemanych naruszeń Konwencji.

b) Skarżące

82. W zakresie sześciomiesięcznego terminu skarżące podnoszą, że wątpliwości Rządu są błędnie umotywowane. List z zapowiedzią nadały dnia 4 września 2012 r. Formularz skargi został przesłany faksem i pocztą dnia 5 listopada 2012 r. zgodnie z terminem wyznaczonym przez Trybunał. Termin wynikający z art. 35 ust. 1 Konwencji został zatem zachowany.

83. W zakresie wyczerpania krajowych środków odwoławczych skarżące wskazują na wyrok Sądu Okręgowego w Wiedniu z dnia 16 marca 2012 r. (zob. paragraf 30 powyżej), w którym wyraźnie uznano, że zgodnie z art. 196 § 3 k.p.k. od tego orzeczenia nie służy żaden środek zaskarżenia. Wskazuje to na wyczerpanie krajowych środków odwoławczych.

84. Skarżące wywodziły, że skarga o wznowienie postępowania karnego w trybie art. 363a k.p.k. (zob. paragraf 41 powyżej) nie stanowi skutecznego środka. Rząd nie wykazał, że proponowany środek był zarówno skuteczny jak i dostępny w teorii i praktyce w odnośnym czasie.

2. Ocena Trybunału

85. W zakresie twierdzenia Rządu, że skarga została wniesiona po upływie terminu przewidzianego w art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. paragraf 77 powyżej), Trybunał zauważa, że pierwsza zapowiedź skargi, która w chwili wniesienia była wystarczająca do przerwania biegu sześciomiesięcznego terminu, wpłynęła do Trybunału dnia 4 września 2012 r. Ostatnie orzeczenie krajowe w sprawie doręczono pełnomocnikowi skarżących dnia 23 marca 2012 r. (zob. paragraf 30 in fine powyżej), a zatem mniej niż sześć miesięcy przed tą datą. Trybunał zatem jest przekonany, że kryterium dopuszczalności wynikające z art. 35 ust. 1 in fine zostało spełnione.

86. Odnosząc się do zarzutu Rządu o niewyczerpaniu krajowych środków odwoławczych (zob. paragrafy 78-81 powyżej), Trybunał zauważa, że w sprawie ATV Privatfernseh-GmbH p-ko Austrii (dec.), nr 58842/09, §§ 32-37, 6 października 2015 r.) poddał on szczegółowej analizie kwestię, czy art. 363a k.p.k. stanowi środek łatwo dostępny i wystarczający do zrekompensowania domniemanego naruszenia praw z art. 10 Konwencji w postępowaniu odszkodowawczym z art. 7 ustawy o mediach. Trybunał uznał, że w okolicznościach owej sprawy skarga w trybie art. 363a k.p.k. stanowiła skuteczny i wystarczający środek, z którego skarżący miał obowiązek skorzystać. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika jednak, że pokrzywdzeni i oskarżyciele prywatni (posiłkowi), podobnie jak oskarżyciele publiczni, nie są do tego środka uprawnieni (zob. Fürst-Pfeifer p-ko Austrii, nr 33677/10 i 52340/10, § 31, 17 maja 2016 r., oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2010 r., sygn. akt 13 Os 130/10g, cyt. w paragrafie 43 powyżej). Rząd nie przedstawił dowodów świadczących o tym, że dostępność tego środka rozciąga się również na tę grupę osób. Wynika stąd, że przytoczony przez Rząd zarzut niewyczerpania drogi krajowej nie zasługuje na uwzględnienie.

87. Trybunał zauważa, że skarga niniejsza nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Nadto Trybunał zauważa, że nie jest ona niedopuszczalna na żadnej innej podstawie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

1. Stanowiska stron

a) Skarżący

88. Skarżące podnoszą, że wiarygodność ich zarzutów podkreśla fakt, że władze austriackie nie uwzględniły zarzutów kradzieży zgłaszanych przeciwko nim przez pracodawczynie po tym, jak funkcjonariusze policji mieli możliwość przesłuchania skarżących (zob. paragraf 26 powyżej). Podkreślają one przyjęcie przez organy, że znęcanie się nad nimi mieściło się w definicji handlu ludźmi zawartej w art. 4 i 10 Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi oraz w wyroku Trybunału w sprawie Rantsev p-ko Cyprowi i Rosji (nr 25965/04, ETPCz 2010 (wyciągi)).

89. Nadto oskarżyciel publiczny oraz Sąd Okręgowy w Wiedniu w żadnym momencie nie kwestionowali prawdziwości zarzutów dotyczących pracy przymusowej i handlu ludźmi, a jedynie stwierdzili, że zdarzenia, które miały mieć miejsce na terytorium Austrii, trwały zbyt krótko, aby doszło do naruszenia interesów austriackich na potrzeby uzyskania jurysdykcji w związku z przestępstwem. Wynika stąd, że zdarzenia, które miały miejsce poza terytorium Austrii, również zostały uznane za wiarygodne. Zdarzeń, które miały miejsce na terytorium Austrii — których Rząd w żadnym momencie nie zakwestionował — nie należy postrzegać odrębnie, jako że stanowiły one część ciągłego sposobu traktowania skarżących. W istocie zdarzenia poprzedzające przybycie skarżących do Austrii stanowiły część łańcucha handlu ludźmi istotną dla odnośnej sytuacji w Austrii i należy je oceniać przez pryzmat obowiązków proceduralnych pozwanego Państwa (skarżące wskazują na Rantsev, op. cit., paragraf 307) . Skoro skarżące zostały w Austrii uznane za ofiary handlu ludźmi, to należy zbadać ogniwa łańcucha poprzedzające ich przybycie do Austrii, tj. rozgrywające się na Filipinach (a co najmniej werbunek, wprowadzenie w błąd i przewóz) oraz w Zjednoczonych Emiratach Arabskich (a co najmniej wykorzystanie i przewóz). Postrzeganie odrębnie zdarzeń, jakie rozegrały się w Austrii w ciągu trzech odnośnych dni, stanowiłoby nieuprawnione zawężenie zakresu badania i nie znajdowało oparcia w autorytatywnych źródłach i zdrowym rozsądku. Ograniczając swoje podejście do obowiązku wyjaśnienia i ścigania zdarzeń, które miały miejsce w Wiedniu, Rząd pominął fakt, że pozytywna identyfikacja osoby jako ofiary handlu ludźmi wystarcza do zaktualizowania się prawnomiędzynarodowego obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego również w stosunku do zdarzeń, które zaistniały za granicą.

90. Skarżące podnoszą, że istnieje różnica między obowiązkiem identyfikacji i zapewnienia realnej pomocy i wsparcia ofiarom handlu ludźmi a obowiązkiem proceduralnym polegającym na przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego, wynikającym z prawa międzynarodowego i unijnego. Wprawdzie Rząd omówił szereg środków zastosowanych w sprawie skarżących względem pierwszego z tych obowiązków (zob. paragrafy 98-100 poniżej), jednak nie wywiązał się z drugiego z nich. Postępowanie przygotowawcze w niniejszej sprawie było na tyle nieadekwatne, aby doprowadzić do naruszenia art. 4 Konwencji. Obowiązek przeprowadzenia postępowania przygotowawczego zaktualizował się w momencie wykazania przez skarżące przesłanek wystarczających do powzięcia uzasadnionego podejrzenia handlu ludźmi. W sprawie C.N. p-ko Zjednoczonemu Królestwu (nr 4239/08, § 72, 13 listopada 2012 r.) Trybunał orzekł, że „fakt przeprowadzenia przez władze krajowe jakiegokolwiek postępowania przygotowawczego dotyczącego zarzutów podnoszonych przez skarżącego dobitnie świadczy o tym, że przynajmniej prima facie zarzuty te nie były z natury nieprawdopodobne”. Skarżące twierdzą, że ustalenie to miało zastosowanie w ich sprawie, bowiem oskarżyciel publiczny nie potraktował ich zawiadomień jako niewiarygodnych czy też nieprawdopodobnych, a jedynie umorzył postępowanie z przyczyn formalnych.

91. Na tym tle skarżące wywodzą, że odnośne artykuły k.k. poddane zostały w ich sprawie nadmiernie ścisłej i zawężającej wykładni, ewentualnie, że były one w ogóle zbyt wąsko sformułowane, dając podstawę do naruszenia art. 4 Konwencji.

92. Skarżące podnoszą, że spoczywający na pozwanym Państwie obowiązek przeprowadzenia postępowania przygotowawczego zaktualizował się w lipcu 2011 r. (zob. paragraf 25 powyżej), gdy zwróciły się one do funkcjonariuszy policji. Obowiązek ten wypływa z art. 27 i 31 Konwencji przeciwko handlowi ludźmi (zob. paragrafy 58 i 59 powyżej) oraz z art. 4, 5 i 6 Protokołu z Palermo (zob. paragrafy 50-52 powyżej). Umarzając na tak wczesnym etapie postępowanie przygotowawcze przeciwko pracodawczyniom skarżących, władze austriackie nie zrealizowały kluczowych celów międzynarodowych obowiązków Państwa w odniesieniu do handlu ludźmi, w tym obowiązku zapewnienia skutecznego postępowania przygotowawczego i ścigania sprawców przestępstw popełnionych wobec skarżących.

b) Rząd

93. Na wstępie Rząd podkreślił brak po swojej stronie dostępnych dowodów na to, czy i w jakim zakresie doszło do zdarzeń na Filipinach i w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, zgodnie z tym, co twierdzą skarżące. Bezsporne pozostają jedynie zdarzenia i postępowanie, które miały miejsce w Austrii.

94. W zakresie środków ogólnych i legislacyjnych podjętych przez Austrię w celu zwalczania handlu ludźmi i wyzysku pracy, Rząd podnosi, że jest ona Państwem-Stroną wszystkich istotnych aktów międzynarodowych m.in. Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej oraz Protokołu z Palermo. Pierwszy austriacki „Krajowy plan działań przeciwko handlowi ludźmi” został opracowany w ścisłej współpracy z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego i przyjęty przez austriacką Radę Ministrów ( Ministerrat) w marcu 2007 r. na okres trzyletni. Od tego czasu przyjęto kolejne plany. W latach 2010-2011 Austria była jednym z pierwszych państw członkowskich Rady Europy podlegających ocenie ze strony Grupy Ekspertów (GRETA) (zob. paragraf 61 powyżej), której zalecenia, przyjęte dnia 26 września 2011 r. przez Komitet Układających się Stron Konwencji przeciwko handlowi ludźmi, zostały uwzględnione i wdrożone w ramach Krajowego planu działań na lata 2012-2014, w szczególności w zakresie dotyczącym wyzysku służby domowej. Austria w pełni wywiązała się ze swojego zobowiązania do zapewnienia ochrony ofiarom handlu ludźmi i pracy przymusowej, w szczególności dzięki wsparciu ze strony LEFÖ (ośrodka interwencyjnego, który wspierał skarżące w ramach postępowań krajowych — zob. paragraf 25 powyżej), organizacji działającej na całym terytorium Austrii z ramienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ( Bundesministerium für Inneres) oraz Ministerstwa Edukacji i Kobiet ( Bundesministerium für Bildung und Frauen).

95. Rząd wskazał, że Austria ipso facto w pełni wywiązała się z ciążących na niej zobowiązań prawnomiędzynarodowych. Art. 104a k.k. (zob. paragraf 35 powyżej), w brzmieniu obowiązującym od 2010 r., stanowi adekwatną i skuteczną podstawę prawną ścigania i karania handlu ludźmi. Zgodnie z art. 64 k.k. (zob. paragraf 40 powyżej) czyny popełnione za granicą są zagrożone karą nawet w zakresie wykraczającym poza zakres wymagany przez art. 31 Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, a mianowicie niezależnie od tego, czy stanowią przestępstwa w kraju ich popełnienia. Obok jurysdykcji terytorialnej oraz rozszerzonej zasady narodowości podmiotowej czynnej i biernej, przepisy austriackie przyjęły również szerszą interpretację zasady aut dedere aut iudicare. Austria przyjęła swoją jurysdykcję nie tylko w przypadku odmowy wydania sprawcy ze względu na obywatelstwo, lecz także w przypadku, gdy przestępstwo skierowane jest przeciwko interesom Austrii (zob. art. 64 k.k.). Rząd podkreślił, że Konwencja przeciwko handlowi ludźmi nie wymaga od Państw-Stron ustanowienia jurysdykcji uniwersalnej w odniesieniu do zwalczania handlu ludźmi i pracy przymusowej.

96. Rząd podkreślił, że przepisy i środki opisane powyżej zostały w sprawie skarżących zastosowane, zaś działania podjęte przez władze austriackie były w pełni zgodne z Konwencją.

97. Opisane przez skarżące zdarzenia z udziałem ich byłych pracodawczyń w trakcie pobytu wypoczynkowego w Austrii nastąpiły w ciągu trzech dni lipca 2010 r. Skarżące zgłosiły się na policję dopiero jakiś rok później. Wprawdzie nie można skarżących winić z tego powodu, to jednak spowodowało to dodatkowe trudności w prowadzeniu postępowania w ich sprawie. W związku z początkowo prowadzonym postępowaniem przygotowawczym przeciwko skarżącym w sprawie kradzieży zgłoszonej przez pracodawczynie, władze uznały, że skarżące dawno już opuściły Austrię i nie mogły być przesłuchiwane w drodze wniosków rekwizycyjnych ( Rechtshilfeersuchen) kierowanych przez organy emirackie. W świetle ogólnego doświadczenia zdarzeń opisanych przez skarżące jako zaistniałe w hotelu w Wiedniu (opieka nad dziećmi, gotowanie i pranie w nietypowych i ponadnormatywnych godzinach, zastraszające zachowanie pracodawczyń i odebranie paszportów), w szczególności zaś sceny, jaka rozegrała się w bardzo popularnym zoo, nie można było ustalić ponad rok później na poziomie pewności wymaganym w postępowaniu karnym. Nie można zatem już było ocenić, czy traktowanie skarżących rzeczywiście sięgnęło poziomu wymaganego do zakwalifikowania go jako wyzysku pracy w rozumieniu art. 4 czy też poniżającego traktowania w rozumieniu art. 3 Konwencji. Zeznania złożone w trakcie przesłuchania trzech domniemanych ofiar handlu ludźmi oraz recepcjonistki hotelowej będącej bezpośrednim świadkiem jedynie części zdarzeń, nie wydawały się wystarczające do uzasadnienia tak poważnych zarzutów karnych.

98. Skarżące korzystały ze wsparcia początkowo innych osób narodowości filipińskiej, od 2011 r. zaś również organizacji pozarządowej LEFÖ. Po opuszczeniu pracodawczyń nie znajdowały się już w sytuacji wyzysku ani realnej groźby wyzysku w przyszłości. Wprost przeciwnie, dzięki pomocy Państwa austriackiego mogły zgodnie z prawem przebywać w tym kraju. Od momentu, w którym zwróciły się do LEFÖ — instytucji finansowanej ze środków publicznych — korzystały z pomocy prawnej, pomocy proceduralnej i ułatwień w zakresie integracji w Austrii.

99. Zgodnie z art. 10 Konwencji przeciwko handlowi ludźmi (zob. paragraf 56 powyżej) skarżące były przesłuchiwane nie przez zwykłych funkcjonariuszy policji, lecz przez funkcjonariuszy przeszkolonych i doświadczonych w sprawach transgranicznego handlu ludźmi i wyzysku pracy. W trakcie przesłuchań towarzyszyli im przedstawiciele LEFÖ (zob. paragraf 25 powyżej). Skarżące nie zostały wydalone do kraju pochodzenia, nie podjęto też żadnych innych środków w celu zakończenia ich pobytu w Austrii. Przeciwnie, przyznano im szczególną ochronę w trybie art. 69a ustawy o pobycie (zob. paragraf 46 powyżej), co umożliwiło zgodny z prawem pobyt w Austrii. Skarżące zatem nie tylko traktowane były w sposób wykraczający poza zakres zobowiązań Austrii z art. 10 Konwencji przeciwko handlowi ludźmi, lecz również otrzymały możliwość pracy i zapewnienia sobie środków do życia w Austrii. Ponadto na Centralną Ewidencję został nałożony zakaz udostępniania danych osobowych, tak aby uniemożliwić ustalenie ich miejsca pobytu przez osoby trzecie (zob. paragraf 34 powyżej).

100. Rząd wskazuje, że władze austriackie wywiązały się również ze swoich zobowiązań wynikających z art. 28 Konwencji przeciwko handlowi ludźmi (zob. paragraf 58 powyżej). Jak omówiono wyżej, skarżące korzystały ze wsparcia LEFÖ przed organami policyjnymi w rozumieniu art. 27 ust. 3, a także profesjonalnych pełnomocników przed wiedeńską prokuraturą. Nie było możliwe wszczęcie postępowania w terminie wcześniejszym, bowiem zarzuty skarżących względem ich byłych pracodawczyń zostały zgłoszone władzom dopiero w lipcu 2011 r.

101. Rząd podniósł, że sytuacja skarżących różniła się zatem znacząco od sytuacji skarżących w poprzednich sprawach przed Trybunałem, w których wymagane byłoby niezwłoczne wszczęcie i intensywne prowadzenie postępowania przygotowawczego (Rząd wskazał m.in. na Rantsev, op. cit., paragraf 289). Wydaje się, że w sprawie takiej jak niniejsza brak było obowiązku współdziałania z właściwymi władzami innego zainteresowanego Państwa (tu: Zjednoczonych Emiratów Arabskich) w celu wyjaśnienia zdarzeń, które miały w nim miejsce (powołano się mutatis mutandis na Rantsev, loc. cit.). Uzyskanie ze strony Zjednoczonych Emiratów Arabskich pomocy prawnej niezbędnej do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego przeciwko byłym pracodawczyniom skarżących nie było możliwe, ponieważ nie istniała wówczas jeszcze żadna umowa o wzajemnej pomocy prawnej między Austrią a Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Nawet proste wnioski o pomoc prawną były w przeszłości wielokrotnie odrzucane z niezrozumiałych przyczyn. Brak było również przesłanek wskazujących na to, że byłe pracodawczynie skarżących wciąż przebywały w Wielkiej Brytanii, gdzie jakoby miały udać się po zakończeniu pobytu w Wiedniu. Dla dalszych czynności dochodzeniowo-śledczych zaś niezbędne byłoby poinformowanie byłych pracodawczyń o wniesionych przeciwko nim zarzutach i umożliwienie im przedstawienia stanowiska. Prawo austriackie nie zezwala na prowadzenie postępowania mającego na celu ustalenie okoliczności przestępstwa pod nieobecność oskarżonego.

102. Rząd stwierdził w konkluzji, że nie doszło do naruszenia art. 4 Konwencji, bowiem ogólne zobowiązanie do podjęcia czynności operacyjnych, szczegółowo omówionych powyżej, nie nakłada na władze niemożliwego ani nieproporcjonalnego ciężaru, lecz wymaga od nich podjęcia starań o zapewnienie fizycznego bezpieczeństwa ofiar handlu ludźmi, co też uczyniły (Rząd wskazał, mutatis mutandis, na Rantsev, op. cit., § 287).

2. Ocena Trybunału

a) Ogólne zasady

103. Trybunał wskazuje na swoje odnośne orzecznictwo dotyczące zasad ogólnych regulujących zastosowanie art. 4 Konwencji w szczególnym kontekście handlu ludźmi i pracy przymusowej (zob. Rantsev, op. cit., §§ 272-289). Trybunał przypomina, że art. 4 gwarantuje jedną z podstawowych wartości demokratycznych społeczeństw. Pierwszy ustęp tego artykułu nie przewiduje wyjątków, nie jest też w żadnym zakresie możliwe uchylenie zobowiązań wynikających z tego postanowienia na gruncie art. 15 ust. 2, nawet w przypadku stanu niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu (zob. C.N. p-ko Zjednoczonemu Królestwu, nr 4239/08, § 65, 13 listopada 2012 r.).

104. W sprawie Rantsev Trybunał zauważył, że handel ludźmi często opisywany jest jako współczesna forma niewolnictwa, zajmuje w związku z tym stanowisko, że jest on sam w sobie obrazą godności ludzkiej niedającą się pogodzić z wartościami demokratycznymi i konwencyjnymi, zatem mieści się w ramach zakazu w art. 4 bez potrzeby klasyfikacji jako „niewolnictwa”, „poddaństwa” lub „pracy przymusowej”. Ustalone znamiona handlu ludźmi — traktowanie osób ludzkich jak towarów, ścisły nadzór, ograniczenie możliwości przemieszczania się, stosowanie przemocy i gróźb, złe warunki życia i pracy oraz brak zapłaty bądź niewielka zapłata — zahaczają o te trzy kategorie (zob. Rantsev, op. cit., §§ 279-282). Trybunał orzekał, że handel ludźmi, z założenia i z uwagi na cel wyzysku, sprowadza się do wykonywania uprawnień wynikających z prawa własności. Istoty ludzkie traktowane są jak towary, które można nabywać i sprzedawać oraz wykorzystywać do pracy przymusowej, nierzadko za żadne lub niewielkie wynagrodzenie, zazwyczaj w branży usług seksualnych, lecz nie wyłącznie. Polega na sprawowaniu ścisłego nadzoru nad działaniami ofiar, których swoboda poruszania się często jest ograniczana. Wiąże się z nim stosowanie przemocy i kierowanie gróźb w stosunku do ofiar, które żyją i pracują w złych warunkach ( ibid., § 281; zob. również M. i Inni p-ko Włochom i Bułgarii, nr 40020/03, § 151, 31 lipca 2012 r.).

105. Handel ludźmi to problem, który często nie ogranicza się do jednego kraju. Gdy osoba jest przekazywana z jednego państwa do innego, przestępstwa związane z handlem ludźmi mogą zaistnieć w państwie pochodzenia, dowolnym państwie tranzytu i państwie przeznaczenia. Istotne dowody i świadkowie mogą znajdować się we wszystkich państwach. Chociaż Protokół z Palermo (zob. paragrafy 47-52 powyżej) milczy w kwestii jurysdykcji, to Konwencja przeciwko handlowi ludźmi (zob. paragrafy 53-59 powyżej) wyraźnie zobowiązuje każde Państwo członkowskie do przyjęcia jurysdykcji w stosunku do każdego przestępstwa handlu ludźmi popełnionego na jego terytorium. W ocenie Trybunału podejście to jest logiczne jedynie w świetle spoczywającego na wszystkich Państwach pozytywnego obowiązku z art. 4 Konwencji przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w związku ze zgłaszanymi przestępstwami tego rodzaju. W sprawach transgranicznego handlu ludźmi na Państwach członkowskich ciąży obowiązek skutecznej współpracy z właściwymi władzami innych państw zainteresowanych postępowaniem w sprawie zdarzeń mających miejsce poza ich terytorium (zob. Rantsev, op. cit., § 289).

106. Trybunał stoi na stanowisku, że Państwo może zostać pociągnięte do odpowiedzialności na podstawie art. 4 Konwencji nie tylko za własne bezpośrednie działania, lecz także za brak zapewnienia skutecznej ochrony ofiarom niewolnictwa, poddaństwa bądź pracy przymusowej lub obowiązkowej ze względu na swoje zobowiązania pozytywne i brak przeprowadzenia wszechstronnego postępowania przygotowawczego (zob. Siliadin p-ko Francji, nr 73316/01, §§ 89 i 112, ETPCz 2005–VII). Z powyższego wynika, że Państwa mają również obowiązek wdrożenia ram ustawodawczych i administracyjnych mających na celu zakazanie i karanie handlu ludźmi, jak również podjęcia środków mających na celu ochronę ofiar, w tym zapewnienie wszechstronnego podejścia do sprawy, czego wymagają Protokół z Palermo i Konwencja przeciwko handlowi ludźmi (zob. Rantsev, op. cit., § 285). Państwa są również zobowiązane do zapewnienia swoim funkcjonariuszom organów ścigania i imigracyjnych odpowiednich szkoleń ( ibid., § 287).

107. Podobnie jak w przypadku art. 2 i 3 pozytywne zobowiązanie do przeprowadzenia postępowania przygotowawczego aktualizuje się z chwilą powzięcia przez organy stosownej informacji o sprawie; postępowanie przygotowawcze musi czynić zadość wymogom niezawisłości i bezstronności, szybkości i rozsądnego czasu trwania, a także pilności wtedy, gdy istnieje możliwość zagrożenia wobec osoby zainteresowanej. Postępowanie musi również umożliwiać wykrycie i ukaranie osób odpowiedzialnych — zobowiązanie to dotyczy środków do zastosowania, nie zaś rezultatów do osiągnięcia ( ibid., § 288). Dodatkowo władze muszą podjąć wszystkie dostępne im rozsądne środki celem zabezpieczenia dowodów dotyczących zdarzenia (zob. w odniesieniu do art. 3 Konwencji Nikolay Dimitrov p-ko Bułgarii, nr 72663/01, § 69, 27 września 2007 r.). Wreszcie, zobowiązania pozytywnego nie należy interpretować jako nakładającego na władze niemożliwy bądź nieproporcjonalny ciężar (zob. mutatis mutandis i w odniesieniu do art. 2 Konwencji Maiorano i Inni p-ko Włochom, nr 28634/06, § 105, 15 grudnia 2009 r.).

b) Zastosowanie tych zasad w niniejszej sprawie

108. W pierwszej kolejności Trybunał uznaje, że zarzuty skarżących mieszczą się w zakresie art. 4 Konwencji wynikającym z orzecznictwa w tym względzie (zob. m.in. Siliadin, op. cit., i Rantsev, op. cit.). Zarzucane traktowanie zakazane przez art. 4 przypisuje się nie organom Państwa austriackiego, lecz osobom prywatnym, mianowicie pracodawczyniom skarżących, w okresie kilku lat w Dubaju i dwóch do trzech dni w Austrii. Niniejsze postępowanie zatem dotyczy zobowiązań pozytywnych wynikających z tego przepisu, nie zaś zobowiązań negatywnych.

109. Trybunał zauważa, że w niniejszym postępowaniu zasadniczo rysują się dwie kwestie: czy władze austriackie wywiązały się z pozytywnego obowiązku identyfikacji i wsparcia skarżących jako (potencjalnych) ofiar handlu ludźmi oraz czy wywiązały się one z pozytywnego obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie domniemanych przestępstw.

(i) Czy dopełniono pozytywnego obowiązku identyfikacji i wsparcia skarżących jako ofiar handlu ludźmi

110. W zakresie pierwszego pytania, odnosząc się do zeznań skarżących złożonych na policji (zob. paragraf 25 powyżej), Trybunał zauważa, że władze najwyraźniej uznały twierdzenia skarżących za wiarygodne. Od chwili skontaktowania się z policją skarżące traktowane były jako (potencjalne) ofiary handlu ludźmi. Zostały również przesłuchane przez przeszkolonych do tego celu funkcjonariuszy policji (zob. paragrafy 25 i 99 powyżej), otrzymały pozwolenia na pobyt i pracę w celu zalegalizowania pobytu w Austrii (zob. paragrafy 32-33 powyżej), a na Centralną Ewidencję nałożono zakaz udostępniania ich danych osobowych, tak aby uniemożliwić ustalenie ich miejsca pobytu przez osoby trzecie (zob. paragraf 34). W trakcie postępowania krajowego skarżące korzystały ze wsparcia LEFÖ, organizacji pozarządowej finansowanej przez Rząd w szczególności w celu świadczenia pomocy ofiarom handlu ludźmi. Zgodnie z niekwestionowanymi twierdzeniami Rządu (zob. paragraf 98 powyżej), skarżące otrzymały pomoc prawną i wskazówki proceduralne oraz ułatwienia w zakresie integracji w Austrii.

111. Dla celów art. 4 Konwencji zasadnicze znaczenie ma fakt, że twierdzenia skarżących jako całość potraktowano poważnie i zastosowano odnośne ramy prawne stosownie do zobowiązań Państwa wynikających z Konwencji. Z tej perspektywy Trybunał uznaje, że funkcjonujące w Austrii ramy prawne i administracyjne dotyczące ochrony (potencjalnych) ofiar handlu ludźmi wydają się być wystarczające, zaś władze austriackie podjęły wszystkie kroki, jakich rozsądnie można byłoby oczekiwać w danej sytuacji. Skarżące nie kwestionowały powyższego ustalenia. Trybunał jest zatem przekonany, że władze dopełniły obowiązku identyfikacji, ochrony i wsparcia skarżących jako (potencjalnych) ofiar handlu ludźmi.

(ii) Czy dopełniono pozytywnego obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie zarzutów handlu ludźmi

112. W zakresie drugiej kwestii, mianowicie spoczywającego na władzach austriackich proceduralnego obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie podnoszonych przez skarżące zarzutów i ścigania przypadków handlu ludźmi, Trybunał zauważa, że skarżącym stworzono możliwość opisania w sposób szczegółowy tego, co im się przytrafiło oraz sposobu, w jaki były traktowane przez pracodawczynie. Prokurator wszczął postępowanie przygotowawcze po złożeniu przez skarżące zeznań na policji w lipcu i sierpniu 2011 r. Wszczęcie postępowania przygotowawczego na wcześniejszym etapie nie było możliwe, bowiem skarżące zdecydowały się na kontakt z policją około roku po opuszczeniu pracodawczyń. Jednak w listopadzie 2011 r. postępowanie przygotowawcze umorzono, jako że zdaniem prokuratora zarzucane pracodawczyniom skarżących czyny popełnione na terytorium Austrii nie wyczerpały znamion z art. 104a k.k. Co się tyczy zdarzeń zaistniałych za granicą, prokurator stwierdził, że domniemane przestępstwo handlu ludźmi zostało popełnione za granicą, oskarżeni nie są obywatelami Austrii i nie doszło do naruszenia interesów austriackich (zob. paragraf 27 powyżej). W grudniu 2011 r. postanowienie o umorzeniu postępowania zostało utrzymane w mocy przez Okręgowy Sąd Karny w Wiedniu, który dodał, że nie ma podstaw do ścigania, jeżeli wyniki postępowania przygotowawczego nie wskazują na większe prawdopodobieństwo skazania niż uniewinnienia. Zdaniem tego sądu nie zachodziło też zobowiązanie wynikające z prawa międzynarodowego do dalszego prowadzenia postępowania przygotowawczego w odniesieniu do zdarzeń, które rzekomo miały miejsce za granicą (zob. paragraf 30 powyżej). W swoich obserwacjach Rząd dodał, że w przeszłości Zjednoczone Emiraty Arabskie wielokrotnie odrzucały wnioski o pomoc prawną z niezrozumiałych przyczyn, sugerując, że wniosek taki byłby w niniejszej sprawie bezcelowy (zob. paragraf 101 powyżej).

113. Trybunał uznaje, że na tle zobowiązań pozytywnych Austrii w niniejszej sprawie rysuje się kwestia, czy Austrię obciążał obowiązek przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie przestępstw rzekomo popełnionych za granicą oraz czy postępowanie przygotowawcze przeprowadzone w związku ze zdarzeniami w Austrii było wystarczające.

α) Domniemane zdarzenia za granicą

114. W zakresie zdarzeń, które rzekomo miały miejsce w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Trybunał zważył, że art. 4 Konwencji w swej proceduralnej części nie wymaga od Państw ustanowienia jurysdykcji uniwersalnej w odniesieniu do przestępstw handlu ludźmi popełnionych za granicą (por. Rantsev, op. cit., § 244, w odniesieniu do art. 2 Konwencji). Protokół z Palermo milczy w kwestii jurysdykcji, zaś Konwencja przeciwko handlowi ludźmi zobowiązuje Państwa-Strony jedynie do ustanowienia jurysdykcji w odniesieniu do przestępstw handlu ludźmi popełnionych na ich własnym terytorium przez obywatela bądź przeciwko obywatelowi ( ibid., § 289 — zob. paragraf 105 powyżej). W niniejszej sprawie Trybunał może zatem przyjąć jedynie taką konkluzję, że na podstawie Konwencji Austria nie miała obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie werbunku skarżących na Filipinach ani ich rzekomego wyzysku w Zjednoczonych Emiratach Arabskich.

(β) Wydarzenia w Austrii

115. Skarżące wywodziły, że władze austriackie przyjęły, iż są one ofiarami handlu ludźmi przez traktowanie ich w ten sposób (zob. paragrafy 88-91 powyżej). Trybunał nie uznaje jednak, że do realizacji znamion przestępstwa handlu ludźmi doszło jedynie dlatego, że władze austriackie traktowały skarżące jako (potencjalne) ofiary handlu ludźmi (zob. paragrafy 110-111 powyżej). Takie specjalne traktowanie nie zakładało urzędowego potwierdzenia, że ustalono popełnienie przestępstwa, a także pozostawało niezależne od obowiązku władz przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Jest tak, że (potencjalne) ofiary potrzebują wsparcia jeszcze przed urzędowym stwierdzeniem popełnienia przestępstwa handlu ludźmi; przeciwna sytuacja udaremniałaby cel ochrony ofiar w takich sprawach. Kwestia tego, czy doszło do realizacji znamion przestępstwa, wymagałaby odpowiedzi w dalszym toku postępowania karnego.

116. Trybunał podkreśla, że skarżące miały możliwość zdania szczegółowej relacji na temat zdarzeń przeszkolonym do tego celu funkcjonariuszom. Policja sporządziła ponad trzydzieści stron protokołów z zeznań. W oparciu o przedstawione opisy organy doszły do wniosku, że — stosownie do opisów skarżących — zdarzenia, które miały miejsce w ciągu nie więcej niż trzech dni w Wiedniu, same w sobie nie stanowiły czynów zabronionych enumeratywnie wymienionych w art. 104a k.k. (zob. paragrafy 29-30 powyżej). Skarżące nie złożyły zawiadomienia w związku z przestępstwem znęcania się w Austrii. Trybunał uważa, że w świetle okoliczności faktycznych sprawy i zgromadzonych przez organy dowodów ocena, że nie zostały wyczerpane znamiona przestępstwa z art. 104a k.k. w stosunku do zdarzeń w Austrii, nie wydaje się nieuzasadniona.

117. W dalszej kolejności Trybunał rozważy twierdzenie skarżących, że zdarzeń, które miały miejsce na Filipinach, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Austrii, nie należy postrzegać odrębnie (zob. paragraf 89 powyżej). Jednak nawet gdyby powyższe zdarzenia ująć całościowo, z przytoczonych poniżej względów Trybunał uznaje, że nic nie wskazuje na to, jakoby władze nie wywiązały się z obowiązku przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Władze austriackie zostały zawiadomione dopiero rok po zdarzeniach w Wiedniu, gdy pracodawczynie skarżących dawno już opuściły Austrię i prawdopodobnie wróciły do Dubaju. W tej sytuacji jedynymi dalszymi krokami, jakie władze mogły ewentualnie podjąć, to: wystąpienie z wnioskiem o pomoc prawną do Zjednoczonych Emiratów Arabskich, podjęcie próby przesłuchania pracodawczyń skarżących na podstawie wniosków rekwizycyjnych, stwarzając im tym samym możliwość obrony, oraz wydanie postanowienia nakazującego ustalenie ich miejsca pobytu ( zur Aufenthaltsbestimmung ausschreiben) w trybie art. 197 k.p.k. (zob. paragraf 38 powyżej). Na podstawie przedstawionych informacji Trybunał uznaje, że władze nie mogły żywić żadnych zasadnych oczekiwań co do możliwości choćby skonfrontowania pracodawczyń skarżących z wysuwanymi przeciwko nim oskarżeniami z uwagi na brak jakiejkolwiek umowy o wzajemnej pomocy prawnej między Austrią a Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. W tym zakresie Rząd odwołał się do swojego doświadczenia, zgodnie z którym nawet proste wnioski o pomoc prawną spotykały się w przeszłości z odmową z niezrozumiałych przyczyn (zob. paragraf 101 powyżej). Nie wydaje się, że opisane wyżej próby, jakkolwiek możliwe w teorii, mogły mieć racjonalne szanse powodzenia, co powodowałoby obowiązek ich podjęcia. Dodatkowo Trybunał podkreśla, że na gruncie prawa austriackiego prokuratorowi przysługuje pewien margines oceny — w oparciu o zasadę proporcjonalności — w zakresie prowadzenia bądź umarzania spraw (art. 210 k.p.k., zob. paragraf 39 powyżej). Ponadto zgodnie z art. 197 k.p.k. (zob. paragraf 38 powyżej) nie jest możliwe prowadzenie postępowania karnego pod nieobecność oskarżonego. Wreszcie, zgodnie z art. 193 § 2 k.p.k. (zob. paragraf 37 powyżej) oskarżyciel publiczny może — przed upływem przedawnienia — wznowić i dalej prowadzić postępowanie przygotowawcze w zakresie zarzutów skarżących w razie zaistnienia ku temu podstawy faktycznej i prawnej. Powyższe rozważania pozwalają Trybunałowi przyjąć, że postępowanie przygotowawcze przeprowadzone przez władze austriackie w sprawie skarżących było wystarczające na potrzeby art. 4 Konwencji.

(iii) Konkluzja Trybunału

118. W świetle powyższego Trybunał uznaje, że władze austriackie wywiązały się z obowiązku ochrony skarżących jako (potencjalnych) ofiar handlu ludźmi. Przyjmując, że nie mają jurysdykcji krajowej w zakresie rzekomych przestępstw popełnionych za granicą, i wydając postanowienie o umorzeniu sprawy skarżących dotyczącej zdarzeń w Austrii, nie naruszyły pozytywnego obowiązku wynikającego z proceduralnej części art. 4 Konwencji.

Nie doszło zatem do naruszenia tego postanowienia.

III. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 3 KONWENCJI

119. Skarżące nadto podniosły, że traktowanie, któremu zostały poddane, sięgnęło minimalnego progu dotkliwości z art. 3 Konwencji, a w konsekwencji doszło do naruszenia przez pozwane Państwo proceduralnego obowiązku przeprowadzenia rzetelnego postępowania przygotowawczego w sprawie. Art. 3 stanowi:

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

120. Trybunał zauważa, że zarzut ten ma związek z zarzutem rozpatrzonym powyżej, a co za tym idzie należy go również uznać za dopuszczalny.

121. W swoich obserwacjach skarżące podniosły, że, ściśle rzecz biorąc, przy badaniu przez Trybunał naruszenia art. 4 Konwencji ocena tego samego stanu faktycznego w świetle art. 3 byłaby bezcelowa.

122. W odniesieniu do zarzutów skarżących z art. 3 i 4 Konwencji Rząd zasadniczo przedstawił te same uwagi (zob. paragrafy 78-102 powyżej).

123. Zgodnie ze stanowiskami skarżących, Trybunał uznaje, że kryterium badania zobowiązań pozytywnych Państwa wynikających z proceduralnego aspektu art. 3 Konwencji jest bardzo podobne do tego z art. 4, które zostało wszechstronnie rozpatrzone powyżej (por. np. Jeronovičs p-ko Łotwie [WI], nr 44898/10, § 107, 5 lipca 2016 r. w odniesieniu do art. 2 i 3, oraz Rantsev, op. cit., §§232, 288-89 oraz 299-300 w odniesieniu do art. 4). Z zasadniczo tych samych względów (zob. paragrafy 112–18 powyżej) Trybunał konkluduje, że nie doszło do naruszenia zobowiązań pozytywnych Państwa wynikających z art. 3 Konwencji.

IV. INNE ZARZUCANE NARUSZENIA KONWENCJI

124. Skarżące podnosiły, że nawet jeżeli w ich konkretnym przypadku zostały zidentyfikowane przez Austrię jako ofiary handlu ludźmi, to brak systemu formalnego uznania sam w sobie mógł doprowadzić do naruszenia art. 8 Konwencji.

125. Jak Trybunał wyłuszczył w ustaleniach dotyczących art. 4 Konwencji, jest przekonany, że skarżące były traktowane jako (potencjalne) ofiary handlu ludźmi zgodnie ze zobowiązaniami krajowymi i międzynarodowymi Austrii (zob. paragrafy 110-111 powyżej). W świetle całokształtu posiadanego przez siebie materiału i w zakresie, w jakim kwestie objęte skargą mieszczą się w zakresie jego właściwości, Trybunał nie dopatruje się w niniejszej skardze naruszenia praw i wolności określonych w Konwencji i Protokołach do niej. Skarga musi zatem zostać uznana za niedopuszczalną na podstawie art. 35 ust. 3 i 4 Konwencji.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Postanawia skreślić skargę wniesioną przez trzecią skarżącą z listy spraw;

2. Uznaje skargi złożone przez pierwszą i drugą skarżącą na podstawie art. 3 i 4 Konwencji za dopuszczalne, zaś pozostałą część skargi za niedopuszczalną;

3. Uznaje, że nie doszło do naruszenia art. 4 Konwencji;

4. Uznaje, że nie doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 17 stycznia 2017 r., zgodnie z Regułą 77 § 2 i § 3 Regulaminu Trybunału.

Marialena Tsirli András Sajó
Kanclerz Przewodniczący

Zgodnie z art. 45 ust. 2 Konwencji i Regułą 74 § 2 Regulaminu Trybunału do wyroku załączono zgodną opinię odrębną sędziego Pinto de Albuquerque, do której przyłączył się sędzia Tsotsoria.

A.S.
M.T.

OPINIA ODRĘBNA
SĘDZIEGO PINTO DE ALBUQUERQUE,
DO KTÓREJ PRZYŁĄCZYŁ SIĘ SĘDZIA TSOTSORIA

Spis treści

I. Wprowadzenie (§ 1)

Część pierwsza (paragrafy 2-40)

II. Światowa reakcja na pracę przymusową i prowadzony w jej celu handel ludźmi (paragrafy 2-21)

A. Międzynarodowe prawo praw człowieka (paragrafy 2-8)

B. Międzynarodowe prawo pracy (paragrafy 9-13)

C. Międzynarodowe prawo karne i humanitarne (paragrafy 14-21)

III. Regionalna reakcja na pracę przymusową i prowadzony w jej celu handel ludźmi (paragrafy 22-40)

A. Zarys ogólny (§§ 22-26)

B. W ramach Unii Europejskiej (paragrafy 27-31)

C. W ramach Rady Europy (paragrafy 32-40)

Część druga (paragrafy 41-59)

IV. Obowiązki pozwanego Państwa (paragrafy 41-52)

A. Międzynarodowy obowiązek kryminalizacji i ścigania pracy przymusowej (paragrafy 41-42)

B. Międzynarodowy obowiązek kryminalizacji i ścigania handlu ludźmi (paragrafy 44-52)

V. Zastosowanie ram prawnych do okoliczności faktycznych sprawy (paragrafy 53-59)

A. Materialne przesłanki umorzenia (paragrafy 53-55)

B. Proceduralne przesłanki umorzenia (paragrafy 56-59)

VI. Konkluzja (paragrafy 60-61)

VI. Konkluzja (paragrafy 60-61)

I. Wprowadzenie (§ 1)

1. Chociaż zajmuję stanowisko zbieżne z Izbą, to nie satysfakcjonuje mnie uzasadnienie wyroku — z dwóch powodów. Po pierwsze nie zawierało ono odniesienia do ustawowych znamion przestępstwa handlu ludźmi ani cech odróżniających je od niewolnictwa, poddaństwa i pracy przymusowej. Po drugie nie poddało prawidłowej analizie zobowiązań międzynarodowych Państwa w niniejszej sprawie. Opinia niniejsza wychodzi tym celom naprzeciw na tle krytycznej refleksji nad globalną i regionalną reakcją na plagę pracy przymusowej i prowadzonego w jej celu handlu ludźmi. Refleksja ta zostanie przeprowadzona na styku międzynarodowego prawa praw człowieka, międzynarodowego prawa pracy oraz międzynarodowego prawa karnego i humanitarnego wraz z towarzyszącym przeglądem systemów międzyamerykańskich, afrykańskich, azjatyckich, Unii Europejskiej i Rady Europy w zakresie walki z handlem ludźmi.

Część pierwsza (paragrafy 2-40)

II. Światowa reakcja na pracę przymusową i prowadzony w jej celu handel ludźmi (paragrafy 2-21)

A. Międzynarodowe prawo praw człowieka (paragrafy 2-8)

2. Od początku XX wieku praca przymusowa i prowadzony w jej celu handel ludźmi1 pozostają zakazane zgodnie ze stałą praktyką Stron zarówno w sferze wewnętrznej jak i międzynarodowej. Według Biura ONZ ds. narkotyków i przestępczości (UNODC) handel ludźmi stanowi czyn zabroniony w 146 krajach świata, wciąż jednak jest dwa miliardy osób pozbawionych pełnej ochrony prawnej przed tym przestępstwem2.

Międzynarodowy obowiązek zakazu, kryminalizacji i karania niewolnictwa i pracy przymusowej oraz prowadzonego w tym celu handlu ludźmi określony został w Mandatach terytoriów klas B i C systemu mandatowego Ligi Narodów na potrzeby administrowania określonymi terytoriami pozaeuropejskimi; art. 6 Konwencji w sprawie zwalczania handlu niewolnikami i niewolnictwa („Konwencja w sprawie niewolnictwa)”3 oraz art. 6 ust. 1 jej Konwencji uzupełniającej z 1956 r.4; art. 25 Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1930 r. dotyczącej pracy przymusowej lub obowiązkowej (nr 29)5; art. 6 lit. b i c Statutu Międzynarodowego Trybunału Wojskowego („Karta norymberska”); art. 4 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. (PDPC); art. 4 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. („Konwencja”); art. 6 Konwencji MOP z 1957 r. dotyczącej zniesienia pracy przymusowej (nr 105)6; art. 13 Konwencji z 1958 r. o morzu pełnym7; art. 8 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (MPPOiP); art. 6 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka z 1969 r. (AKPC)8; art. 4 ust. 2 lit. f Dodatkowego protokołu II do konwencji genewskich9; art. 5 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów z 1981 r. (AKPCiL)10; art. 99 Konwencji z 1982 r. o prawie morza11; art. 32 i 36 Konwencji o Prawach Dziecka z 1989 r. (KoPD)12; art. 11 Międzynarodowej konwencji z 1990 r. o ochronie praw wszystkich pracowników migrujących i członków ich rodzin (MKoOPWPM)13; art. 15 Afrykańskiej Karty Praw i Dobra Dziecka z 1990 r. (AKPiDD)14; art. 5 lit. c Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii z 1993 r. (MTKdbJ); art. 7 Międzyamerykańskiej konwencji o międzynarodowym handlu nieletnimi z 1994 r.15; art. 3 lit. c Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy (MTKdR); art. 4 Konwencji WNP z 1995 r. o prawach człowieka i podstawowych wolnościach („Konwencja WNP”)16; art. 7 ust. 2 lit. c Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r. („Statut Rzymski”)17; art. 7 Konwencji MOP dotyczącej zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci (nr 182)18; art. 5 Protokołu z 2000 r. zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi („Protokół z Palermo”)19; art. 2 Protokołu fakultatywnego z 2000 r. do Konwencji praw dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii 20; art. 5 ust. 3 Karty Praw Podstawowych UE z 2000 r.21; art. 2 lit. c Statutu Sądu Specjalnego dla Sierra Leone; art. 1 Decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi; art. 10 Arabskiej Karty Praw Człowieka (AKPC)22; art. 19 Konwencji Rady Europy z 2005 r. w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi („Konwencja o zwalczaniu handlu ludźmi”)23; art. 27 ust. 2 Konwencji z 2006 r. o prawach osób niepełnosprawnych (KoPON)24; art. 9 ust. 1 lit. d Konwencji Unii Afrykańskiej na rzecz ochrony i pomocy osobom przesiedlanym wewnętrznie w Afryce25; art. 3 ust. 2 lit. b Konwencji MOP z 2011 r. w sprawie godziwej pracy dla pracowników domowych (nr 189)26; art. 2 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar; art. 5 Konwencji Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) z 2015 r. przeciwko handlowi ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi27.

3. Po raz pierwszy kwestia pracy przymusowej pojawiła się na forum międzynarodowym przy okazji przyjęcia w 1920 r. Paktu Ligi Narodów wraz z przewidzianym w nim systemem administrowania terytoriami pozaeuropejskimi oderwanymi od dawnych imperiów niemieckiego i ottomańskiego. W art. 23 Paktu Ligi Narodów z 1920 r. państwa członkowskie podjęły starania o zapewnienie i utrzymanie uczciwych i humanitarnych warunków pracy dla mężczyzn, kobiet i dzieci tak we własnych jak i we wszystkich innych krajach, do których sięgały ich relacje handlowe i przemysłowe, a w tym celu o ustanowienie i utrzymanie niezbędnych organizacji międzynarodowych. Zobowiązały się również do zapewnienia sprawiedliwego traktowania rdzennych mieszkańców terytoriów znajdujących się pod ich kontrolą. Powierzyły nadto Lidze Narodów ogólny nadzór nad wykonaniem umów dotyczących handlu kobietami i dziećmi. Dodatkowo warunki mandatu dla terytoriów klasy B przewidywały zakaz „wszelkich form pracy przymusowej lub obowiązkowej, z wyjątkiem niezbędnych prac i usług publicznych i jedynie za adekwatnym wynagrodzeniem”28. Podobny zakaz zawarto w mandacie dla terytoriów klasy C.

4. W 1926 r. art. 1 Konwencji w sprawie niewolnictwa zdefiniował je jako: „stan czy położenie jednostki[,] względem której stosowane jest postępowanie w całości lub w części wynikające z prawa własności”. Koncepcja ta obejmowała posiadanie de iure bądź wykonywanie de facto praw w stosunku do osoby, jakie wynikają z prawa własności29. W art. 5 zastrzeżono, że zastosowanie pracy przymusowej może nieść za sobą poważne konsekwencje. Z tego powodu Wysokie Układające się Strony zobowiązały się do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków mających na celu zapobieżenie rozwojowi pracy przymusowej lub obowiązkowej w kierunku warunków analogicznych do niewolnictwa. Dopuszczono jednak pracę przymusową wykonywaną na cele publiczne. Na terytoriach, na których utrzymywała się jeszcze praca przymusowa lub obowiązkowa, Wysokie Układające się Strony miały stopniowo w najkrótszym możliwym czasie położyć jej kres. Do tego czasu tego rodzaju praca miała mieć bezwzględnie charakter jedynie wyjątkowy, każdorazowo wiązać się z wypłatą adekwatnego wynagrodzenia, a nigdy ze zmianą zwykłego miejsca zamieszkania pracowników. W art. 6 Wysokie Układające się Strony zobowiązały się do podjęcia niezbędnych środków dla zapewnienia surowych kar za naruszenie przepisów wydanych dla realizacji celów Konwencji.

5. Art. 4 PDPC stanowi: „Nie wolno nikogo czynić niewolnikiem ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo i handel niewolnikami są zakazane we wszystkich swych postaciach”30. W art. 23 ust. 1 uznano, że: „Każdy człowiek ma prawo do pracy, do swobodnego wyboru pracy, do odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem”. Nie odniesiono się w nim do pracy przymusowej, ponieważ uważano ją za objętą pojęciem poddaństwa31.

6. W 1956 r. Państwa-Strony Konwencji z 1926 r., która nadal pozostawała w mocy, postanowiły, że należy ją rozszerzyć przez przyjęcie konwencji uzupełniającej zmierzającej do wzmożenia zarówno krajowych jak i międzynarodowych wysiłków w kierunku zniesienia niewolnictwa, handlu ludźmi oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa. Art. 1 Uzupełniającej konwencji w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa z 1956 r. nałożył obowiązek podjęcia („podejmie”) wszelkich możliwych i potrzebnych kroków, tak ustawodawczych, jak i innych, „by doprowadzić stopniowo i w jak najkrótszym czasie do całkowitego zniesienia lub uchylenia następujących instytucji i praktyk wszędzie tam, gdzie one jeszcze istnieją”32: niewoli za długi33, pańszczyzny, służebnych form małżeństwa, sprzedaży bądź adopcji dziecka w celu wyzysku. Te zbliżone do niewolnictwa praktyki stanowią różne formy poddaństwa34. Art. 3 i 6 przewidują zobowiązanie do kryminalizacji handlu niewolnikami i niewolnictwa, co obejmuje „usiłowanie popełnienia tych czynów, jak również współudział w nich, albo uczestniczenie w spisku, zmierzającym do popełnienia jakiegokolwiek z tych czynów”. W art. 7 zdefiniowano niewolnictwo, stan poddaństwa i handel niewolnikami.

7. W art. 8 MPPOiP ustanowiono zakaz niewolnictwa, handlu niewolnikami, poddaństwa i pracy przymusowej lub obowiązkowej35. Odmiennie niż w przypadku PDPC autorzy MPPOiP uznali niewolnictwo i poddaństwo za dwa różne pojęcia, którym z tego względu należało poświęcić odrębne ustępy36. Zakaz nie wykluczał, w krajach przewidujących pozbawienie wolności z obowiązkiem wykonywania ciężkich robót jako karę za przestępstwo, możliwości wykonywanie takich robót na podstawie wyroku skazującego wydanego przez właściwy sąd37. Z zakresu zakazu wyłączono ponadto inne formy pracy i usług38. Art. 4 ust. 2 wyłączył jakąkolwiek możliwość zawieszenia stosowania zobowiązań wynikających postanowień dotyczących zakazu niewolnictwa, handlu niewolnikami i poddaństwa39. Komitet Praw Człowieka ONZ dokonał wykładni tego postanowienia w świetle niedawnej kodyfikacji zbrodni przeciwko ludzkości w Statucie Rzymskim, przypisując niederogowalny charakter zakazowi czynów karalnych na gruncie Statutu Rzymskiego jako zbrodnie przeciwko ludzkości, co obejmuje pracę przymusową jako formę zniewolenia40.

8. Art. 11 KoPD zobowiązał Układające się Strony do podjęcia środków zwalczających nielegalny transfer dzieci oraz ich nielegalny wywóz za granicę41. W art. 32 uznano „prawo dziecka do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed wykonywaniem pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z kształceniem dziecka, bądź może być szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego, umysłowego, duchowego, moralnego lub społecznego”. Strony zobowiązały się podjąć „kroki ustawodawcze, administracyjne, socjalne oraz środki w dziedzinie oświaty dla zapewnienia” (…) wieku minimalnego dla podjęcia pracy, stosownej regulacji „wymiaru czasowego oraz warunków zatrudnienia” oraz stosownych kar i innych sankcji „dla zapewnienia skutecznego stosowania” tych zasad. Art. 34 poświęcono ochronie dzieci przed wszelkimi formami wykorzystania i nadużycia seksualnego, art. 35 — zapobieganiu uprowadzeniom, sprzedaży bądź handlowi dziećmi dokonywanym dla jakichkolwiek celów i w jakiejkolwiek formie, zaś art. 36 — ochronie dzieci przed „wszelkimi innymi formami wyzysku, w jakimkolwiek aspekcie naruszającymi dobro dziecka”.

Ramy te uzupełnił Protokół fakultatywny, zakazując sprzedaży dzieci, prostytucji dzieci i pornografii dziecięcej oraz nakładając na Państwa-Strony obowiązek kryminalizacji tego rodzaju czynów, niezależnie od tego, czy popełniono je na terytorium państwa, czy poza jego granicami, w sposób zorganizowany czy indywidualnie. Handel dziećmi polega na jakimkolwiek działaniu lub transakcji, w drodze której dziecko przekazywane jest przez jakąkolwiek osobę lub grupę osób innej osobie lub grupie za wynagrodzeniem lub jakąkolwiek inną rekompensatą. Międzynarodowe komercyjne macierzyństwo zastępcze z zamiarem wykorzystania również wpisuje się w międzynarodową definicję legalną sprzedaży dzieci42.

Wreszcie w art. 27 ust. 2 KoPON Państwa-Strony zobowiązały się do zapewnienia, aby osoby niepełnosprawne nie były utrzymywane w stanie niewolnictwa lub poddaństwa, a były chronione, na zasadzie równości z innymi osobami, przed pracą przymusową lub obowiązkową.

B. Międzynarodowe prawo pracy (paragrafy 9-13)

9. Formą wykorzystania (wyzysku) będącą szczególnym obszarem zainteresowania MOP jest praca przymusowa. Kluczowymi aktami MOP mającymi na celu zakazanie i wyeliminowanie pracy przymusowej i obowiązkowej są Konwencje nr 29 i 105. Stosownie do Deklaracji MOP dotyczącej podstawowych zasad i praw pracy z 1998 r. „wszyscy Członkowie, nawet jeśli nie ratyfikowali omawianych konwencji, mają (…) obowiązek poszanowania, promowania oraz realizacji” zasady „likwidacji wszelkich form pracy przymusowej lub obowiązkowej” oraz „skutecznej likwidacji pracy dzieci”. Prawo do niepodlegania pracy przymusowej lub obowiązkowej bądź pracy dzieci przysługuje wszystkim osobom we wszystkich państwach, szczególnie zaś grupom o specjalnych potrzebach, takim jak bezrobotni i pracownicy migrujący43.

Art. 2 Konwencji MOP dotyczącej pracy przymusowej lub obowiązkowej definiuje tego rodzaju pracę jako: „wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie”. Pewne formy pracy zostały wyłączone z pojęcia „praca przymusowa”. W art. 20 i 21 zawarto bezwzględny zakaz stosowania pracy przymusowej jako formy kary zbiorowej i pracy przymusowej w kopalniach podziemnych. Art. 25 sformułował obowiązek kryminalizacji nielegalnego zmuszania do pracy przymusowej lub obowiązkowej44.

O pracy przymusowej przesądza charakter stosunku istniejącego pomiędzy daną osobą a „pracodawcą”, nie zaś rodzaj wykonywanej działalności, jej zgodność czy sprzeczność z prawem krajowym bądź uznanie za „działalność gospodarczą”. Ten stosunek prawny charakteryzuje zmuszanie do pracy pod groźbą kary45. Do pracy przymusowej zalicza się zatem: zmuszanie do prostytucji, zmuszanie do żebrania, zmuszanie do popełniania przestępstw, zmuszanie do udziału w konflikcie zbrojnym, poddaństwo rytualne bądź ceremonialne, wymuszone wykorzystywanie kobiet jako matek zastępczych, wymuszoną ciążę oraz nielegalne prowadzenie badań biomedycznych na danej osobie46.

10. W art. 1 Konwencji MOP z 1957 r. w sprawie zniesienia pracy przymusowej Układające się Strony zobowiązały się „znieść pracę przymusową lub obowiązkową i nie korzystać z niej pod jakąkolwiek postacią a) jako środka nacisku lub wychowania politycznego albo jako sankcji w stosunku do osób mających lub wypowiadających pewne poglądy polityczne albo manifestujących opozycję ideologiczną wobec ustalonego ustroju politycznego, społecznego lub gospodarczego; b) jako metody mobilizowania albo wykorzystania siły roboczej dla celów rozwoju gospodarczego; c) jako środka dyscypliny pracy; d) jako kary za udział w strajkach; e) jako środka dyskryminacji rasowej, społecznej, narodowej albo religijnej. Celem tego zobowiązania było zawężenie zakresu wyjątków z art. 2 ust. 2 Konwencji z 1930 r.47.

11. Art. 7 Konwencji z 1999 r. dotyczącej zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci wprowadził obowiązek stosowania sankcji, mianowicie sankcji karnych, przeciwko najgorszym formom pracy dzieci, obejmującym następujące zachowania48: „a) wszystkie formy niewolnictwa lub praktyk podobnych do niewolnictwa, takich jak sprzedaż i handel dziećmi, niewolnictwo za długi i pańszczyzna lub praca przymusowa albo obowiązkowa, w tym przymusowe lub obowiązkowe rekrutowanie dzieci do udziału w konflikcie zbrojnym; b) korzystanie, angażowanie lub proponowanie dziecka do prostytucji, produkcji pornografii lub przedstawień pornograficznych, c) korzystanie, angażowanie lub proponowanie dziecka do nielegalnych działalności, w szczególności do produkcji i handlu narkotyków, jak to określają stosowne traktaty międzynarodowe, d) pracę, która ze względu na swój charakter lub okoliczności, w których jest prowadzona, może zagrażać zdrowiu, bezpieczeństwu lub moralności dzieci”.

12. W art. 3 Konwencji MOP dotyczącej pracowników domowych Układające się Strony zobowiązały się do podjęcia środków zapewniających skuteczną ochronę, poszanowanie i propagowanie praw człowieka wszystkich pracowników domowych, mianowicie „poszanowania, propagowania i urzeczywistniania podstawowych zasad i praw w pracy”, w tym „eliminację wszystkich form pracy przymusowej lub obowiązkowej”.

13. MOP opracowała sześć wskaźników pracy przymusowej stanowiących cenny punkt odniesienia przy ustalaniu pracy przymusowej49. Należą do nich: groźba bądź zastosowanie przemocy fizycznej przeciwko ofierze, ograniczenie możliwości przemieszczania się pracowników, niewola za długi, wstrzymywanie wypłaty wynagrodzenia, zatrzymywanie paszportów lub dokumentów tożsamości oraz groźba denuncjacji władzom w przypadku pracowników, którzy nie mają uregulowanego statusu imigracyjnego. Z pozoru „dobrowolna oferta” pracownika może być skutkiem manipulacji lub nie wynikać ze świadomej decyzji. Za pracę przymusową może być uznane ograniczenie możliwości zrezygnowania z pracy, nawet po jej dobrowolnym podjęciu50.

MOP zaleca typizację handlu ludźmi jako czynu zabronionego niezależnie od ruchu transgranicznego i związków z przestępczością zorganizowaną, kryminalizację pracy przymusowej i zdefiniowane rodzajów stosowanego przymusu w przepisach o zwalczaniu handlu ludźmi, oraz określenie okoliczności, w jakich zgoda nie ma znaczenia, a wreszcie zaleca, aby ściganie prowadziło nie tylko do kryminalizacji [ SIC — przyp. tłum.], lecz także do przywrócenia praw ofiary do stanu poprzedniego, rekompensaty finansowej, a co najważniejsze, do konfiskaty majątku51. W szczególności w stosunku do pracowników domowych MOP zaleca ograniczenie godzin pracy domowej przez wprowadzenie: a) 40-godzinnego tygodnia pracy z adekwatnym wynagrodzeniem za godziny nadliczbowe; b) maksymalnej dobowej normy czasu pracy; c) stałego okresu nieprzerwanego wypoczynku, wynoszącego osiem godzin dziennie; d) ograniczenia godzin pozostawania „w gotowości”, z adekwatnym wynagrodzeniem za te godziny. Zagwarantowane powinny być właściwe procedury dotyczące rozwiązania stosunku pracy52.

C. Międzynarodowe prawo karne i humanitarne (paragrafy 14-21)

14. „Deportacja na roboty przymusowe” i „obracanie ludzi w niewolników” wymienione zostały odpowiednio jako zbrodnia wojenna i zbrodnia przeciwko ludzkości w art. 6 lit. b i c Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (w Norymberdze). Po zakończeniu II wojny światowej amerykański trybunał wojskowy w Norymberdze orzekł w sprawie Pohl i inni, że więźniowie w nazistowskich obozach koncentracyjnych znajdowali się w stanie niewolnictwa, zaś odpowiedzialne za te obozy osoby są winne zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości53.

Art. 52 Trzeciej Konwencji genewskiej stanowi, że nie wolno zmuszać jeńców wojennych do wykonywania pracy szkodliwej dla zdrowia, niebezpiecznej lub upokarzającej. Art. 4 ust. 2 lit. f Protokołu dodatkowego II do konwencji genewskich zakazał niewolnictwa i handlu niewolnikami we wszystkich formach, w każdym czasie i miejscu w stosunku do osób, które nie biorą bezpośredniego udziału w działaniach wojennych bądź przestały brać w nich udział54.

15. Art. 5 lit. c Statutu MTKdbJ objął kognicją Trybunału obrócenie w niewolę jako zbrodnię przeciwko ludzkości w razie popełnienia tego czynu przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej w trakcie konfliktu zbrojnego, niezależnie od jego charakteru międzynarodowego albo wewnętrznego. Art. 3 lit. c Statutu MTKdR przewidywał ten sam wymiar kary za obrócenie w niewolę w razie popełnienia tego czynu w ramach szeroko zakrojonego bądź systematycznego zamachu na jakąkolwiek ludność cywilną w oparciu o kryteria przynależności narodowościowej, politycznej, etnicznej, rasowej lub religijnej55.

W sprawie Kunarac i in. Izba Procesowa MTKdbJ stwierdziła w lutym 2001 r., że: „w czasie istotnym dla oskarżenia jednym ze znamion obrócenia w niewolę jako zbrodni przeciwko ludzkości w zwyczajowym prawie międzynarodowym było realizowanie w stosunku do osoby niektórych lub wszystkich uprawnień związanych z prawem własności”. Izba przyznała, że definicja ta: „może być szersza niż tradycyjne i czasami pozornie odmienne definicje czy to niewolnictwa, handlu niewolnikami i poddaństwa, czy pracy przymusowej i obowiązkowej, jakie można znaleźć w innych obszarach prawa międzynarodowego”. W oparciu o rozmaite sprawy z II wojny światowej i dorobku Komisji Prawa Międzynarodowego Izba doszła do konkluzji, że praca przymusowa lub obowiązkowa powinna być ujęta w definicji „obrócenia w niewolę jako zbrodni przeciwko ludzkości”.56

16. Stosownie do art. 7 ust. 2 lit. c Statutu Rzymskiego „niewolnictwo” oznacza: „realizowanie niektórych lub wszystkich uprawnień związanych z prawem własności w stosunku do człowieka oraz obejmuje realizację tych uprawnień w zakresie handlu ludźmi, a w szczególności kobietami i dziećmi”. W Elementach Definicji Zbrodni do Statutu Rzymskiego doprecyzowano, że „realizowanie niektórych lub wszystkich uprawnień związanych z prawem własności w stosunku do człowieka” obejmuje:

„kupno, sprzedaż, użyczenie bądź zamianę takiej osoby albo takich osób bądź pozbawienie ich wolności w podobny sposób. (…) Rozumie się, że takie pozbawienie wolności może w określonych okolicznościach obejmować zmuszanie do pracy przymusowej lub doprowadzenie osoby do stanu niewolnictwa w inny sposób w rozumieniu Uzupełniającej konwencji w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu ludźmi oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa z 1956 r. Rozumie się także, iż opisane w niniejszym elemencie zachowanie obejmuje handel osobami, w szczególności kobietami i dziećmi”.

Dokonując porównania koncepcji niewolnictwa wyrażonych w prawie międzynarodowym w latach 1926, 1956 i 1998 i zastosowanych w 1947 r. w wyroku w sprawie Pohl i in. oraz pojęcia niewolnictwa ujęte w statucie rzymskim MTKdbJ i zastosowanego po raz pierwszy przez Izby Procesową i Odwoławczą w sprawie Kunarac i in. wyróżnia się jeden stały element: uprawnienia związane z prawem własności. Jest to znamię sine qua non pojęcia niewolnictwa (obrócenia w niewolę) w prawie międzynarodowym. Zarówno posiadanie de jure jak i wykonywanie de facto tych uprawnień wystarczają do zdefiniowania tej koncepcji.

17. Pierwszą uzgodnioną na szczeblu międzynarodowym definicję handlu ludźmi zawiera Protokół z Palermo57. Zgodnie z jego art. 5 kryminalizacji podlega: „werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania”58. W miejsce zdefiniowania terminu „wykorzystywanie”, Protokół zawiera listę związanych z nią form. „Wykorzystanie obejmuje, jako minimum59, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym60, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie [poddaństwo — przyp. tłum.] albo usunięcie organów61”. Jak wynika to z art. 14 Protokołu pojęcia te należy rozumieć zgodnie z ich znaczeniem w prawie międzynarodowym. „Werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka celem jego wykorzystania uznawane jest za «handel ludźmi» nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod” wymienionych powyżej. „Zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie (…) nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z powyższych metod”62. Zastosowanie niedopuszczalnych środków implikuje brak dobrowolnego charakteru zachowania ofiary. W tym względzie handel ludźmi różni się od przestępstwa przemytu ludzi rozumianego jako bezprawny transgraniczny transport w celu uzyskania, bezpośrednio lub pośrednio, korzyści finansowej lub innej za zgodą osoby przemycanej63.

18. Stąd w międzynarodowym prawie karnym wyróżnia się cztery zasadnicze znamiona przestępstwa handlu ludźmi64:

strona przedmiotowa (czynność sprawcza): werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób;

modus operandi: zastosowanie groźby, użycie siły lub wykorzystanie innej formy przymusu65, uprowadzenia, oszustwa66, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości67, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści celem uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą;

dolus generalis — zamiar werbowania, transportu, przekazywania, przechowywania lub przyjmowania osób;

dolus specialis: cel, jakim jest wykorzystanie.

19. Stroną przedmiotową musi być czyn lub zachowanie, które mogą być rozciągnięte w czasie (na przykład transport, przekazywanie, przechowywanie osoby). W swej rozciągłości znamiona te obejmują wszystkie etapy procesu handlu ludźmi i rozciągają penalizację na werbowników, pośredników, przewoźników, lecz także właścicieli, osoby sprawujące zarząd, nadzór lub kontrolę nad dowolnym miejscem eksploatacji, niezależnie od tego, czy osoby te zaangażowane są w prowadzący do niej łańcuch zaopatrzenia. Czyn polegający na handlu ludźmi nie obejmuje jednak sytuacji wykorzystania, w których końcowy wykorzystujący nie ingerował w proces handlu.

Zachowanie nieumyślne nie jest objęte penalizacją68. Błąd co do faktu stanowi podstawę wyłączenia odpowiedzialności karnej wyłącznie przy braku elementu psychicznego wymaganego przez ten czyn zabroniony69. Jako że niewolnictwo, praca przymusowa i prowadzony w tych celach handel stanowią zbrodnie przeciwko ludzkości, błąd co do prawa w zakresie tego, czy dane zachowanie stanowi czyn zabroniony, nie wyłącza elementu psychicznego wymaganego w przypadku tych czynów, zaś wszelkie rozkazy mające za przedmiot popełnienie takich czynów są oczywiście bezprawne70.

20. Wynikający z Protokołu obowiązek polega na kryminalizacji handlu ludźmi przy kumulatywnej realizacji znamion ustawowych, nie zaś poszczególnych znamion71. Stopień zawinienia i wymiar kary za przestępstwo handlu ludźmi winny odzwierciedlać powagę zastosowanych metod, zgodnie z art. 11 Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, którą Protokół uzupełnia. Z tego względu, gdy zastosowanie jednej z wymienionych niedopuszczalnych metod, na przykład groźby lub przemocy, stanowi czyn zabroniony per se, wówczas przestępstwo handlu ludźmi co do zasady obejmuje czynność sprawczą w postaci zastosowania określonej metody, zaś skuteczne karanie przestępstwa handlu ludźmi nie uzasadnia współukarania za czyn realizujący znamię czynnościowe w postaci zastosowania określonej metody, chyba że wymiar kary przewidzianej za jego popełnienie jest wyższy niż wymiar kary przewidziany za popełnienie samego przestępstwa handlu ludźmi. W takim przypadku karalny powinna być jedynie czynność sprawcza polegająca na zastosowaniu określonej metody, aby uniknąć zbędnego, podwójnego karania za ten sam bezprawny czyn.

Karalność nie jest warunkowana tym, czy do wykorzystania dochodzi72. Innymi słowy, dla bytu tego przestępstwa nie jest wymagane, aby ofiara handlu została faktycznie wykorzystana, tj. poddana wymuszonej prostytucji, pracy przymusowej, niewolnictwu, praktykom zbliżonym do niego, poddaństwu czy usunięciu organów. W świetle powiązania instrumentalnego między handlem a wykorzystaniem, skuteczne karanie tego drugiego nie uzasadnia współukarania w związku z tym pierwszym, chyba że konkretna forma wykorzystania sama w sobie stanowi czyn zabroniony (np. wymuszone usunięcie organów) zagrożony karą niższą niż handel ludźmi. W takim przypadku karać należy jedynie przestępstwo handlu, aby uniknąć zbędnego, podwójnego karania za ten sam bezprawny czyn.

Obowiązek kryminalizacji rozciąga się także na pomocnictwo, współsprawstwo kierownicze lub polecające oraz, z zastrzeżeniem podstawowych zasad danego systemu prawnego, usiłowanie popełnienia przestępstwa. Obejmuje on zarówno osoby fizyczne, jaki i prawne, choć w tym drugim przypadku ustanowiona odpowiedzialność niekoniecznie musi być odpowiedzialnością „karną”. Zakres przedmiotowy Protokołu ogranicza obowiązek penalizacji do przypadków, w których handel ludźmi ma charakter transgraniczny i dotyczy zorganizowanej grupy przestępczej73. Jednak ani transgraniczny charakter, ani udział w organizacji przestępczej nie należą do znamion czynu74. W przypadkach wykorzystania transgranicznego przy ocenie, czy dana sytuacja ma charakter wykorzystania, należy wziąć pod uwagę standardy kraju goszczącego, nie zaś kraju pochodzenia; w przeciwnym razie pozostałaby zachęta do przestępstwa. Istnienie złych warunków życia lub pracy bądź naruszenie prawa pracy w kraju goszczącym zdecydowanie wskazuje na sytuację wykorzystania.

21. Podsumowując, Protokół nie wymaga stypizowania wykorzystania jako przestępstwa samego w sobie. Nie nakłada on obowiązku kryminalizacji pracy przymusowej. W tym kontekście należy odnotować, że nie każda praca przymusowa jest konsekwencją handlu ludźmi — według MOP w około 20% wszystkich przypadków praca przymusowa jest konsekwencją handlu ludźmi. Przepisy zwalczające wykorzystywanie ludzi w warunkach pracy przymusowej bądź zbliżonych do niewolnictwa jako autonomicznego czynu zabronionego będą zatem potrzebne niezależnie od sposobu, w jaki oni w tych warunkach się znajdą, tj. niezależnie od realizacji pozostałych znamion czynu handlu ludźmi75. Wymagają tego również wspomniane wyżej akty prawa międzynarodowego z obszaru praw człowieka, jednoznacznie zakazujące stosowania niewolnictwa, praktyk podobnych do niego i pracy przymusowej.

III. Regionalna reakcja na pracę przymusową i prowadzony w jej celu handel ludźmi (paragrafy 22-40)

A. Zarys ogólny (§§ 22-26)

22. Art. 6 AKPC zakazuje wszystkich form niewolnictwa, handlu niewolnikami, niedobrowolnego poddaństwa, handlu niewolnikami, handlu kobietami oraz pracy przymusowej lub obowiązkowej. W krajach, w których określone przestępstwa zagrożone są karą pozbawienia wolności z obowiązkiem wykonywania ciężkich robót, wykonanie takiej kary orzeczonej w wyroku właściwego sądu jest dozwolone, jednak „praca przymusowa nie może ujemnie wpływać na godność ani fizyczne lub intelektualne predyspozycje odbywającego karę”. Przepis ten wyłącza również pewne formy pracy lub usług z zakresu znaczeniowego pracy przymusowej lub obowiązkowej76. Art. 27 ust. 2 nie zezwala na żadne odstępstwo od tego zakazu, nawet w czasie wojny, zagrożenia publicznego czy innego zagrożenia dla niepodległości lub bezpieczeństwa Państwa-Strony.

23. W art. 7 Międzyamerykańskiej konwencji o handlu nieletnimi Państwa-Strony zobowiązały się do przyjęcia w prawie krajowym skutecznych środków mających na celu prewencję i surowe karanie czynów polegających na porwaniu, uprowadzeniu lub przetrzymywanie małoletniego w bezprawnym celu bądź przy zastosowaniu bezprawnych metod, także w formie usiłowania. „Bezprawny cel” obejmuje między innymi prostytucję, wykorzystanie seksualne, poddaństwo lub dowolny inny cel sprzeczny z prawem czy to w państwie zwykłego pobytu małoletniego czy też w państwie, w którym osoba ta się znajduje. „Bezprawne metody” obejmują między innymi porwanie, wyłudzenie bądź wymuszenie zgody, wręczenie lub otrzymanie nieuprawnionych płatności lub korzyści w celu uzyskania zgody rodziców, osób lub instytucji, pod których pieczą dziecko pozostaje, a także inne metody, które są sprzeczne z prawem czy to w państwie zwykłego pobytu małoletniego, czy też w państwie, w którym osoba ta się znajduje. Bezprawny cel nie uzasadnia bezprawnych metod i odwrotnie.

24. Art. 5 AKPCiL zakazuje wszystkich form wykorzystywania i poniżania człowieka, w szczególności niewolnictwa, handlu niewolnikami, tortur, nieludzkiego lub poniżającego karania i traktowania77. W wyroku dotyczącym praktyk zwyczajowych wahiya lub sadaka Trybunał Sprawiedliwości Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS) stwierdził:

„W nigeryjskim prawie karnym, podobnie jak w aktach międzynarodowych, zakaz i represja niewolnictwa mają charakter bezwzględny i są częścią porządku publicznego. Jak stwierdził Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w wyroku Barcelona Traction (5 lutego 1970 r.), „delegalizacja niewolnictwa jest obowiązkiem skutecznym erga omnes nałożonym na wszystkie organy państwa”78.

Art. 15 AKPiDD chroni każde dziecko przed wszelkimi formami wyzysku ekonomicznego i wykonywaniem jakiejkolwiek pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z rozwojem fizycznym, umysłowym, duchowym, moralnym lub społecznym dziecka. Nadto nakłada on na Państwa-Strony obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków legislacyjnych i administracyjnych w celu zapewnienia pełnej implementacji tego artykułu, z uwzględnieniem zarówno oficjalnych jak i nieoficjalnych sektorów zatrudnienia. Co się tyczy odnośnych postanowień aktów MOP odnoszących się do dzieci, Państwa-Strony są w szczególności zobowiązane do: a) zapewnienia przepisami prawa minimalnego wieku wymaganego do dopuszczenia do pracy; b) stosownej regulacji godzin i warunków pracy; c) wprowadzenia odpowiednich kar lub innych sankcji, zapewniających skuteczne egzekwowanie artykułu; d) sprzyjania rozpowszechnianiu we wszystkich sektorach społeczności informacji na temat zagrożeń związanych z pracą dzieci. Nowszy art. 9 AKPC zakazuje handlu organami ludzkimi i handlu ludźmi na potrzeby eksperymentów medycznych, zaś art. 10 zakazuje „wszystkich form niewolnictwa i handlu ludźmi”79. Wreszcie art. 9 ust. 1 lit. d Konwencji Unii Afrykańskiej na rzecz ochrony i pomocy osobom przesiedlanym wewnętrznie w Afryce chroni prawo tych osób do wolności od pracy przymusowej.

25. Art. 4 Konwencji WNP zakazuje niewolnictwa, poddaństwa i pracy przymusowej lub obowiązkowej, wyłączając jednak z tego zakresu niektóre formy pracy lub usług. Art. 35 nie zezwala na żadne odstępstwo od zastosowania art. 4 (ust. 1) — zakazu tortur i poddaństwa. WNP zatwierdziła także Program Współpracy w Zwalczaniu Handlu Ludźmi na lata 2010-2012 i Modelowe przepisy WNP80. W kwietniu 2012 r. Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Międzyparlamentarne Zgromadzenie WNP i Komitet Wykonawczy WNP wspólnie zorganizowały w Sankt Petersburgu w Federacji Rosyjskiej okrągły stół na temat zwalczania handlu ludźmi81. Stworzył on nową platformę dla rozwoju współpracy między Radą Europy, OBWE i WNP, ukierunkowanej na gromadzenie i wymianę dobrych praktyk.

Art. 5 Konwencji Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej przeciwko handlowi ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi, który jeszcze nie wszedł w życie, ustanawia obowiązek kryminalizacji handlu ludźmi, mający zakres taki sam jak w Protokole z Palermo82.

26. Zobowiązania polityczne OBWE w zakresie zwalczania handlu ludźmi podjęte od 2000 r. przez konsensus na dorocznych posiedzeniach Rady Ministerialnej OBWE i uzgadniane przez uczestniczące państwa stanowią kompleksowe ramy działań skierowanych przeciwko handlowi ludźmi83. W 2003 r. OBWE zatwierdziła Plan Działań w celu zwalczania handlu ludźmi oraz powołała Urząd i stanowisko Specjalnego Przedstawiciela i Koordynatora do spraw zwalczania handlu ludźmi w celu wspomagania państw członkowskich przy opracowywaniu i wdrażaniu skutecznych regulacji.

B. W ramach Unii Europejskiej (paragrafy 27-31)

27. Na terytorium Unii Europejskiej handel ludźmi początkowo kojarzono ze zmuszaniem do prostytucji i wykorzystywaniem seksualnym małoletnich. Już załącznik do Konwencji o Europolu84 zawierał następującą definicję handlu ludźmi prowadzonego w celu wykorzystania seksualnego: „«handel ludźmi» oznacza poddanie danej osoby rzeczywistemu i nielegalnemu wywieraniu wpływu przez inne osoby w drodze stosowania siły lub groźby, względnie w drodze nadużycia władzy albo podstęp, w szczególności w związku z czerpaniem korzyści z prostytucji, z formami seksualnego wykorzystywania oraz naruszaniem nietykalności cielesnej małoletnich, lub handlem porzuconymi dziećmi”.

28. Dnia 18 stycznia 1996 r. Parlament Europejski przyjął Rezolucję o handlu ludźmi. Rok później Rada Unii Europejskiej przyjęła wspólne działanie 97/154/WSiSW z dnia 24 lutego 1997 r., dotyczące działań mających na celu zwalczanie handlu ludźmi i seksualnego wykorzystywania dzieci, co odnosi się do: „jakiegokolwiek postępowania ułatwiającego wjazd, tranzyt, pobyt lub wyjazd z terytorium Państwa Członkowskiego” (…) „dla osiągnięcia korzyści materialnych, w celu ich wykorzystania seksualnego”.

29. W ślad za zakazem handlu ludźmi ustanowionym w art. 5 ust. 3 Karty Praw Podstawowych UE85 Rada Unii Europejskiej zatwierdziła Decyzję ramową z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, która zastąpiła wspólne działanie86. Zobowiązanie do kryminalizacji handlu ludźmi wzorowane jest na Protokole z Palermo, z następującymi istotnymi różnicami: sytuację bezbronności zdefiniowano następująco: „gdy dana osoba nie ma innego – realnego lub możliwego do zaakceptowania – wyboru niż poddanie się nadużyciu”; wyczerpująca lista celów działania obejmuje pracę przymusową i pornografię, lecz nie usunięcie organów, dodano zasadę proporcjonalności i odstraszający charakter kar, przewidziano również typy kwalifikowane czynów zabronionych.

30. Kilka lat później Dyrektywa 2004/81/WE określiła ramy prawne udzielania zezwoleń na pobyt ofiarom handlu ludźmi spoza EU87, zaś Dyrektywa 2009/52/WE określiła ramy dla wymierzania przez Państwa członkowskie sankcji wobec pracodawców świadomie zatrudniających nielegalnie przebywających pracowników z krajów trzecich88. W 2010 r. Komisja Europejska powołała Koordynatora UE ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi w celu usprawnienia koordynacji między instytucjami UE, jej agencjami, Państwami członkowskimi i podmiotami na arenie międzynarodowej przy wdrażaniu przepisów i regulacji unijnych skierowanych przeciwko handlowi ludźmi, w odpowiedzi na wezwanie zawarte w zatwierdzonej w tym samym roku Rezolucji Parlamentu Europejskiego w sprawie zwalczania handlu ludźmi89.

31. Wreszcie Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar zastąpiła Decyzję ramową, przyjmując zintegrowane, holistyczne, o niskim progu dostępności i oparte na prawach człowieka podejście do zwalczania handlu ludźmi oraz kontekstowe, uwzględniające kwestie płci i dzieci, rozumienie różnych form handlu, biorąc sobie za cel zapewnienie, aby każda z form była zwalczana najbardziej skutecznymi środkami90. Najważniejszym novum w Dyrektywie jest szerzej zakrojone pojęcie handlu ludźmi w porównaniu do Decyzji ramowej, z uwzględnieniem form wykorzystania celowego takich jak zmuszanie do żebrania, do popełniania czynów zabronionych (m.in. kradzieży kieszonkowej, kradzieży sklepowych, handlu narkotykami i innych podobnych czynów zabronionych pod groźbą kary, a związanych z korzyścią finansową), wymuszone usuwanie organów, nielegalna adopcja, wymuszone małżeństwo. Niezwłocznie po ogłoszeniu Dyrektywy uruchomiono Strategię UE na rzecz wyeliminowania handlu ludźmi na lata 2012–2016.

C. W ramach Rady Europy (paragrafy 32-40)

32. Konwencja zakazuje niewolnictwa i poddaństwa91. Zakazuje ona także pracy przymusowej i obowiązkowej, jednocześnie wyłączając z zakresu tego pojęcia pewne formy pracy i usług92. W przełomowej sprawie Van der Mussele93 Trybunał zważył, że ten paragraf

„nie ma na celu «ograniczenia» wykonywania prawa gwarantowanego przez ust. 2, lecz «wyznaczenie» samej treści tego prawa, bowiem tworzy ono jedną całość z ust. 2 i wskazuje, czego termin „przymusowa lub obowiązkowa” nie powinien obejmować. W takim stanie rzeczy ust. 3 służy jako pomoc interpretacyjna dla ust. 2. Cztery dalsze punkty ust. 3, mimo swej różnorodności, opierają się na dominujących ideach interesu powszechnego, solidarności społecznej i tego, co jest normalne w zwykłym toku spraw”.

Trybunał uznał wpływ Konwencji MOP nr 29 na art. 4 Konwencji i zważył, że definicja pojęcia „praca przymusowa lub obowiązkowa” jako „wszelkiej pracy lub usług wymaganych od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie” może stanowić punkt wyjścia dla interpretacji art. 4 Konwencji94. Przyznając, że praca w żadnym razie nie ogranicza się do pracy fizycznej95, Trybunał ocenił, czy doszło do pracy „przymusowej lub obowiązkowej”. W ocenie Trybunału

„Pierwszy z tych przymiotników przywodzi na myśl wyobrażenie przymusu fizycznego lub psychicznego — czynnika, z którym z pewnością nie mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Drugi przymiotnik nie może odnosić się do całkowicie dowolnej formy prawnego przymusu lub zobowiązania. (…) Musi natomiast wystąpić praca «wymagana pod groźbą jakiejkolwiek kary» oraz wykonywana wbrew woli osoby zainteresowanej, do której to pracy osoba ta «nie zgłosiła się dobrowolnie»96 ^.

W okolicznościach sprawy sam fakt uprzedniej zgody skarżącego nie uzasadniał przyjęcia wniosku, że spoczywające na nim zobowiązania w zakresie pomocy prawnej nie stanowią pracy przymusowej na cele art. 4 ust. 2 Konwencji. Zdaniem Trybunału niezbędne jest uwzględnienie innych czynników, w tym tego, czy nałożony na skarżącego ciężar był nieproporcjonalny. Chociaż pracę za wynagrodzeniem również można zakwalifikować jako przymusową lub obowiązkową, brak wynagrodzenia i zwrotu kosztów stanowi relewantny czynnik w ocenie tego, co jest proporcjonalne. Taki test proporcjonalności nie miał swego odpowiednika w kryteriach zawartych w konwencji MOP z 1930 r. Mimo braku wynagrodzenia i zwrotu kosztów, Trybunał uznał, że praca przymusowa nie miała miejsca z uwagi na ograniczony wymiar czasu pracy i nie odniósł się do kwestii, czy pojęcie „normalnych obowiązków obywatelskich” rozciąga się na obowiązki spoczywające na poszczególnych kategoriach obywateli ze względu na zajmowane przez nich stanowiska czy sprawowane funkcje w społeczności.

33. Art. 1 ust. 2 Europejskiej Karty Społecznej również zakazuje pracy przymusowej, w takim samym zakresie jak art. 4 Konwencji i art. 2 Konwencji MOP o pracy przymusowej97. Pracę przymusową rozumie się jako „zmuszenie jakiegokolwiek pracownika do wykonania pracy wbrew jego woli i w braku swobodnie wyrażonej zgody”98. Wyrażony w Karcie zakaz pracy przymusowej lub obowiązkowej może zostać naruszony na przykład przez zastosowanie kary kryminalnej wobec marynarza, który opuścił posterunek, nawet gdy bezpieczeństwo statku ani życie lub zdrowie osób przebywających na pokładzie nie było zagrożone99; nakładanie na zawodowych oficerów sił zbrojnych, którzy odbyli kilkumiesięczne szkolenie, obowiązku ukończenia służby obowiązkowej przez okres, który może trwać do dwudziestu pięciu lat100 bądź odmowa prawa do ubiegania się o przedterminowe zakończenie służby, jeżeli nie uiszczą na rzecz państwa co najmniej części kosztów wykształcenia i szkolenia101; zbyt szeroko zdefiniowane uprawnienie do mobilizacji osób cywilnych w stanie wyjątkowym, tj. „dowolnej sytuacji powodującej zakłócenie w gospodarce kraju i społeczeństwie”102; nierozsądnie długi okres służby zastępczej za służbę wojskową103; zatrudnianie przez prywatnych przedsiębiorców osób odbywających karę pozbawienia wolności bez ich zgody i w warunkach dalece odbiegających od tych, które są zwykle utożsamiane z prywatnoprawnym stosunkiem pracy104; nakładanie obowiązku pracy bez wynagrodzenia na pracowników odmawiających wykonywania obowiązków zawodowych105; „niewolnictwo domowe”106.

34. Art. 19 Konwencji Rady Europy z 2005 r. w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi wymaga kryminalizacji zachowania stypizowanego w art. 4 w ślad za art. 3 Protokołu z Palermo107. Przestępstwo handlu ludźmi uznaje się expressis verbis za naruszenie praw człowieka i dotyczy wszystkich form handlu ludźmi, czy to krajowych, czy transgranicznych, obejmujący bezprawny wjazd i pobyt na terytorium krajów tranzytu lub przeznaczenia, niezależnie od istnienia powiązania z przestępczością zorganizowaną108. Uwzględniono postanowienie w przedmiocie kar i typów kwalifikowanych przestępstwa. Kolejną wyróżniającą cechą jest obowiązek kryminalizacji świadomego korzystania z usług ofiar.

Konwencja przeciwko handlowi ludźmi została przyjęta w celu promowania podejścia do handlu ludźmi, które bardziej skoncentrowałoby się na prawach człowieka i w większym stopniu uwzględniało kwestie płci i dzieci niż Protokół z Palermo, wymagając od Państw-Stron wyższych standardów zapobiegania handlowi ludźmi, współpracy między Państwami-Stronami i ochrony ofiar handlu ludźmi, w tym okresu rekonwalescencji i refleksji, wolności od kary, wynagrodzenia i rekompensaty, jakiego należy im zapewnić, a także udzielenia pozwolenia na pobyt109. Ustanowiono również mechanizm monitorowania (GRETA).

35. Art. 37 Konwencji Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z 2011 r. statuuje obowiązek kryminalizacji umyślnego zmuszania do małżeństwa oraz umyślnego działania polegającego na zwabieniu w tym celu osoby dorosłej lud dziecka na terytorium Strony lub Państwa innego niż to, w którym osoba ta zamieszkuje110. Konwencja Rady Europy w sprawie handlu organami ludzkimi z 2014 r. odchodzi od podejścia z Protokołu z Palermo przez odniesienie się do „handlu organami ludzkimi” zamiast handlu ludźmi w celu usunięcia organów111. Obok tych aktów prawnie wiążących ( hard law) zarówno Komitet Ministrów112 jak i Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy113 skupiają się na przestępstwach niewolnictwa domowego, wymuszonego małżeństwa i handlu ludźmi, podkreślając potrzebę uwzględnienia ich w kodeksach karnych Państw-Stron.

36. W pełnej spójności z tymi standardami Trybunał podkreślił ostatnio kluczową rolę walki zarówno z pracą przymusową jak i prowadzonym w jej celu handlem ludźmi. W sprawie Siliadin114 Izba wyprowadziła z art. 4 Konwencji spoczywający na Państwach-Stronach pozytywny obowiązek przyjęcia przepisów prawa karnego w celu penalizacji praktyk wskazanych w tym postanowieniu i stosowania tego w praktyce115. Art. 4 odnosi w stosunku do Państw-Stron nie tylko skutek wertykalny, lecz również skutek horyzontalny w sferze prywatnej. W sytuacji, gdy od skarżącej wymagano wykonywania pracy przymusowej w wymiarze niemal piętnastu godzin dziennie przez siedem dni w tygodniu, Izba doszła do wniosku, że badana sytuacja nie stanowi niewolnictwa „ sensu stricto, innymi słowy, że pan i pani B wykonywali w stosunku do niej w rzeczywistości prawo własności, sprowadzając ją tym samym do «przedmiotu»”116. Stąd Izba dokonała wąskiej wykładni postanowień Konwencji w sprawie niewolnictwa z 1926 r., jako że nie ogranicza ona koncepcji niewolnictwa do de iure „rzeczywistego prawa własności” w stosunku do innej osoby, lecz obejmuje de facto „stan” bycia poddanym wykonywaniu uprawnienia zbliżonego do własności. Poza tym pozbawienie autonomii osobistej skarżącego zostało przez Izbę zidentyfikowane jako poddaństwo117. Element zależności wynikał z faktu, że „skarżącej, która obawiała się zatrzymania przez policję, tak czy owak zakazano opuszczania domu, z wyjątkiem zabierania dzieci do szkoły i na różne zajęcia. Tym samym nie miała ona swobody poruszania się ani wolnego czasu”118.

37. W Rantsev119 Izba uznała, że sam handel w rozumieniu art. 3 lit. a Protokołu z Palermo i art. 4 lit. a Konwencji przeciwko handlowi ludźmi mieści się w zakresie art. 4 Konwencji120. Przyjęta w prawie międzynarodowym koncepcja handlu ludźmi została uwzględniona w prawie konwencyjnym.

38. Należy odnotować, że temu przełomowemu orzeczeniu nie towarzyszyło wyjaśnienie, który ustęp art. 4 ma zastosowanie do handlu ludźmi, co mogłoby mieć znaczenie dla celów art. 15, jako że artykuł ten odnosi się tylko do ust. 1 art. 4. Milczenie Izby w tej kwestii może zostać w pełni zrozumiane wyłącznie w świetle jej innego, bardzo śmiałego zresztą, stwierdzenia, że art. 4 „nie przewiduje wyjątków ani nie jest możliwe żadne jego uchylenie w trybie art. 15 ust. 2 Konwencji, nawet w razie stanu niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu”121. W godnej pochwały, postępowej interpretacji Konwencji Izba odmówiła uznania jakiejkolwiek wewnętrznej hierarchii normatywnej między ustępami 1 i 2 art. 4 oraz jakiejkolwiek różnicy w traktowaniu tych ustępów w stanie wyjątkowym i innych szczególnych okolicznościach. Tym samym Izba nie tylko rozszerzyła zakres zasady art. 4 na handel ludźmi, lecz poddała tę nową zasadę reżimowi art. 15. Interpretacja Izby, bez jej cytowania, poszła w ślad za zawartą w Komentarzu ogólnym nr 29 KPC ONZ postępową interpretacją art. 4 ust. 2 MPPOiP w świetle niedawnej kodyfikacji zbrodni przeciwko ludzkości122. Jednym z takich przestępstw jest zbrodnia obrócenia w niewolę, obejmująca pracę przymusową i prowadzony w tym celu handel.

39. W oparciu o Protokół z Palermo i wszechstronne podejście Konwencji Rady Europy przeciwko handlowi ludźmi do zwalczania tego handlu, obejmujące środki w celu zapobieżenia mu i ochrony ofiar, dodatkowo oprócz środków mających na celu ukaranie handlarzy, Izba poszła dalej niż obowiązek kryminalizacji zawarty w Siliadin, potwierdzając, że

„Z postanowień tych dwóch aktów jasno wynika, że Układające się Państwa, w tym prawie wszystkie państwa członkowskie Rady Europy, stanęły na stanowisko, że jedynie połączenie środków odnoszących się do wszystkich trzech aspektów może odnieść skutek w zwalczaniu handlu ludźmi. (…) Zakres wynikających z art. 4 zobowiązań pozytywnych należy badań w szerszym kontekście”123.

Izba rozwinęła obowiązki Państw w zakresie ochrony ofiar. Art. 4 może wymagać od Państwa podjęcia środków operacyjnych w celu ochrony faktycznych bądź potencjalnych ofiar handlu ludźmi, gdy w okolicznościach danej sprawy wykazane zostanie, że władze państwa są lub powinny być świadome „okoliczności uzasadniających wiarygodne podejrzenie, że zidentyfikowana osoba była lub jest objęta realnym i bezpośrednim ryzykiem padnięcia ofiarą handlu lub wykorzystania”124. Obowiązek podjęcia środków operacyjnych należy jednak interpretować w sposób, który nie nakłada na władze niemożliwego ani nieproporcjonalnego ciężaru125.

W rozumieniu Izby art. 4 pociąga za sobą także dla władz obowiązek proceduralny przeprowadzenia z urzędu postępowań przygotowawczych w sytuacjach potencjalnego handlu ludźmi.126 Wreszcie, w świetle preambuły do Protokołu z Palermo, w przypadkach transgranicznego handlu ludźmi, na Państwach członkowskich spoczywa również obowiązek skutecznej współpracy z organami innych zainteresowanych Państw przy wyjaśnianiu zdarzeń, jakie miały miejsce poza ich terytorium127. Izba podkreśliła, że obowiązek ten ciąży nie tylko na Państwach goszczących (Cypr) czy państwach pochodzenia (Rosja), lecz także na Państwach tranzytowych. Współpraca taka, ujęta w formie porozumień dwu- i wielostronnych, ma szczególnie istotne znaczenie dla Państw zaangażowanych na różnych ogniwach łańcucha handlu ludźmi128.

40. Podsumowując, Państwa-Strony Konwencji mają obowiązek kryminalizacji pracy przymusowej lub obowiązkowej i handlu ludźmi. Na potrzeby art. 4 Konwencji pracę lub usługi o charakterze przymusowym lub obowiązkowym winno się interpretować w rozumieniu art. 2 Konwencji MOP z 1930 r., jako wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie bądź po rozpoczęciu okazuje się, że nie ma możliwości rezygnacji. Koncepcja mieści w sobie dwa znamiona: groźbę kary ze strony pracodawcy i brak dobrowolności po stronie pracownika129. Nie istnieje wymóg dotyczący legalności, okresu trwania czy dolegliwości egzekwowanej pracy. Do pracy przymusowej zalicza się zatem: stała, warunkowa, tymczasowa, okazjonalna, incydentalna, naprzemienna, nieregularna bądź świadczona w niepełnym wymiarze praca fabryczna, jak również wymuszona prostytucja, zmuszanie do żebrania, zmuszanie do popełniania przestępstw, zmuszanie do udziału w konflikcie zbrojnym, poddaństwo rytualne bądź ceremonialne, wymuszone wykorzystanie kobiet jako matek zastępczych, wymuszona ciąża oraz nielegalne prowadzenie badań biomedycznych na danej osobie. Zachowania opisane w art. 4 ust. 3 Konwencji delimitują konwencyjne pojęcie pracy przymusowej lub obowiązkowej, a zatem muszą być interpretowane wąsko w świetle bezwzględnie obowiązującego zakazu zawartego w art. 1 Konwencji o zniesieniu pracy przymusowej z 1957 r.

Pracy przymusowej i prowadzonego w jej celu handlu nie należy mylić z niewolnictwem, zbliżonymi do niego instytucjami ani poddaństwem. Nie „każda praca przymusowa jest handlem ludźmi”, podobnie jak „nie każdy handel ludźmi jest niewolnictwem”. Należy unikać tych dwóch przejawów tego, co określa się mianem „pełzającego wykorzystania” ( exploitation creep)130. Proces handlu sam w sobie jest stadium przygotowawczym wobec następczego wykorzystania, a zatem łączy się z każdym z trzech czynów zabronionych opisanych w art. 4. Handel ludźmi może jednak mieć miejsce bez następującego po nim wykorzystania, może też nastąpić wykorzystanie bez poprzedzającego je handlu ludźmi.

Handel ludźmi w celu pracy przymusowej objęty jest zakazem z art. 4 ust. 2 Konwencji jako czyn polegający na karalnym przygotowaniu do stypizowanego czynu zabronionego. Postanowienie to porusza kwestię wydalenia do kraju, w którym dana osoba byłaby narażona na pracę przymusową lub prowadzonego w jej celu handlu ludźmi. Na potrzeby art. 4 Konwencji handel ludźmi interpretuje się w rozumieniu art. 3 lit. a Protokołu z Palermo, art. 4 lit. a Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi oraz art. 2 unijnej Dyrektywy w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar. Ani praca przymusowa ani prowadzony w jej celu handel zasadniczo nie obejmują zysku, elementu komercyjnego, międzynarodowego, transgranicznego ani powiązania ze zorganizowaną przestępczością.

Na potrzeby art. 4 Konwencji niewolnictwo należy interpretować w rozumieniu art. I Konwencji w sprawie niewolnictwa, tj. jako de iure posiadanie lub de facto wykonywanie w stosunku do osoby uprawnień związanych z prawem własności. Handel ludźmi prowadzony na potrzeby niewolnictwa (w tym handel niewolnikami) objęty jest zakazem z art. 4 ust. 1 Konwencji. Wydalenie do kraju, w którym dana osoba byłaby narażona na niewolnictwo lub prowadzony w tym celu handel ludźmi, podnosi kwestię na gruncie tego postanowienia131.

Na potrzeby art. 4 Konwencji poddaństwo należy interpretować w rozumieniu art. 7 lit. b Uzupełniającej konwencji w sprawie zniesienia niewolnictwa z 1956 r., która określa ofiary „praktyk zbliżonych do niewolnictwa” (niewoli za długi, pańszczyzny, służebnych form małżeństwa, sprzedaży bądź adopcji dziecka w celu wyzysku) jako „osoby o statusie służebnym”. Nielegalna adopcja dziecka w celu wyzysku, niezależnie od wynagrodzenia, wpisuje się w te praktyki w świetle interpretacyjnych do travaux préparatoires do Protokołu z Palermo, Sprawozdania wyjaśniającego do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi i unijnej Dyrektywy 2011/36/UE. Handel ludźmi mający na celu obrócenie osoby w poddaństwo (tj. praktyki zbliżone do niewolnictwa) objęty jest zakazem z art. 4 ust. 1 Konwencji. Wydalenie do kraju, w którym dana osoba ponosiłaby ryzyko nadania jej takiego statusu lub prowadzonego w tym celu handlu ludźmi, podnosi kwestię na gruncie tego postanowienia.

W kontekście horyzontalnego skutku Konwencji Państwa mają obowiązek nie tylko kryminalizacji pracy przymusowej i prowadzonego w tym celu handlu ludźmi, ścigania i karania domniemanych sprawców i upodmiotowienia ofiar przez umożliwienie im czynnego udziału w postępowaniach karnych, lecz także zapobiegania popełnianiu czy powrotowi do tego przestępstwa przez podmioty prywatne. Takie międzynarodowe zobowiązanie pozytywne musi zostać uznane za odzwierciedlające zasadę międzynarodowego prawa zwyczajowego, która jest wiążąca dla wszystkich Państw, w świetle szeroko zakrojonej długoletniej zwyczajowej praktyki i opinio iuris, o czym już była mowa, co wyrażają np. Deklaracja MOP z 1998 r. i Wytyczne dla badań z 2011. oraz inne, przytoczone powyżej, akty „prawa miękkiego”. Nadto zobowiązanie to stanowi normę peremptoryjną w tym sensie, że żadna inna norma prawa międzynarodowego ani krajowego nie może jej uchylić, co Trybunał wyprowadził w Rantsev, AKPC determinuje, a KPC ONZ potwierdza132. Inercja Państwa w zakresie pracy przymusowej lub prowadzonym w jej celu handlem ludźmi stanowi zatem w tym zakresie naruszenie zobowiązania Państwa-Strony. Wyprowadzony przez Trybunał zakres pozytywnych obowiązków zwalczania wykorzystywania wykracza poza ramy handlu ludźmi, bowiem władze krajowe mają obowiązek podjęcia rozsądnych kroków, aby „zakończyć sytuację ryzyka dla danej osoby” padnięcia ofiarą handlu lub wykorzystania i „unikania ryzyka złego traktowania”133.

Część druga (paragrafy 41-59)

IV. Obowiązki pozwanego Państwa (paragrafy 41-52)

A. Międzynarodowy obowiązek kryminalizacji i ścigania pracy przymusowej (paragrafy 41-42)

41. Czyny polegające na traktowaniu osoby jak niewolnika i handlu niewolnikami są zagrożone karą na podstawie art. 104 austriackiego Kodeksu karnego ( Sklavenhandel). Art. 104a kryminalizuje handel ludźmi ( Menschenhandel) prowadzony w celu wykorzystania134. Art. 106a typizuje jako przestępstwo wymuszanie małżeństwa ( Zwangsheirat). Międzynarodowy handel w celu prostytucji ( Grenzüberschreitender Prostitutionshandel) jest zagrożony karą na podstawie art. 217. Wreszcie Austria kryminalizuje również pracę przymusową cudzoziemców (( Ausbeutung eines Fremden) — art. 116 ustawy o cudzoziemcach ( Fremdenpolizeigesetz)).

42. Art. 104 k.k. obejmuje praktyki zbliżone do niewolnictwa ( in eine sklavereiähnliche Lage), takie jak niewola za długi i poddaństwo, natomiast mniej poważne praktyki wykorzystywania pracy mieszczą się w zakresie art. 104a k.k.135.

43. Art. 116 ustawy o cudzoziemcach kryminalizuje zachowanie podmiotu wykorzystującego cudzoziemca w zamiarze czerpania zysków o charakterze ciągłym z wykorzystywania szczególnej zależności ofiary wynikającej z faktu, że przebywa ona w kraju nielegalnie, nie ma ważnego pozwolenia na pracę bądź znajduje się w innej szczególnej sytuacji zależności136. O zależności pokrzywdzonego można również mówić w sytuacji, w której ma on możliwość swobodnego przemieszczania się, lecz nie może z tej możliwości skorzystać z powodu obawy lub groźby zidentyfikowania przez władze i ewentualnej deportacji137.

Wykorzystanie samo w sobie nie zostało zdefiniowane w ustawie, a co gorsza — nie zawsze jest karalne138. Art. 104a ust. 3 k.k. jedynie odwołuje się do katalogu zamkniętego form wykorzystania, lecz nie definiuje wykorzystania. Wykorzystywanie obywateli, w tym praca przymusowa obywateli, samo w sobie nie jest karalne.

B. Międzynarodowy obowiązek kryminalizacji i ścigania handlu ludźmi (paragrafy 44-52)

44. Zawarty Kodeksie karnym z 2004 r. art. 104a typizuje handel ludźmi ( Menschenhandel) jako przestępstwo polegające na karalnym przygotowaniu ( Vorbereitungsdelikt) do pracy przymusowej i innych form wykorzystania139. Karalność zachowania nie wymaga faktycznego wykorzystania pokrzywdzonego przez handlarza ani inną osobę140. Wystarczy, że handlarz działa w celu wykorzystania pokrzywdzonego ( Delikt mit überschiessender Innentendenz).

Ponieważ dobrem chronionym w tym przepisie jest prawo do wolności, czyn typizowany jest w rozdziale trzecim części szczegółowej Kodeksu karnego ( strafbaren Handlungen gegen die Freiheit)141. Obejmuje on zarówno krajowe jak i międzynarodowe przypadku handlu ludźmi i przypadki, w których pokrzywdzonymi są obywatele austriaccy i cudzoziemcy142. Ustawodawca austriacki założył, że posłużenie się pewnymi określonymi niedopuszczalnymi metodami narusza wolną wolę, a zatem zgoda nie ma znaczenia143. W rzeczy samej w przypadku tego czynu nie dopuszcza się żadnych okoliczności wyłączających bezprawność144.

45. Znamiona czynu stypizowanego w art. 104a Kodeksu karnego (w brzmieniu obowiązującym w czasie istotnym dla sprawy) są następujące:

czynność sprawcza: werbowanie ( anwerben)145, przechowywanie ( beherbergen)146 lub innego rodzaju kwaterowanie ( sonst aufnehmen)147, przewożenie ( befördern)148, oferowanie ( anbieten)149 lub przekazywanie osobie trzeciej ( oder einem anderen weitergibt)150.

modus operandi (niedopuszczalne metody) ( unlautere Mittel): wprowadzenie w błąd co do faktów ( Täuschung über Tatsachen); nadużycie stosunku zależności ( Ausnützung einer Autoritätsstellung)151, wykorzystanie krytycznego położenia ( einer Zwangslage)152, choroby psychicznej lub umysłowej ( einer Geisteskrankheit) lub innego stanu bezradności ( oder eines Zustands, der die Person wehrlos macht); zastraszanie ( Einschüchterung)153; udzielenie bądź przyjęcie korzyści w zamian za przekazanie kontroli nad osobą ( Gewährung oder Annahme eines Vorteils für die Übergabe der Herrschaft über die Person)154;

dolus generalis: zamiar werbowania, przechowywania lub w inny sposób kwaterowania, przewożenia, oferowania lub przekazania osobie trzeciej;

dolus specialis ( Delikt mit erweitertem Vorsatz): w celu wykorzystania155, mianowicie wykorzystania seksualnego ( sexuell), do przeszczepu organów ( durch Organentnahme)156 lub wykorzystania pracy ( in ihrer Arbeitskraft ausgebeutet werde)157.

46. W swoim raporcie z 2011 r. dotyczącym Austrii GRETA wydała pewne zalecenia w zakresie odstraszającego skutku kar przewidzianych w art. 104a k.k. w braku jakichkolwiek okoliczności obciążających jak również w zakresie przestępstwa handlu dziećmi w wieku 14-18158, wzywając władze austriackie do „doprecyzowania, co stanowi wykorzystanie na polu pracy, na przykład przez sporządzenie listy wyznaczników do wykorzystania przez władze do wykrywania przypadków handlu ludźmi prowadzonego w celu wykorzystania pracy”159.

47. Rząd zareagował zmianą zakwestionowanego przepisu nowelizacją prawa karnego z 2013 r.160 Przestępstwo w typie podstawowym ( Grunddelikt) obecnie polega na handlu osobami dorosłymi, zaś art. 104a ust. 5 typizuje nowy czyn handlu małoletnimi. Zaostrzono próg zagrożenia karą za typ podstawowy z pozbawienia wolności do lat trzech do pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat pięciu. Typ kwalifikowany jest zagrożony karą pozbawienia wolności od roku do lat dziesięciu. Przestępstwo handlu małoletnimi jest zagrożone karą pozbawienia wolności od jednego roku do lat dziesięciu, lecz nie występuje w typie kwalifikowanym161.

48. Wyraźnie dodano dwie nowe formy wykorzystania: żebractwo162 i czerpanie korzyści z czynów zabronionych popełnianych przez inne osoby163. Rozszerzono katalog zamknięty niedopuszczalnych metod zawarty w art. 140a ust. 3, lecz wciąż nie ma otwartego odniesienia do innych form przymusu, w tym uprowadzenia. Dawny typ kwalifikowany handlu ludźmi z użyciem przemocy i niebezpiecznej groźby ( der Einsatz von Gewalt oder gefährlicher Drohung) stał się jedną z możliwych metod niedopuszczalnych. W przypadku, gdy do wykorzystania nie dochodzi z zastosowaniem opisanych niedopuszczalnych metod, nie mamy do czynienia z przestępstwem handlu ludźmi164.

49. Rozróżnienie między art. 104a Kodeksu karnego i przepisem § 116 ustawy o cudzoziemcach przysparza nieco trudności. Pierwszy przepis nie wymaga, aby handlarz sam wykorzystywał pokrzywdzonego. Jeśli tak się jednak dzieje, wypełnione zostają hipotezy obydwu przepisów i sprawca podlega karze na podstawie obydwu z nich pomimo niepewności co do sposobu regulacji zbiegu kar165. W odniesieniu do relacji między art. 104 lit. a i art. 217 Kodeksu karnego, w razie realizacji znamion stypizowanych w obydwu przepisach, art. 217 ust. 1 znajduje zastosowanie obok art. 104 a ust. 1, zaś art. 217 ust. 2 stosuje się zamiast art. 104a ust. 1, a art. 104a ust. 4 stosuje się obok art. 217166.

50. Podsumowując, austriackie ramy prawne wciąż wymagają reformy w celu dostosowania do prawa międzynarodowego. Stypizowania wymaga przestępstwo pracy przymusowej (obywateli), zaś poszerzenia — zakres przestępstwa pracy przymusowej cudzoziemców, za wzorem wymuszonego małżeństwa ( Zwangsheirat)167. Ustawodawczym rozwiązaniem dla tej kwestii byłoby sformułowanie pojedynczego wspólnego elementu konstytutywnego ( Tatbestand) pracy przymusowej obywateli i cudzoziemców zgodnego z zakreślonym powyżej pojęciem pracy przymusowej w prawie międzynarodowym, które nie czyni rozróżnienia między obywatelami a cudzoziemcami. Samodzielny ogólny typu przestępstwa polegającego na wykorzystaniu nie wydaje się dostępną opcją w świetle niedawno dokonanego politycznego wyboru związanego z wprowadzeniem szczegółowego typu przestępstwa wykorzystania poprzez Zwangsheirat.

51. Strona przedmiotowa przestępstwa handlu ludźmi ( objektiver Tatbestand) wymaga doprecyzowania i dopracowania w odniesieniu zarówno do określonych zachowań, jak i niedopuszczalnych metod, jak na przykład wykorzystania sytuacji zależności. Przeważająca koncepcja, która znalazła aprobatę w oczach EBRV StRÄG 2004 i EBRV SexualStRÄG 2013 jest pod pewnymi względami zbyt wąska.

52. Przykładowo koncepcja „bezwzględnego i trwałego tłumienia żywotnych interesów” nadmiernie zawęża eksploatacyjny cel handlu ludźmi. Pojęcie wykorzystania i jego zamiar kierunkowy ( erweiterte Vorsatz) wymagają wyraźnego oddzielenia od „trwałego” czy „przedłużonego” okresu zachowania, od jakiegokolwiek wymogu „bezwzględności” i od wieloznacznego „żywotnego” charakteru interesów pokrzywdzonego. Wykorzystanie może mieć charakter nieciągły, nieregularny, a nawet trwać przez jedynie krótki czas168, nie mieć żadnego szczególnie „bezwzględnego” charakteru ani nie wpływać na żadne „żywotne” interesy pokrzywdzonego169. Każda reforma prawa karnego na tym polu wymaga świadomości, że polityczna i społeczna akceptacja warunków pracy przypominających eksploatację, szczególnie wśród imigrantów, przyczynia się do obniżenia profilu takiego zachowania170, a prawo nieprecyzyjne nie jest dobrym prawem — fundamentalna zasada nullum crimen sine lege certa wymaga określoności przestępstw.

V. Zastosowanie ram prawnych do okoliczności faktycznych sprawy (paragrafy 53-59)

A. Materialne przesłanki umorzenia (paragrafy 53-55)

53. Wiedeński Landesgericht umorzył postępowanie przygotowawcze, bowiem w jego ocenie okres trzech dni w Wiedniu nie był wystarczający dla realizacji znamion przestępstwa handlu ludźmi, nie było także ani skargi, ani dowodu na złe traktowanie. Takie zastosowanie prawa krajowego do stanu faktycznego nie daje się pogodzić z prawem międzynarodowym. Po pierwsze ściganie za handel ludźmi nie wymaga wykazania znęcania się. Po drugie ściganie za handel ludźmi nie jest uzależnione od rozciągłości czasowej zachowania wypełniającego znamiona tego przestępstwa, a tym bardziej faktycznego wykorzystania. Prawo austriackie i międzynarodowe stanowi, że wykorzystanie to nie musi nawet w ogóle się rozpocząć. Stąd podwójnie błędnie jest stwierdzenie Landesgerichtu, że „istotne zachowania związane z wykorzystywaniem pracy muszą być realizowane w odcinku czasowym” dłuższym niż trzy dni171.

54. W aktach sprawy znajdują się jednoznaczne dowody wskazujące na wykorzystanie i dokonany w tym celu handel ludźmi, zarówno za granicą, jak i na terytorium Austrii: odebranie paszportu i telefonów komórkowych pokrzywdzonym przez pracodawców, wstrzymanie wypłaty i jednostronne obniżenie wynagrodzenia przez pracodawcę, nieznośne warunki pracy, nadmierny wymiar czasu pracy, upokarzanie, nadużycia słowne, groźby przemocy fizycznej i jej użycie w stosunku do pokrzywdzonych172. Czyny, które jakoby miały miejsce w Wiedniu, można zakwalifikować jako przyjęcie do hotelu ( beherbergen), z organizacją transportu ( befördern) dla pokrzywdzonych. Niedopuszczalne metody obejmowały przynajmniej zastraszanie ( Einschüchterung), nie mówiąc już o nadużyciach słownych.

55. Władze krajowe nie uwzględniły łańcucha zdarzeń rozciągającego się od Filipin po Zjednoczone Emiraty Arabskie i Austrię, jak i wystąpienia tych samych wzorców zachowania pracodawcy na terytorium Austrii. Zignorowano charakter inkryminowanych czynów jako „przestępstwa trwałego” [tj. rozciągniętego w czasie — przyp. tłum.] ( Dauerdelikt)173. Pominięto również fakt, że czas trwania zdarzeń w Austrii był z konieczności krótki, jako że pracodawczynie i ofiary odbywały podróż do Londynu, zatrzymując się w Wiedniu jedynie na kilka dni.

B. Proceduralne przesłanki umorzenia (paragrafy 56-59)

56. Władze krajowe wskazały cztery proceduralne przesłanki umorzenia postępowania przygotowawczego: brak jurysdykcji ( keine Zuständigkeit der österreichischen Straverfolgungsbehörden) dotyczącej werbunku na Filipinach i domniemanego wykorzystywania w Zjednoczonych Emiratach Arabskich: brak umowy o wzajemnej pomocy prawnej ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, margines oceny przysługujący prokuratorowi na podstawie art. 210 k.p.k. oraz zasadę prawa austriackiego, że postępowanie karne nie może, zgodnie z art. 197 k.p.k, toczyć się pod nieobecność oskarżonego.

57. Chociaż brak jurysdykcji w zakresie zdarzeń, które miały miejsce poza terytorium Austrii, mógłby stanowić przeszkodę dla postępowania przygotowawczego przed sądami austriackimi w austriackim systemie prawnym174, brak umowy o wzajemnej pomocy prawnej ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi sam w sobie nie może stać na przeszkodzie postępowaniu przygotowawczemu prowadzonemu w związku ze zdarzeniami, które miały miejsce w Austrii175. W sytuacjach, w których władze kraju pochodzenia pokrzywdzonych lub sprawców handlu ludźmi nie chcą lub nie mogą współpracować z władzami kraju przeznaczenia lub tranzytu, władze te wciąż mają do dyspozycji inne prawne możliwości prowadzenia postępowania przygotowawczego, ścigania, ewentualnego zatrzymania i pociągnięcia do odpowiedzialności domniemanych handlarzy, takie jak narzędzia zwalczania handlu ludźmi udostępniane przez EUROPOL, FRONTEX i INTERPOL m.in. komunikat Human Smuggling and Trafficking (HST) (Przemyt ludzi i handel ludźmi) oraz system Notices and Diffusions (Zawiadomień i dystrybucji informacji) INTERPOL-u oraz ewentualnie niebieskie i zielone noty. Z żadnych z nich władze krajowe nie skorzystały, mimo ustalenia tożsamości pracodawczyń176. Można było uruchomić krajowe i międzynarodowe systemy ostrzeżeń.

58. Wreszcie oskarżycielowi publicznemu nie przysługuje w Austrii żadna uznaniowość co do prowadzenia postępowania karnego, bowiem system austriacki zgodnie z art. 210 k.p.k. rządzi się zasadą legalizmu (przymusu ścigania), nie zaś zasadą oportunizmu (ścigania uznaniowego). Jeżeli zatem istnieją wystarczające przesłanki, że doszło do popełnienia czynu zabronionego, oskarżyciel publiczny musi wszcząć postępowanie karne, z wyjątkiem przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego, których ściganie leży w gestii pokrzywdzonych. W Austrii handel ludźmi jest przestępstwem ściganym z oskarżenia publicznego, a oskarżycielom publicznym nie przysługuje żaden margines uznania umożliwiający odstąpienie od ścigania tego przestępstwa177.

59. W mojej ocenie jeden, aczkolwiek ważny, czynnik przemawia za zawieszeniem postępowania — opóźniony kontakt pokrzywdzonego z władzami krajowymi stanął na przeszkodzie przesłuchaniu domniemanych sprawców i normalnemu rozwojowi postępowania. W marcu 2012 r. postępowanie powinno było zostać zawieszone, nie zaś umorzone, z uwagi na przedłużającą się nieobecność domniemanych sprawców. Tak czy owak postępowanie przygotowawcze może zostać podjęte na nowo na podstawie art. 197 k.p.k., o czym wspomniano w paragrafie 116 wyroku.

VI. Konkluzja (paragrafy 60-61)

60. Podobnie jak miała się rzecz w przypadku walki z niewolnictwem i handlem niewolnikami na początku XX wieku, zwalczanie pracy przymusowej i prowadzonego w jej celu handlu ludźmi znajduje się na szczycie listy priorytetów w obszarze praw człowieka od początku bieżącego stulecia. Austria poczyniła na tym polu znaczące postępy, szczególnie w zakresie wsparcia socjalnego dla ofiar. Austriacki system prawa karnego pozostaje jednak, mimo reformy z 2013 r., obarczony wadami. Niniejsza sprawa może i powinna stanowić nowy asumpt do przeprowadzenia reformy ustawodawstwa.

61. Ofiary zostały rzekomo zmuszone do pracy w Austrii i poza jej granicami oraz przetransportowane w tym celu na terytorium Austrii. Władze austriackie fakt ten kwestionowały, niemniej zapewniły ofiarom wsparcie socjalne w taki sposób, jak gdyby były one ofiarami handlu ludźmi. To sprzeczne stanowisko jest przejawem mocnych i słabych stron austriackiego systemu — skutecznego w ochronie ofiar, nieskutecznego w karaniu sprawców178. Ostatecznie władze krajowe w niniejszej sprawie nie wywiązały się z pełnego wyjaśnienia inkryminowanych zdarzeń, a w konsekwencji z pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności. Za to jednak znaczącą odpowiedzialność ponoszą również skarżące w świetle zwłoki w kontakcie z władzami krajowymi. W danym czasie i w danych okolicznościach sprawy niewiele więcej można było zrobić poza uruchomieniem krajowych i międzynarodowych systemów ostrzegawczych. Z tego też powodu byłem w stanie oddać głos za rozstrzygnięciem o braku naruszenia.

1 W niniejszej opinii nie podjęto poszczególnych kwestii zmuszania do prostytucji i prowadzonego w tym celu handlu ludźmi. W tym zakresie należy zapoznać się z Konwencją międzynarodową z 1904 r. o zwalczaniu handlu białymi niewolnikami, zmienioną w 1910 r., wraz z Protokołem z 1949 r.; Międzynarodową Konwencją z 1921 r. o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi wraz z Protokołem z 1947 r.; Konwencją międzynarodową z 1933 r. dotyczącą zwalczania handlu kobietami pełnoletnimi; Konwencją z 1949 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji; Konwencją ONZ z 1979 r. w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (art. 6) oraz Konwencją Południowoazjatyckiego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej w sprawie zapobiegania i zwalczania handlu kobietami i dziećmi w celu prostytucji.

2 Biuro Narodów Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości (UNODC), Światowy raport nt. handlu ludźmi z 2014 r., s. 12; Raport Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. współczesnych form niewolnictwa, w tym jego przyczyn i konsekwencji, Urmila Bhoola, 8 lipca 2015 r., A/HRC/30/35; Globalne oszacowanie pracy przymusowej — wyniki i metodologia (Global Estimate of Forced Labour, Results and Methodology) MOP, 2012 r.

3 Konwencja w sprawie niewolnictwa została podpisana w Genewie dnia 25 września 1926 r. i weszła w życie dnia 9 marca 1927 r. Została ona zmieniona Protokołem z dnia 7 grudnia 1953 r., który wszedł w życie dnia 7 lipca 1955 r. Należy do niej 99 stron.

4 Uzupełniająca konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu ludźmi oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa została przyjęta przez Konferencję Pełnomocników zwołaną Rezolucją Rady Gospodarczej i Społecznej nr 608(XXI) z dnia 30 kwietnia 1956 r., sporządzona w Genewie dnia 7 września 1956 r., weszła w życie dnia 30 kwietnia 1957 r. Należą do niej 123 strony, w tym Austria (7 października 1963 r.).

5 Konwencja MOP nr 29 została przyjęta w Genewie na 14. sesji KPM (28 czerwca 1930 r.), weszła w życie dnia 1 maja 1932 r. Ma ona 139 ratyfikacji, w tym przez Austrię (7 czerwca 1960 r.). Protokół do Konwencji o zniesieniu pracy przymusowej został przyjęty w Genewie na 103. sesji KPM (11 czerwca 2014 r.), wszedł w życie dnia 9 listopada 2016 r. Ma on 10 ratyfikacji. Zob. także Zalecenie nr 203 z dnia 11 czerwca 2014 r. dotyczące środków uzupełniających na rzecz skutecznej likwidacji pracy przymusowej.

6 Konwencja MOP nr 105 została przyjęta w Genewie na 40. sesji KPM (25 czerwca 1957 r.), weszła w życie dnia 17 stycznia 1959 r. Ma ona 175 ratyfikacji, w tym przez Austrię (5 marca 1958 r.).

7 Konwencja o morzu pełnym została otwarta do podpisów dnia 29 kwietnia 1958 r., weszła w życie dnia 30 września 1962 r. Należą do niej 63 strony, w tym Austria (10 stycznia 1974 r.).

8 Konwencja Amerykańska została przyjęta w San José, Kostaryka, dnia 22 listopada 1969 r., weszła w życie dnia 18 lipca 1978 r. Ma ona 25 ratyfikacji, jednak dwa Państwa wypowiedziały Konwencję.

9 Protokół został przyjęty przez Konferencję Dyplomatyczną w sprawie potwierdzenia i rozwoju międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r., wszedł w życie dnia 7 grudnia 1978 r. Został on ratyfikowany przez 168 państw, w tym Austrię (13 sierpnia 1982 r.).

10 Karta została przyjęta przez osiemnaste Zgromadzenie Głów Państw i Rządów Organizacji Jedności Afrykańskiej w Nairobi w Kenii w czerwcu 1981 r., weszła w życie 21 października 1986 r. Ma ona 54 ratyfikacji.

11 Konwencja o prawie morza została przyjęta przez Trzecią Konferencję Narodów Zjednoczonych Prawa Morza i otwarta do podpisów dnia 10 grudnia 1982 r. w Montego Bay, Jamajka, weszła w życie dnia 16 listopada 1994 r. Należy do niej 166 stron, w tym Austria (14 lipca 1995 r.).

12 KPD została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 20 listopada 1989 r., weszła w życie dnia 2 września 1990 r. Jej stronami jest 196 państw, w tym Austria (6 sierpnia 1992 r.).

13 MKoOPWPM została przyjęta rezolucją Zgromadzenia Ogólnego nr 45/158 z dnia 18 grudnia 1990 r., weszła w życie dnia 1 lipca 2003 r. Należy do niej 49 stron.

14 Karta Afrykańska została przyjęta dnia 11 lipca 1990 r. i weszła w życie dnia 29 listopada 1999 r. Należy do niej 47 stron.

15 Międzyamerykańska konwencja o międzynarodowym handlu nieletnimi została przyjęta w Meksyku, D.F., Meksyk., dnia 18 marca 1994 r. w trakcie Piątej Międzyamerykańskiej Konferencji Specjalistycznej Międzynarodowego Prawa Prywatnego, weszła w życie dnia 8 sierpnia 1997 r. Należy do niej 15 stron.

16 Konwencja WNP została przyjęta dnia 26 maja 1995 r. i została od tego czasu ratyfikowana przez Białoruś, Kirgistan, Federację Rosyjską i Tadżykistan. Weszła w życie dnia 11 sierpnia 1998 r.

17 Została ona przyjęta w trakcie konferencji dyplomatycznej w Rzymie dnia 17 lipca 1998 r., weszła w życie dnia 1 lipca 2002 r. Należą do niej 124 Państwa-Strony, w tym Austria (28 grudnia 2000 r.).

18 Konwencja MOP nr 182 została przyjęta w Genewie na 87. sesji KPM (17 czerwca 1999 r.), weszła w życie dnia 19 listopada 2000 r. Ma ona 180 ratyfikacji, w tym przez Austrię (4 grudnia 2001 r.).

19 Przyjęta rezolucją A/RES/55/25 z dnia 15 listopada 2000 r., weszła w życie dnia 25 grudnia 2003 r. Należy do niej 170 stron, w tym skarżone Państwo (15 września 2005 r.).

20 Protokół został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 25 marca 2000 r., wszedł w życie dnia 18 stycznia 2002 r. Jego stronami są 173 Państwa, w tym Austria (6 maja 2004 r.).

21 Ogłoszona na Radzie Europejskiej w Nicei dnia 7 grudnia 2000 r. W owym czasie nie miała ona żadnej wiążącej mocy prawnej. Dnia 1 grudnia 2009 r., z wejściem w życie traktatu lizbońskiego, Karta stała się wiążąca prawnie dla instytucji UE i rządów krajowych, w tym austriackiego.

22 Druga, zaktualizowana wersja Karty Arabskiej została przyjęta dnia 22 maja 2004 r. i weszła w życie dnia 15 marca 2008 r. Ma ona 12 Państw-Stron. Jest do wydanie zmienione pierwszej Karty z dnia 15 września 1994 r.

23 CETS nr 197. Przyjęta przez Komitet Ministrów (KM) Rady Europy dnia 3 maja 2005 r., weszła w życie dnia 1 lutego 2008 r. Należy do niej 46 stron, w tym skarżone Państwo.

24 KoPON została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 13 grudnia 2006 r., weszła w życie dnia 3 maja 2008 r. Ma ona 172 Państw-Stron.

25 Konwencja Unii Afrykańskiej została przyjęta dnia 23 października 2009 r. i weszła w życie dnia 6 grudnia 2012 r. Ratyfikowało ją 25 państw.

26 Konwencja MOP nr 189 została przyjęta w Genewie na 100. sesji KPM (16 czerwca 2011 r.), weszła w życie dnia 5 września 2013 r. Ma ona 23 ratyfikacji.

27 Konwencja ASEAN została przyjęta w Kuala Lampur dnia 21 listopada 2015 r. i nie weszła jeszcze w życie. Zob. także: Deklaracja ASEAN z 2004 r. przeciwko handlowi ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi; Criminal Justice Responses to Trafficking in Persons: Ending Impunity for Traffickers and Securing Justice for Victims (Odpowiedź wymiaru sprawiedliwości na handel ludźmi: koniec bezkarności handlarzy, sprawiedliwość dla ofiar) (Wytyczne Praktyki ASEAN), 2007.

28 MOP, Sprawozdanie i projekt ankiety na temat pracy przymusowej, pozycja III porządku obrad, Międzynarodowa Konferencja Pracy, 12. sesja, 1929 r. (Genewa), cyt. za Forced Labour: A Selective ILO Bibliography 1919–2005.

29 Kompetencje te nie zostały doprecyzowane, Vide jednak Rada Ekonomiczna i Społeczna Narodów Zjednoczonych, Slavery, the slave trade and other forms of servitude (Niewolnictwo, handel niewolnikami i inne formy poddaństwa), Raport Sekretarza Generalnego, 27 stycznia 1953 r. E/2357, s. 28.

30 Nowe pojęcie poddaństwa nie zostało zdefiniowane ani w UDPC, ani w MPPOiP. Ustawa modelowa przeciwko handlowi ludźmi UNODC z 2009 r. (s. 18) proponuje jego rozumienie jako: „warunków pracy lub zobowiązania do niej albo do świadczenia usług, których zainteresowana osoba nie może uniknąć ani zmienić”. Vide Jean Allain, Slavery in International Law of Human Exploitation and Trafficking, Leiden, 2013, s. 143-202.

31 Jean Allain, op.cit., s. 251.

32 Osobliwe sformułowanie: „niezależnie od tego, czy mieszczą się one w definicji niewolnictwa zawartej w artykule 1 Konwencji w sprawie niewolnictwa” pozostawiło nierozstrzygniętą kwestię intencji autorów Konwencji w sprawie niewolnictwa co do objęcia tych czterech nowo wymienionych praktyk pojęciem niewolnictwa.

33 Ustawa modelowa UNODC, ibid., s. 13: „w niewoli za długi trzyma się osobę przez uniemożliwienie jej spłaty rzeczywistych, narzuconych bądź wyimaginowanych długów”.

34 Vide Allain, op.cit., a. 146 i 160, a także Gallagher, The International Law on Human Trafficking, Cambridge, 2010, s. 181 i 182.

35 W art. 11 MKoOPWPM powtórzono postanowienie MPPOiP w stosunku do pracowników migrujących i członków ich rodzin.

36 Bossuyt, Guide to the Travaux préparatoires of the International Covenant on Civil and Political Rights, Dordrecht, 1987, s. 164.

37 Vide komunikat KPC NZ nr 289/1988 z dnia 8 kwietnia 1992 r. Dieter Wolf p-ko Panamie (CCPR/C/44/D/289/1988).

38 Vide komunikat KPC NZ nr 666/1995 z dnia 9 listopada 1999 r. Frédéric Foin (reprezentowany przez François Roux, adwokata we Francji) p-ko Francji (CCPR/C/67/D/666/1995).

39 Art. 13 Konwencji o morzu pełnym i art. 99 Konwencji o prawie morza również zakazują przewozu niewolników.

40 Komentarz ogólny nr 29 Komitetu Praw Człowieka ONZ, Stany wyjątkowe (art. 4), U.N. Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.11 (2001), pkt 11-12.

41 Vide także Wytyczne UNICEF w sprawie ochrony dzieci będących ofiarami handlu ludźmi z 2006 r; Poradnik dotyczący ochrony dzieci – ofiar handlu ludźmi w Europie z 2006 r.; Wytyczne w sprawie ochrony praw dzieci – ofiar handlu ludźmi w Europe Południowo-Wschodniej z 2003 r.

42 Vide UNODC, The Concept of “Exploitation” in the Trafficking in Persons Protocol (Pojęcie „wykorzystania” w Protokole o handlu ludźmi), 2015, s. 112.

43 Sprawozdanie Komisji MOP w sprawie pracy przymusowej w Myanmarze z dnia 2 lipca 1978 r., pkt 203, wyraźnie potwierdziło peremptoryjny charakter zakazu pracy przymusowej.

44 MOP potwierdza, że z wyjątkiem ekstrakcji organów handel ludźmi jest objęty Konwencją o pracy przymusowej (Sprawozdanie MOP „Zyski a ubóstwo: ekonomia pracy przymusowej”, 2014 r., s. 3-4 oraz UNODC, pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 32).

45 Ustawa modelowa UNODC, op. cit., s. 15: „Groźba kary przyjmować może różne formy, począwszy od (groźby) przemocy fizycznej bądź ograniczenia wolności, (gróźb) przemocy przeciwko ofierze bądź jej bliskim, gróźb zadenuncjowania ofiary policji lub władzom imigracyjnym, gdy jej zatrudnienie lub pobyt są nielegalne, groźby zadenuncjowania starszym wioski lub członkom rodziny w przypadku dziewcząt albo kobiet zmuszonych do prostytucji, (groźby) skonfiskowania dokumentów podróżnych lub tożsamości, kar ekonomicznych powiązanych z wierzytelnościami, braku wypłaty wynagrodzenia bądź utraty wynagrodzenia wraz z groźbami zwolnienia z pracy, jeżeli pracownicy odmówią wykonywania jej w godzinach nadliczbowych wykraczających poza zakres ich umowy lub prawa krajowego”. (Globalny raport MOP z 2005 r., s. 5-6; MOP, Eradication of Forced Labour, International Labour Conference (Eliminacja pracy przymusowej, Międzynarodowa Konferencja Pracy), 2007, s. 20).”. W sprawie C.N. i V. p-ko Francji, nr 67724/09, §§ 77-78, 11 października 2012 r. omawiając groźbę kary jako składowej pracy przymusowej, Trybunał odniósł się do Raportu globalnego MOP The Cost of Coercion (Koszt przymusu) z 2009 r., paragrafy 24-25.

46 Ustawa modelowa UNODC, op. cit. s. 14 i 28 oraz MOP, Eradication of Forced Labour, International Labour Conference (Eliminacja pracy przymusowej, Międzynarodowa Konferencja Pracy), 2007, s. 42. Poddaństwo rytualne lub ceremonialne obejmuje „nacechowane wyzyskiem i nadużyciami praktyki religijne lub kulturowe powodujące dehumanizację, poniżenie bądź pokrzywdzenie psychiczne lub psychologiczne”.

47 Jean Allain, op.cit., s. 254.

48 Vide MOP , Hard to See: Harder to Count: Survey Guidelines to Estimate Forced Labour of Adults and Children (Trudno dostrzec, jeszcze trudniej zliczyć — wskazówki badawcze dla oszacowań pracy przymusowej dorosłych i dzieci) 2011; MOP, Eliminating the Worst Forms of Child Labour under Time-Bound Programmes: Guidelines for Strengthening Legislation, Enforcement and Overall Legal Framework (Eliminacja najgorszych form pracy dzieci w programach ograniczonych czasowo — wytyczne ku wzmocnieniu stanowienia i wykonywania prawa oraz ogólnych ram prawnych), 2003; MOP/UM, Eliminating the Worst Forms of Child Labour. A practical guide to ILO Convention No. 182 (Eliminacja najgorszych form pracy dzieci — praktyczny przewodnik po konwencji MOP nr 182), 2002.

49 ILO Operational indicators of trafficking in human beings: Results from a Delphi survey implemented by the ILO and the European Commission (Wskaźniki operacyjne handlu ludźmi — wyniki badania delphi wdrożonego przez MOP i Komisję Europejską), 2009; MOP, Raport globalny w ślad za Deklaracją dotyczącą podstawowych zasad i praw pracy — Światowe Porozumienie przeciwko pracy przymusowej, 2005; MOP, Human Trafficking and Forced Labour Exploitation: Guidelines for Legislators and Law Enforcement (Handel ludźmi i wykorzystywanie pracy przymusowej — wytyczne dla tworzących i stosujących prawo), 2004. Wyznaczniki te stosowane są w praktyce państw (UNODC, Pojęcie „wykorzystywania”, op.cit., s. 109). Trybunał odwołał się do nich w wyroku z dnia 13 listopada 2012 r. C.N. p-ko Zjednoczonemu Królestwu nr 4239/08, § 35.

50 Wytyczne MOP, op. cit., s. 23. Jak zauważa MOP w Wytycznych w zakresie badania dot. pracy przymusowej: (…) „zobowiązanie do pozostania w danej pracy ze względu na brak perspektyw na znalezienie zatrudnienia samo w sobie nie jest równoznaczne z sytuacją pracy przymusowej; jeżeli jednak można wykazać, że pracodawca świadomie ten fakt wyzyskuje (a także trudne położenie, jakie zeń wynika) w celu nałożenia bardziej ekstremalnych warunków pracy, niż byłoby możliwe w pozostałych przypadkach, taką sytuację należy uznać za pracę przymusową”. (MOP, Hard to See, op. cit., s. 16).

51 Wytyczne MOP, op. cit., s. 61.

52 Wytyczne MOP, op. cit., s. 63.

53 Wyrok z dnia 3 listopada 1947 r. w procesach zbrodniarzy wojennych przed norymberskimi trybunałami wojskowymi na podstawie uchwały nr 10 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec, t. 10, s. 969.

54 Reguła 95 Czerwonego Krzyża w sprawie pracy przymusowej przewiduje, że „praca przymusowa bez wynagrodzenia lub powiązana z nadużyciami jest zakazana”, przy czym praktyka państw statuuje tę regułę jako normę międzynarodowego prawa zwyczajowego mającą zastosowanie zarówno do międzynarodowych, jak i niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Henckaerts and Doswald-Beck, Customary International Humanitarian Law, volume I, Rules, Cambridge, 2005, s. 330-334). Zob. także art. 29-32 Konwencji genewskiej z 1929 r, art. 49-68 Trzeciej Konwencji genewskiej z 1949 r. oraz art. 40, 51 i 95 Czwartej Konwencji genewskiej z 1949 r.

55 Vide także art. 2 lit. c Statutu Sądu Specjalnego dla Sierra Leone z 2002 r.

56 Vide Kunarac i in. (IT-96-23&23/1), wyrok Izby Procesowej z dnia 22 lutego 2001 r., paragrafy 539-542. Wyrok Izby Odwoławczej z dnia 12 czerwca 2002 r. potwierdził ten tok rozumowania w paragrafach 117-124. Należy zauważyć, że Izba Odwoławcza stwierdziła, iż: „długość okresu obrócenia w niewolę nie należy do znamion tego czynu”. Ustalenia poczynione w sprawie Kunarac zostały przytoczone przez Sąd Specjalny dla Sierra Leone w wyroku Izby Procesowej z dnia 20 czerwca 2007 r. Brima i in., SCSL-2004-16-T, §§739-749.

57 Definicja ta została poprzedzona pracą Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. przemocy wobec kobiet, jej przyczyn i skutków, w której bardzo podobna definicja uzależniała handel od faktu przymusowego transportu na cele praktyk zbliżonych do niewolnictwa bądź pracy przymusowej (E/CN.4/2000/68, 29 lutego 2000 r., paragrafy 10-17).

58 Vide ustawa modelowa UNODC, op. cit., dla której inspiracji dostarczyła Ustawa modelowa Departamentu Stanu USA przeciwko handlowi ludźmi z 2003 r. ( US State Department Model Law to Combat Trafficking in Persons); UNODC Legislative Guides for the Implementation of the UN Convention Against Transnational Organised Crime and the Protocols thereto (Wytyczne legislacyjne UNODC w sprawie implementacji Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej i Protokołów do niej) z 2004 r.; Zestaw narzędzi UNODC do walki z handlem ludźmi ( UNODC Toolkit to Combat Trafficking in Persons) z 2008 r.; Zestaw Narzędzi do oceny reakcji wymiaru sprawiedliwości na handel ludźmi — międzynarodowe ramy działania w celu implementacji Protokołu w sprawie handlu ludźmi z 2009 r. ( UNODC Assessment Toolkit on the Criminal Justice Response to Human Trafficking; the International Framework for Action To Implement the Trafficking in Persons Protocol); the Abuse of a Position of Vulnerability and other “Means” Within the Definition of Trafficking in Persons (Nadużycie bezradnego położenia i inne „metody” w definicji handlu ludźmi) z 2012 r.; The Role of “Consent” in the Trafficking in Persons Protocol (Rola „zgody” w Protokole o handlu ludźmi) z 2014 r.; The Concept of “Exploitation” (Pojęcie „wykorzystania”), op. cit. Vide także: Biuro Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka, Zalecane zasady i wskazówki w zakresie praw człowieka i handlu ludźmi ( Recommended Principles and Guidelines on Human Rights and Human Trafficking), E/2002/68/Add.1 i Podstawowe Zasady ONZ w sprawie prawa do skutecznej drogi prawnej dla ofiar handlu ludźmi.

59 Według Travaux Préparatoires „słowa «jako minimum» umożliwią Państwom-Stronom wyjście w kryminalizacji poza zawartą w tej definicji listę czynów zabronionych, z założenia [mają również] umożliwić objęcie protokołem przyszłych form wykorzystywania (tj. form wykorzystywania, które nie [są] jeszcze znane” (UNODC, Travaux Préparatoires of the Negotiations for the Elabouration of the United Nations Convention against Transnational Organized Crime and the Protocols Thereto (Materiały redakcyjne z negocjacji przy opracowywaniu Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej i Protokołów do niej) (2006), s. 343, przyp. 22). „Niewyczerpujący charakter zawartej w Protokole definicji przejawia się na dwa sposoby: (i) za pośrednictwem terminu «jako minimum» oraz (ii) przez brak definicji odnoszących się do pojęć niezdefiniowanych gdzie indziej w prawie międzynarodowym”. (UNODC, Pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 8)

60 Według UNODC wzmianka o usługach umożliwiła objęcie zakazem innej bezprawnej bądź nieuregulowanej działalności, jakiej Państwa-Strony mogą nie uznawać za pracę (UNODC, Pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 31). Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, paragraf 92, nie odnosi się do tej kwestii bezpośrednio, lecz nie czyni rozróżnienia między „pracą przymusową” a „wymuszonymi usługami”.

61 Zgodnie z Notami interpretacyjnymi do travaux préparatoires Protokołu z Palermo (A/55/383/Add.1, 3 listopada 2000 r.), pkt 66, nielegalna adopcja również mieści się w zakresie Protokołu. W sprawozdaniu wyjaśniającym do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, pkt 94, powtórzono powyższe stanowisko.

62 Zawarta w Wytycznych UNODC w sprawie implementacji Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej i Protokołów do niej wzmianka, że „usunięcie organów dziecka z uzasadnionych przyczyn medycznych lub leczniczych nie może wypełniać znamienia przestępstwa handlu ludźmi, jeżeli rodzic lub opiekun prawny ważnie wyraził na to zgodę” jest wieloznaczna, jako że może sugerować zastosowanie odmiennej reguły w przypadku dobrowolnego usunięcia organów osoby dorosłej „z uzasadnionych względów medycznych lub leczniczych”. Tak oczywiście nie jest, bowiem do dzieci i dorosłych stosuje się ta sama reguła uzasadnienia leczniczego.

63 Vide art. 3 Protokołu ONZ przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną i Gallagher and David, The International Law on Migrant Smuggling, Cambridge, 2014.

64 W swoim corocznym Raporcie o handlu ludźmi ( Trafficking in Persons Report) amerykański federalny Departament Stanu monitoruje, czy dane państwo przestrzega zobowiązań wynikających z Protokołu z Palermo.

65 Ustawa modelowa UNODC, op. cit., s. 11: „zastosowanie przemocy lub jej groźby, jak również określonych form niepołączonych z gwałtownym działaniem bądź psychologicznym zastosowaniem przemocy lub jej groźby, w tym m.in.: (i) groźby skrzywdzenia osoby bądź zastosowania wobec niej przymusu fizycznego; (ii) wszelkie spiski, plany i wzorce mające wywołać u osoby przekonanie, że niewykonanie czynności będzie skutkować poważną krzywdą lub fizycznym przymusem skierowanym przeciwko jakiejkolwiek osobie; (iii) nadużycie bądź groźba odnosząca się do prawnego statusu osoby; (iv) presja psychologiczna”.

66 Ustawa modelowa UNODC, op. cit., s. 12: „Wprowadzenie w błąd lub podstęp może dotyczyć charakteru pracy lub usług, jakie ofiara handlu ludźmi ma świadczyć (na przykład obiecuje się jej pracę pracownika domowego, a zmusza do prostytucji), jak również do warunków, w których ma ona wykonywać pracę bądź świadczyć usługi (na przykład obiecuje się jej możliwość otrzymania legalnego zatrudnienia i pozwolenia na pobyt, odpowiednią zapłatę i normalne warunki pracy, a tymczasem nie otrzymuje ona wynagrodzenia, jest zmuszana do wykonywania pracy w ekstremalnie długim wymiarze, pozbawia się ją dokumentów podróżnych lub dokumentów tożsamości, swobody poruszania się lub grozi odwetem, jeżeli podejmie próbę ucieczki)”.

67 W Notach interpretacyjnych do travaux préparatoires do protokołu, op. cit., pkt 63, „sytuację bezbronności” określa się jako sytuację, w której „dana osoba nie ma realnego lub możliwego do zaakceptowania wyboru innego niż poddanie się nadużyciu”. Zarówno unijna Dyrektywa 2011/36/UE, jak i Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, paragraf 83, powtarzają sformułowanie Not interpretacyjnych. Definicja zawarta w Ustawie modelowej UNODCS, op. cit., s. 9 różni się: „dowolna sytuacja, w której zainteresowana osoba żywi przekonanie, że nie ma żadnej realnej ani akceptowalnej alternatywy dla poddania się”. Vide także Wytyczne do badań MOP, op. cit., s. 16, oraz art. 8 lit. b Arabskiej ustawy modelowej o zwalczaniu handlu ludźmi. Wydaje się, że bezbronność obejmuje zarówno wrodzone, jak i nabyte cechy ofiary, a także kontekst sytuacyjny, w jakim się znajduje, na przykład skrajne ubóstwo.

68 UNODC, Anti-Human Trafficking Manual for Criminal Justice Practitioners (Instrukcja w sprawie handlu ludźmi dla praktyków wymiaru sprawiedliwości) (2009), moduł 1, s. 4-5. UNODC zauważa, że w prawie krajowym może określić na poziomie niższym niż zamiar bezpośredni, np. jako umyślne niedostrzeganie ( willful blindness).

69 Art. 32 ust. 1 Statutu Rzymskiego.

70 Art. 32 ust. 2 i art. 33 ust. 3 Statutu Rzymskiego. Wytyczne legislacyjne UNODC, op. cit., s. 276: „Legislatorzy powinni zwrócić uwagę na to, że zamiar odnosi się jedynie do zachowania lub działania stanowiącego dane przestępstwo i powinien stanowić okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną, w szczególności, gdy dana osoba mogła być nieświadoma normy typizującej czyn zabroniony”.

71 Wytyczne legislacyjne UNODC, op. cit., s. 268, oraz Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, paragraf 249. Inne ważne zobowiązania związane z prawem karnym wynikające z Protokołu z Palermo — vide także Gallagher, op. cit., s. 80 i 81.

72 Wytyczne legislacyjne UNODC, op. cit., s. 269: „Dokonanie czynu zabronionego stypizowanego w art. 3 Protokołu następuje na bardzo wczesnym etapie. Żadne wykorzystanie nie musi mieć miejsca”.

73 Ponadto Państwa powinny przyjąć środki polegające na prewencji i współpracy. Jedynie trzy artykuły definiują status i prawa ofiar handlu, jednak są one sformułowane w sposób aspiracyjny.

74 Vide Wytyczne legislacyjne UNODC, op. cit., s. 259: („W przypadku handlu ludźmi zastosowanie mieć powinny czyny krajowe, nawet w braku transgranicznego charakteru i udziału zorganizowanych grup przestępczych”) oraz s. 275-276.

75 Ustawa modelowa UNODC, op. cit., s. 35. Vide także Deklaracja z Miami w sprawie zasad dotyczących handlu ludźmi (10 lutego 2015 r.), 1 Intercultural Human Rights L. Rev. 11 (2006).

76 Vide Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka, Masakry Ituango p-ko Kolumbii, Seria C, nr 148, 1 lipca 2006, §§154-168, z zastosowaniem kryteriów art. 2 ust. 1 Konwencji MOP nr 29 oraz dokumenty Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, Captive Communities: Situation of the Guaraní Indigenous People and Contemporary Forms of Slavery in the Bolivian Chaco (Społeczności w niewoli — sytuacja rdzennej ludności Guaraní a współczesne formy niewolnictwa w boliwijskim Chaco), OEA/SER.L/v/ii, Doc. 58, 24 grudnia 2009 r., s. 27, z odniesieniem do zasadniczo tożsamych kryteriów.

77 Vide Malawi African Association i Inni p-ko Mauretanii, Afrykańska Komisja Praw Człowieka i Ludów, komunikaty nr 54/91, 61/91, 98/93, 164/97 do 196/97 oraz 210/98 (2000), § 135, gdzie miało miejsce naruszenie art. 5 Karty przez praktyki zbliżone do niewolnictwa. Komisja podkreśliła, że praca bez wynagrodzenia jest równoznaczna z naruszeniem prawa do szacunku dla przyrodzonej godności istoty ludzkiej.

78 Trybunał Sprawiedliwości ECOWAS, Hadijatou Mani Koraou p-ko Republice Nigru, ECW/CCJ/JUD/06/08 (27 październik 2008 r.), § 81.

79 Rada Arabskich Ministrów Sprawiedliwości w 2005 r. i Rada Arabskich Ministrów Spraw Wewnętrznych w 2006 już wcześniej przyjęła Modelową arabską ustawę o handlu ludźmi (Modelową ustawę o zwalczaniu przestępstwa handlu ludźmi), powtarzającą definicję handlu ludźmi zawartą w Protokole z Palermo.

80 Państwami WNP są: Azerbejdżan, Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan i Uzbekistan. Turkmenistan i Ukraina są państwami stowarzyszonymi.

81 Protokoły posiedzeń okrągłego stołu zostały opublikowane i są dostępne w Internecie.

82 W Azji zwalczanie handlu ludźmi jeszcze do niedawna skupiało się na handlu prowadzonym w celu zmuszania do prostytucji ( vide Konwencja Południowoazjatyckiego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej w sprawie zapobiegania i zwalczania handlu kobietami i dziećmi w celu prostytucji oraz Komisja Ekonomiczna i Społeczna ONZ dla Azji i Pacyfiku, Combating Human Trafficking in Asia: A Resource Guide to International and Regional Legal Instruments, Political Commitments and Recommended Practices — Zwalczanie handlu ludźmi w Azji. Zasobnik aktów międzynarodowych i regionalnych, zobowiązań politycznych i zalecanych praktyk — 2003). Jako już wcześniej wspomniano, temat ten wykracza poza zakres niniejszej opinii.

83 W skład OBWE wchodzi 57 państw członkowskich z Europy, Azji Środkowej i Ameryki Północnej.

84 Akt Rady z dnia 26 lipca 1995 roku sporządzający Konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji.

85 Zgodnie z wyjaśnieniami Prezydium Konwencji odnoszącymi się do tekstu Karty: „Prawo zawarte w artykule 5 ustępy 1 i 2 odpowiada artykułowi 4 ustępy 1 i 2 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności o takim samym brzmieniu. Zgodnie z artykułem 52 ustęp 3 Karty prawo to ma więc takie samo znaczenie i zakres jak wspomniany artykuł europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W związku z tym (…) prawo przewidziane w ustępie 1 nie może zgodnie z prawem zostać ograniczone”. Komentarz Sieci Niezależnych Ekspertów ds. Praw Podstawowych do Karty z 2006 r.: „W przeciwieństwie do niewolnictwa i poddaństwa, które są stanami trwałymi, praca przymusowa może mieć charakter incydentalny bądź bardziej tymczasowy”.

86 Decyzja ramowa Rady nr 2002/629/WSISW z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, następnie Plan UE dotyczący najlepszych praktyk, standardów i procedur zwalczania handlu ludźmi i zapobiegania mu z 2005 r., Measuring Responses to Trafficking in Human Beings in the European Union: an Assessment Manual (Instrukcja oceny pomiaru reakcji na handel ludźmi w Unii Europejskiej) Dyrekcji Generalnej ds. Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości z 2007 r. Europejska Konferencja w sprawie zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi — „Globalne wyzwania na XXI wiek” — przyniosła za sobą Deklarację brukselską w sprawie zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi z dnia 29 listopada 2002 r., 14981/02.

87 Dyrektywa Rady 2004/81/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami.

88 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/52/WE z dnia 18 czerwca 2009 r. przewidująca minimalne normy w odniesieniu do kar i środków stosowanych wobec pracodawców zatrudniających nielegalnie przebywających obywateli krajów trzecich.

89 Vide także Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie strategii zapobiegania handlowi kobietami i dziećmi narażonymi na wykorzystanie seksualne; zalecenie Parlamentu Europejskiego dla Rady dotyczącego walki z handlem ludźmi - podejście zintegrowane oraz propozycje planu działania (2006/2078(INI)).

90 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW. Zob. wielce użyteczny Joint UN Commentary on the EU Directive – A Human Rights-Based Approach (Wspólny komentarz ONZ do Dyrektywy UE — Podejście oparte na prawach człowieka) z 2011 r. w kwestii „podejścia o niskim progu dostępności” do reagowania na potrzeby pomocy i ochrony ofiar w przypadkach, w których handel ludźmi nie może zostać udowodniony przez system wymiaru sprawiedliwości.

91 W Travaux préparatoires de l’article 4 de la Convention, DH(62) 10, 16 listopada 1962 r., s. 16, wspomniano o poddaństwie jako „bardziej ogólnej idei obejmującej wszystkie możliwe formy dominacji człowieka nad człowiekiem”. Fragment ten zaczerpnięto z komentarza do projektu MPPOiP opracowanego przez Sekretarza Generalnego ONZ w 1955 r.

92 W Travaux préparatoires poczyniono odniesienie do definicji z Konwencji MOP z 1930 r., która „nie została uznana za całkowicie satysfakcjonującą na potrzeby uwzględnienia w Pakcie”. Fragment ten zaczerpnięto z komentarza do projektu MPPOiP.

93 Van der Mussele p-ko Belgii, wyrok z dnia 23 listopada 1983 r., Seria A, Nr 70, § 38.

94 Van der Mussele, op. cit., § 32.

95 Van der Mussele, op. cit., § 33.

96 Van der Mussele, op. cit., § 34.

97 EKPS, Konkluzje II, Oświadczenie w przedmiocie wykładni art. 1 ust. 2, s. 4.

98 EKPS, Konkluzje III, s. 5.

99 Międzynarodowa Federacja Lig Praw Człowieka (FIDH) p-ko Grecji, skarga nr 7/2000, decyzja co do istoty sprawy z dnia 5 grudnia 2000 r., § 22.

100 Międzynarodowa Federacja Lig Praw Człowieka (FIDH), op. cit., § 21.

101 EKPS Konkluzje 2004, Irlandia, s. 260. Zauważono również, że decyzja o przyznaniu wcześniejszej emerytury pozostawiono uznaniu Ministra Obrony.

102 EKPS Konkluzje XVI-1, Grecja, s. 283. Zob. także EKPS Konkluzje 2012 — Mołdawia — art. 1-2.

103 Rada Kwakrów ds. Europejskich (QCEA) p-ko Grecji, skarga nr 8/2000, decyzja co do istoty sprawy z dnia 25 kwietnia 2001 r, §§y 23-25.

104 EKPS Konkluzje XVI-1, Niemcy, s. 242-243.

105 EKPS Konkluzje XX-1 — Aruba Holenderska — art. 1-2.

106 EKPS Konkluzje 2012 — Francja — art. 1-2.

107 Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji, pkt 72.

108 Ibid., pkt 80.

109 Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji, pkt 87.

110 Seria Traktatów Rady Europy nr 210.

111 Seria Traktatów Rady Europy nr 216. Specjalny Sprawozdawca ONZ s. handlu ludźmi wyraził zaniepokojenie brakiem integracji przez tę konwencję odnośnych praktyk w szerszych ramach koncepcyjnych i normatywnych Protokołu w sprawie handlu ludźmi i możliwym w wyniku tego obniżeniem standardów ochrony ofiar i pomocy ofiarom (UN Doc. A/68/256, 2 sierpnia 2013 r., pkt 64, 65, 100).

112 Vide Zalecenie nr R (91) 11 w sprawie wykorzystywania seksualnego, pornografii, prostytucji i handlu dziećmi i młodymi osobami; oraz Zalecenie nr R (2000) 11 w sprawie zwalczania handlu ludźmi prowadzonego w celu wykorzystania seksualnego.

113 Vide Zalecenie 1325 (1997) w sprawie handlu kobietami i zmuszania do prostytucji w Państwach członkowskich Rady Europy; Zalecenie 1523 (2001) w sprawie niewolnictwa domowego; Zalecenie 1526 (2001) w sprawie kampanii przeciwko handlowi małoletnimi w celu zatrzymania szlaku wschodnioeuropejskiego — przykład Mołdawii; Zalecenie 1545 (2002) w sprawie kampanii przeciwko handlowi kobietami; Zalecenie 1610 (2003) w sprawie migracji związanej z handlem kobietami i prostytucją; oraz Zalecenie PACE 1663 (2004) w sprawie niewolnictwa domowego — służebności, opiekunek i „żon korespondencyjnych”.

114 Siliadin p-ko Francji, nr 73316/01, ETPCz 2005‑VII.

115 Siliadin, op. cit., §§ 89 i 112.

116 Siliadin, op. cit., §§ 122 i 124. Vide także C.N. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, op. cit., § 66, C.N. i V. p-ko Francji, op. cit., § 105, i Kawogo p-ko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), 3 września 2013 r.

117 Europejska Komisja Praw Człowieka postrzegała poddaństwo jako obowiązek mieszkania i pracy w nieruchomości należącym do innej osoby i wykonywania na jej rzecz, za wynagrodzeniem bądź odpłatnie, określonych usług, przy jednoczesnym braku możliwości zmiany takiego położenia (skarga nr 7906/77, DR 17, s. 59; vide także raport Komisji w Van Droogenbroeck z dnia 9 lipca 1980 r., Seria B, tom 44, s. 30, paragrafy 78-80). Izba trzymała się tej koncepcji w paragrafie 123 Siliadin, w paragrafie 124 dodała jednak, że cechą charakterystyczną poddaństwa jest „obowiązek świadczenia usług nałożony z użyciem przymusu i związany z koncepcją «niewolnictwa»”, porzucając element przestrzeni uwzględniony w koncepcji Komisji Europejskiej. Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, paragraf 95 przyjmuje nieco odmienne stanowisko, stwierdzając, że ta „szczególnie poważna forma pozbawienia wolności” winna być postrzegana „jako szczególna forma niewolnictwa, która różni się od niego bardziej pod względem stopnia niż charakteru”.

118 Siliadin, op. cit., § 123.

119 Rantsev p-ko Cyprowi i Rosji, nr 25965/04, ETPCz 2010 (wyciągi). Przy monitorowaniu stron Konwencji przeciwko handlowi ludźmi GRETA bierze pod uwagę w swojej ocenie konkluzje tego wyroku (GRETA, Konkluzje 5. posiedzenia, 2010, pkt 15).

120 Rantsev, op. cit., § 282.

121 Rantsev, op. cit., § 279.

122 KPC ONZ, Komentarz ogólny nr 29, op. cit., pkt 11-12.

123 Rantsev, op. cit., § 285.

124 Rantsev, op. cit., § 286.

125 Rantsev, op. cit., § 287.

126 Rantsev, op. cit., § 288. Co do upodmiotowienia ofiar vide L.E. p-ko Grecji, nr 71545/12, 21 stycznia 2016 r., oraz O.G.O. p-ko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), 18 lutego 2014.r

127 Rantsev, op. cit., § 289.

128 Jak już wcześniej wskazało Biuro Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka, Zalecane zasady i wskazówki, op. cit.

129 Organy nadzorcze MOP podkreślają, że w przypadku narzucenia pracy lub usług (na przykład przez wykorzystanie bezbronności pracownika) pod groźbą niekorzystnych konsekwencji, wykorzystanie nie dotyczy już tylko złych warunków pracy i uruchamia ochronę Konwencji MOP nr 29 (UNODC, Pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 31).

130 Janie Chuang, Exploitation Creep and the Unmaking of Human Trafficking Law, 108 (4) American Journal of International Law (2014).

131 W sprawie Barar p-ko Szwecji (dec.), nr 42367/98, 19 stycznia 1999 r., Trybunał orzekł, że wydalenie osoby do państwa, w którym zostałaby ona poddana niewolnictwu mogłoby podnosić kwestię z art. 4, jednak nie wykazano istnienia takiej obawy.

132 KPC ONZ, Komentarz ogólny nr 29, op. cit., pkt 11-12. Vide także pkt 3 Deklaracji z Miami, op. cit.

133 Vide Osman p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 28 października 1998 r., § 115-17, Zbiór Wyroków i Decyzji 1998–VIII, Mahmut Kaya p-ko Turcji, nr 22535/93, § 115, ETPCz 2000‑III. Należy odnotować, że Specjalny Sprawozdawca ds. tortur poszerzył ich definicję o handel ludźmi jako postać tortur w sferze prywatnej (A/HRC/7/3, 15 stycznia 2008 r., pkt 56-58).

134 Vide Arbeitsgruppe “Menschenhandel zum Zweck der Arbeitsausbeutung” des Bundesministeriums für Arbeit, Soziales and Konsumentenschutz, Bericht für die Jahre 2012-2014; Hajdu et al., Arbeitsausbeutung. Ein sozial–ökonomisches Phänomen?, Frauenhandel bzw. Menschenhandel zum Zweck der Arbeitsausbeutung von Ungarinnen und Ungarn in Österreich, Wiedeń, 2014; ACTnow, Anti-child-trafficking, Rechtliche Herausforderung im Kampf gegen Kinderhandel, lexisnexis, 2013; Zingerle i Alionis, Männer als Betroffene von Menschenhandel in Österreich, 2013; Bericht des Menschenrechtsbeirates zu Identifizierung und Schutz von Opfern des Menschenhandels, 2012; oraz Planitzer i Sax, Combating THB for Labour Exploitation in Austria, (w:) Rijken (red.), Combating Trafficking in Human Beings for Labour Exploitation, 2011, s. 1-72.

135 Raport GRETA o Austrii, GRETA (2011)10, paragraf 137.

136 Jak zostanie wykazanie poniżej, pojęcie wykorzystania jest zbyt restrykcyjne ( vide opis w Tipold in Höpfel/Ratz, Wiener Kommentar zum Strafgesetzbuch ² , Wiedeń, komentarze 7-9 do art. 116 ustawy o cudzoziemcach). W szczególności zarówno ustawodawca jak i przedstawiciele doktryny zaprzeczają istnieniu wykorzystania, gdy wykorzystuje się różnice w wynagrodzeniach i nierówności społeczne między krajem pochodzenia a krajem przeznaczenia.

137 Tipold, op. cit., komentarz 6.

138 Jak całkiem trafnie wskazuje Tipold, Stellungsnahme zum Entwurf eines Sexualstrafrechtsänderungsgesetz, 4 marca 2013 r., paragraf 3.

139 Vide uzasadnienie z 2004 r. do nowelizacji prawa karnego Strafrechtänderungsgesetz („EBRV StRÄG 2004”), 12.

140 EBRV StRÄG 2004, 11.

141 EBRV StRÄG 2004, 11.

142 Odpowiedzi Rządu na kwestionariusz GRETA, opubl. w sierpniu 2010 r., odpowiedź na pytanie nr 21.

143 Ibid., odpowiedź na pytanie nr 18.

144 Schwaighofer (w:) Höpfel/Ratz, Wiener Kommentar zum Strafgesetzbuch ² , Wiedeń, komentarz 15 do art. 104a.

145 Orzecznictwo austriackie wymagana istnienia „ukierunkowanego wpływu” ( gezielte Einflussnahme) handlarza na ofiarę handlu, lecz nie wymaga wywierania presji (Nimmervoll, (w:) Triffterer Otto et al., Salzburger Kommentar zum Strafgesetzbuch, lexis nexis, komentarze 32 i 33 do art. 104a).

146 EBRV StRÄG 2004, 13: w dowolnej formie. Vide uzasadnienie do nowelizacji prawa karnego w zakresie przestępstw seksualnych Sexualstrafrechtänderungsgesetz („EBRV SexualStRÄG 2013”), 3: nawet przez krótki okres.

147 EBRV StRÄG 2004, 13: przyjęcie pokrzywdzonego w punkcie przeznaczenia lub postoju na trasie. EBRV SexualStRÄG 2013: wystarcza nadzór nad pokrzywdzonym np. przydział klientów lub czasu pracy.

148 Nie jest jasnym, czy samo organizowanie transportu przez osoby trzecie lub nabywanie biletów na transport publiczny jest wystarczające, jak sugerują EBRV StRÄG 2004, 13 i EBRV SexualStRÄG 2013, 4. Odmienny pogląd przyjmuje Schwaighofer, op. cit., komentarz 5 do art. 104a, .

149 EBRV StRÄG 2004, 13: obejmuje oferty składane konkretnym osobom i oferty nieskierowane do konkretnych osób.

150 EBRV StRÄG 2004, 13: dowolna forma przekazania osoby innej osobie, w tym kupno, wymiana, dziedziczenie bądź jakakolwiek inna forma zbycia osoby.

151 EBRV StRÄG 2004, 13: pojęcie to należy interpretować zgodnie z art. 212, który znacząco ogranicza relewantne kategorie sprawców (Nimmervoll, op. cit., komentarz 22 do art. 104a).

152 EBRV StRÄG 2004, 13: obejmuje sytuacje społecznie i ekonomicznie trudnego położenia jak np. uzależnienie od narkotyków, nielegalny pobyt w kraju, bezdomność, osobę młodą po porzuceniu domu rodzinnego.

153 EBRV StRÄG 2004, 14: wystarczy stworzenie sytuacji psychologicznej, w której ofiara z powodu strachu nie może już swobodnie podejmować decyzji.

154 EBRV StRÄG 2004, 14: sytuacja zrównana z kupnem osoby; żądanie lub otrzymanie kwoty pieniężnej od ofiary za jej zakwaterowanie jednak nie wystarcza (Schwaighofer, op. cit., komentarz 6 do art. 104a).

155 EBRV SexualStRÄG 2013, 4-5 i EBRV StRÄG 2004, 12: wykorzystanie wymaga „bezwzględnego i trwałego tłumienia żywotnych interesów” ( rücksichtslose, nachhaltige Unterdrückung vitaler Interessen) ofiary. Tłumienie musi być rozciągnięte w czasie (Schwaighofer, op. cit., komentarz 8 do art. 104a, Nimmervoll, op. cit., komentarze 76-78 do art. 104a, Fabrizy, Strafgesetzbuch Kurzkommentar, Wiedeń, komentarze 6 i 9 do art. 104a). Orzecznictwo i doktryna są w interpretacji tego pojęcia wyraźnie podzielone — część orzecznictwa nawet wymaga „znaczącego ograniczenia sposobu życia ofiary” ( vide orzeczenia przywołane w przyp. 173 przez Nimmervolla w jego komentarzu do art. 104a, vide także Tipold, op. cit., komentarz 7 do art. 116 FPG). EBRV SexualStRÄG 2013, 4 staje na tym drugim stanowisku.

156 EBRV StRÄG 2004, 13: wykorzystanie w celu przeszczepu organów ma charakter wyjątkowy, jako że wymaga pobrania ludzkich organów, części organów, tkanek i płynów ustrojowych z taką częstotliwością i w takiej ilości, że skutkuje trwałymi i poważnymi konsekwencjami dla zdrowia.

157 EBRV StRÄG 2004, 13: obejmuje znaczące i trwałe obniżenie minimalnych warunków pracy, inne niż istotne obniżenie wynagrodzenia. EBRV SexualStRÄG 2013, 5: relewantne standardy prawne i standardy wynikające z układu zbiorowego to standardy austriackie.

158 Raport GRETA, op. cit., pkt 143.

159 Raport GRETA, op. cit., pkt 155. Rząd odpowiedział, że „Grupa Robocza ds. wykorzystywania pracy skupi się na analizie istniejących wyznaczników wykorzystywania pracy i poprawie ich zastosowalności, a przez to zapewnienia lepszej pomocy odnośnym organom w identyfikacji ofiar”. Arbeitsgruppe “Menschenhandel zum Zweck der Arbeitsausbeutung” Bericht 2012-2014, op. cit., s. 16-17, wzmiankuje kilka list wyznaczników.

160 Zob. EBRV SexualStRÄG 2013 i Tipold, Stellungsnahme zum Entwurf, op.cit.; Schwaighofer i Venier, Stellungnahme zum Entwurf eines Sexualstrafrechtänderungsgesetzes, 25 lutego 2013 r.; Beclin, Stellungnahme zum Entwurf eines Bundesgesetzes, mit dem das Strafgesetzbuch geändert werden soll (Sexualstrafrechtsänderungsgesetz 2013), 27 lutego 2013 r., Ergänzende Stellungnahme zum Entwurf eines Bundesgesetzes, mit dem das Strafgesetzbuch geändert werden soll (Sexualstrafrechtsänderungsgesetz 2013), 8 marca 2013 r.; Florian, Punktuelle Stellungnahme zum Ministerialentwurf BMJ-S318.033/0002- IV 1/2013 betreffend ein Bundesgesetz, mit dem das Strafgesetzbuch geändert wird (Sexualstrafrechtsänderungsgesetz 2013), 6 marca 2013 r., z których wszystkie dostępne są na stronach internetowych Rządu.

161 Lukę dostrzegł już Tipold, Stellungsnahme zum Entwurf, op. cit., paragraf 10. Nimmervoll, op. cit., komentarz 54 do art. 104a, również krytykuje tę „częściową dekryminalizację”.

162 EBRV SexualStRÄG 2013, 6: obejmuje czynne i czysto bierne postaci żebractwa. Doktryna jest podzielona co do wysokości kwoty odbieranej żebrzącemu (Nimveroll, op. cit., komentarz 98 do art. 104a, ale Schwaighofer, op. cit., komentarz 13c do tego samego artykułu).

163 EBRV SexualStRÄG 2013, 3: nie obejmuje prawa wykroczeń ( Verwaltungsstrafrecht).

164 EBRV SexualStRÄG 2013, 3.

165 EBRV SexualStRÄG 2013, 3 i 7. Rozmaite sprzeczne stanowiska w doktrynie vide Nimmervoll, op. cit., komentarz 140 do art. 140a, Schwaighofer, op. cit., komentarz 21 do tego samego artykułu, Tipold, op. cit., komentarz 15 do art. 116 FPG.

166 Raport GRETA o Austrii, GRETA (2011) 10, pkt 137.

167 Przepis wprowadzony w celu implementacji art. 37 Konwencji Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (Seria Traktatów Rady Europy nr 210).

168 Jak wskazuje Komentarz Sieci Niezależnych Ekspertów ds. Praw Podstawowych do Karty z 2006 r. Podobną linię rozumowania przyjmuje Izba Odwoławcza MTKdbJ.

169 Nie należy zapominać lekcji, jaka płynie z wyroku w sprawie Pohl i in. op. cit., s. 969 — nawet w braku dowodów znęcania się, mogło dojść do wykorzystania osób, jeżeli zostały one pozbawione swobody odrzucenia pewnych warunków pracy.

170 UNODC, Pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 11.

171 Ten sam błąd popełnił wiedeński oskarżyciel publiczny: „Po pierwsze z zeznań pokrzywdzonych nie wynika, że były one wykorzystywane również w Austrii, jako że udało im się uciec na kilka dni po przybyciu na jej terytorium”.

172 Vide paragrafy 8-24 wyroku.

173 Zarzucane znamiona Beherbergen, sonstigen Aufnehmen i Befördern mają charakter „przestępstwa trwałego”, czy też Dauerdelikt (Nimmervoll, op. cit., komentarz 6 do art. 104a; vide także Rohlena p-ko Republice Czeskiej [WI], nr 59552/08, § 28, ETPCz 2015).

174 Zob. paragraf 39 wyroku.

175 W Zjednoczonych Emiratach Arabskich ustawa związkowa nr 51 z 2006 r. o handlu ludźmi zasadniczo podąża drogą Protokołu z Palermo, działa też Komitet Krajowy ds. zwalczania handlu ludźmi (UNODC, Pojęcie „wykorzystania”, op. cit., s. 45-48). Ponadto utworzona w ramach Departamentu Prawnego Ligi Arabskiej Jednostka Koordynująca ds. zwalczania handlu ludźmi monitoruje zjawisko tego handlu w regionie arabskim, służąc za punkt koordynacyjny dla państw arabskich w ich krajowych implementacjach przepisów o jego zwalczaniu. Tych faktów władze austriackie pod rozwagę nie wzięły.

176 Vide paragraf 26 wyroku. Vide Rezolucja ZO ONZ w sprawie globalnego planu działania w celu zwalczania handlu ludźmi A/RES/64/293 z dnia 12 sierpnia 2010 r.; Deklaracja Unii Europejskiej w zakresie działań przeciwko handlowi ludźmi „Ku światowym działaniom UE przeciwko handlowi ludźmi” z dnia 20 października 2009 r., Deklaracja brukselska w sprawie zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi, z których wszystkie wzywają krajowe organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości do czynienia użytku ze wsparcia operacyjnego świadczonego przez istniejące agendy międzynarodowe w zwalczaniu handlu ludźmi.

177 Odpowiedzi Rządu na Kwestionariusz GRETA, opublikowane w sierpniu 2010 r., odpowiedź na pytanie nr 53 (obowiązek ścigania z urzędu).

178 Vide zalecenia z raportu amerykańskiego Departamentu Stanu z 2016 r. o handlu ludźmi dla Austrii: „skazanym za handel ludźmi wymierzać kary stosownie do wagi czynu; poszerzać i pogłębiać wysiłki w celu identyfikacji ofiar wśród imigrantów o nieuregulowanym statusie, osób ubiegających się o azyl i trudniących się prostytucją; kontynuować uwrażliwianie sędziów na wyzwania stające przed ofiarami handlu ludźmi przy zeznawaniu przeciwko osobom, które je wykorzystywały” oraz, w tym samym duchu, bardzo użyteczne zalecenia Arbeitsgruppe “Menschenhandel zum Zweck der Arbeitsausbeutung” Bericht 2012-2014, op. cit., s 25-27, i Bericht des Menschenrechtsbeirates, op. cit., s. 81-83.