Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

19 lipca 2018 r.

Wyrok ten stał się ostateczny, lecz może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Zagalski przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (sekcja pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Aleš Pejchal, Przewodniczący,
Armen Harutyunyan,
Jovan Ilievski, sędziowie,
oraz Abel Campos, Kanclerz Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 czerwca 2018 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 52683/15) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, wniesionej do Trybunału na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatela polskiego Roberta Zagalskiego („skarżący”) w dniu 14 października 2015 r.

2. Skarżącego reprezentował R. Rynkun-Werner, adwokat praktykujący w Warszawie. Rząd polski („Rząd”) był reprezentowany przez swoją pełnomocnik J. Chrzanowską z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. W dniu 22 czerwca 2017 r. skargę w zakresie zarzutu naruszenia art. 5 ust. 3 zakomunikowano Rządowi, a pozostałą część skargi uznano za niedopuszczalną zgodnie z Regułą 54 § 3 Regulaminu Trybunału.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

4. Skarżący urodził się w 1982 r. i mieszka w Warszawie.

5. W dniu 29 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli wydał postanowienie o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa handlu narkotykami, kuplerstwa oraz sutenerstwa w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Sąd krajowy oparł się na dużym prawdopodobieństwie popełnienia przedmiotowych przestępstw przez skarżącego, grożącej skarżącemu surowej karze oraz podejrzeniu współdziałania z innymi osobami. Prawdopodobieństwo popełnienia przedmiotowych przestępstw przez skarżącego ustalono w szczególności na podstawie zeznań kluczowego świadka oskarżenia (tzw. „świadka koronnego”).

6. W dniu 8 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił wniesione przez skarżącego zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Podkreślił, że sama surowość grożącej skarżącemu kary i podejrzenie popełnienia przez niego przestępstwa w ramach zorganizowanej grupy przestępczej, uzasadniały podejrzenie, że w przypadku zwolnienia skarżący będzie podejmował próby utrudnienia postępowania poprzez wpływanie na świadków lub współsprawców.

7. W dniach 21 lutego, 27 maja i 8 sierpnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił o przedłużeniu zastosowanego wobec skarżącego tymczasowego aresztowania. W swych postanowieniach sąd oparł się na uprzednich przesłankach. W swoim postanowieniu z dnia 21 lutego 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie wskazał ponadto na skomplikowany charakter sprawy skarżącego i szereg czynności, jakie nadal należało podjąć w celu zakończenia postępowania przygotowawczego. Sąd zauważył, że nie wszystkie z tych czynności wymagały zatrzymania skarżącego i wezwał prokuratora do przyspieszenia postępowania.

8. Skarżący odwołał się od wszystkich powyższych postanowień, jednak bezskutecznie.

9. W dniu 21 listopada 2013 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie wydał postanowienie o dalszym przedłużeniu zastosowanego wobec skarżącego tymczasowego aresztowania. Sąd ten oparł się na tych samych przesłankach, które stanowiły podstawę zastosowanego wobec skarżącego środka zapobiegawczego. Skarżący wniósł zażalenie. W dniu 12 grudnia 2013 r. postanowienie zostało utrzymane w mocy.

10. W dniu 30 grudnia 2013 r. do Sądu Okręgowego w Warszawie wpłynął akt oskarżenia przeciwko skarżącemu. Skarżącemu zarzucono popełnienie dziesięciu przestępstw w ramach zorganizowanej grupy przestępczej, a w przypadku niektórych przestępstw – działanie w warunkach recydywy. Zarzucono mu kuplerstwo polegające na wynajmowaniu mieszkania prostytutkom i pobieranie od nich pieniędzy, a także posiadanie narkotyków i wprowadzanie ich do obrotu. Akt oskarżenia dotyczył łącznie siedemnastu oskarżonych, którym zarzucono popełnienie 150 przestępstw. W późniejszym terminie liczba oskarżonych w postępowaniu zmniejszyła się do czternastu. Prokurator zwrócił się do sądu o przesłuchanie ponad 90 świadków, w tym pięciu „świadków koronnych”.

11. Następnie tymczasowe aresztowanie skarżącego było przedłużane postanowieniami Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 10 stycznia i 7 maja 2014 r. oraz postanowieniami Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 grudnia 2014 r., 28 kwietnia, 27 sierpnia i 26 listopada 2015 r. oraz z dnia 25 lutego i 25 maja 2016 r. Sądy krajowe nadal opierały się na tych samych przesłankach, które stanowiły podstawę ich wcześniejszych rozstrzygnięć. Podkreślały także skomplikowany charakter sprawy i powiązania między współoskarżonymi w ramach zorganizowanej grupy przestępczej, które – w ocenie sądów krajowych – uzasadniały podejrzenie, że w razie zwolnienia będą oni podejmować próby bezprawnego wpływania na prawidłowy tok postępowania.

12. Zażalenia skarżącego na postanowienia o przedłużeniu zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania, a także wszystkie złożone przez niego wnioski o zwolnienie były bezskuteczne.

13. W dniu 9 maja 2016 r. sąd I instancji wydał postanowienie o zwolnieniu skarżącego za poręczeniem majątkowym w kwocie 80 000 złotych polskich (PLN) (około 20 000 euro (EUR)). Skarżący wniósł zażalenie na to postanowienie, kwestionując kwotę poręczenia majątkowego jako wygórowaną. W dniu 25 maja 2016 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie utrzymał zaskarżone postanowienie w mocy. Podkreślił, że kwota poręczenia majątkowego powinna uwzględniać nie tylko sytuację finansową skarżącego, ale także wagę skierowanych wobec niego zarzutów. Sąd stwierdził również, że wziął pod uwagę fakt, że skarżący nadużył swoich praw procesowych w celu utrudnienia i opóźnienia postępowania. Wskazał, że przedmiotowa kwota musi być na tyle wysoka, aby perspektywa jej utraty stanowiła realny środek odstraszający przed podejmowaniem wszelkich sprzecznych z prawem działań, które dotychczas udaremniał środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania skarżącego.

14. W dniu 30 maja 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie ponownie wydał postanowienie o zwolnieniu skarżącego za poręczeniem majątkowym w kwocie 80 000 PLN. Sąd zastosował również nieizolacyjny środek zapobiegawczy w postaci zakazu opuszczania kraju. Skarżący wpłacił wymaganą przez sąd kwotę tytułem poręczenia i został zwolniony w dniu 31 maja 2016 r.

15. Wygląda na to, że sprawa przeciwko skarżącemu i współoskarżonym toczy się przed Sądem Okręgowym w Warszawie (nr XII K 1/14). Akta sprawy liczą 188 tomów.

II. WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE I PRAKTYKA

16. Właściwe prawo krajowe i praktyka dotycząca tymczasowego aresztowania, podstawy jego przedłużenia, uchylenie tymczasowego aresztowania oraz zasady dotyczące innych tzw. „środków zapobiegawczych” są określone w wyrokach Trybunału w sprawach Gołek przeciwko Polsce (nr 31330/02, §§ 27-33, 25 kwietnia 2006 r.), Celejewski przeciwko Polsce (nr 17584/04, §§ 22-23, 4 maja 2006 r.) oraz Kauczor przeciwko Polsce (nr 45219/06, § 25-33, 3 lutego 2009 r.).

PRAWO

I. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 5 UST. 3 KONWENCJI

17. Skarżący skarżył się na nadmiernie długi czas trwania zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania. Powołał się w tym zakresie na art. 5 ust. 3 Konwencji, który w stosownym zakresie stanowi:

„Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c niniejszego artykułu [...] ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę”.

A. Dopuszczalność

18. Rząd wskazał, że skarżący nie wyczerpał środków przewidzianych w prawie polskim, ponieważ nie odwołał się od postanowień z dnia 21 lutego 2013 r. i 10 stycznia 2014 r. w przedmiocie przedłużenia zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania. Zażalenie skarżącego wniesione na pierwsze z wyżej wymienionych postanowień odrzucono jako wniesione po upływie terminu zawitego.

19. Trybunał zauważa, że skarżący przedstawił dowody świadczące o faktycznym odwołaniu się od tych dwóch postanowień. Wprawdzie wniesione przez skarżącego zażalenie na postanowienie z dnia 21 lutego 2013 r. uznano za niedopuszczalne jako wniesione po upływie terminu zawitego, jednak obrońca skarżącego jednocześnie wniósł zażalenie na to postanowienie. Ten ostatni środek odwoławczy został oddalony przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w dniu 9 kwietnia 2013 r. Na gruncie prawa krajowego zarówno oskarżony, jak i jego obrońca byli uprawnieni do wniesienia środka odwoławczego od postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania. W związku z powyższym Trybunał jest zdania, że w celu stwierdzenia, czy skarżący wyczerpał ten środek, wystarczy ustalić, że jego obrońca wniósł środek odwoławczy w jego imieniu.

20. Biorąc pod uwagę treść materiału w aktach sprawy, Trybunał stwierdza, że skarżący (samodzielnie lub korzystając z pomocy obrońcy) odwołał się od wszystkich postanowień w przedmiocie przedłużenia zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania.

21. Z powyższego wynika, że skarga nie może zostać odrzucona z powodu niewyczerpania krajowych środków odwoławczych. Nadto Trybunał zauważa, że skarga nie jest niedopuszczalna na żadnym innym gruncie. Tym samym należy ją uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

1. Okres, który należy wziąć pod uwagę

22. Zastosowane wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie trwało od dnia 29 listopada 2012 r., tj. wydania postanowienia o zastosowaniu wobec skarżącego tymczasowego aresztowania, do dnia 31 maja 2016 r., tj. zwolnienia skarżącego za poręczeniem majątkowym. Czas trwania tego środka zapobiegawczego wynosił zatem trzy lata i sześć miesięcy.

2. Stanowiska stron

a) Skarżący

23. Skarżący stanął na stanowisku, że czas trwania zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania był nadmierny i nieuzasadniony. Jego zdaniem sądy krajowe przedłużały zastosowane wobec niego tymczasowe aresztowanie „automatycznie”, nie przytaczając odpowiednich i dostatecznych powodów zatrzymania go w areszcie przez tak długi czas. Podkreślił w szczególności, że nie został oskarżony o zbrodnię, której dolną granicą ustawowego zagrożenia (w świetle prawa krajowego) jest kara pozbawienia wolności nie niższa od lat trzech.

b) Rząd

24. Rząd stanął na stanowisku, że w przedmiotowej sprawie spełnione zostały wszystkie przesłanki zastosowania i przedłużenia tymczasowego aresztowania. Podstawą zastosowania wobec skarżącego tymczasowego aresztowania było uzasadnione podejrzenie popełnienia przez niego zarzucanych mu przestępstw, ciężar gatunkowy przestępstw oraz surowość grożącej skarżącemu kary. Rząd wskazał, że skarżącego oskarżono o działanie w warunkach recydywy.

25. W ocenie Rządu sprawa charakteryzowała się wysokim stopniem złożoności, bowiem dotyczyła zorganizowanej grupy przestępczej, zaangażowania znacznej liczby osób oskarżonych o popełnienie 150 przestępstw i wymagała oceny obszernego materiału dowodowego, w tym szeregu opinii biegłych. Ponadto w sprawie wymagana była pomoc prawna ze strony władz holenderskich. Czynniki te przyczyniły się do długości postępowania, a tym samym miały wpływ na długi czas trwania tymczasowego aresztowania skarżącego. Rząd podkreślił również, że powiązania między współoskarżonymi wskazują na prawdopodobieństwo, że w razie ich zwolnienia współoskarżeni mogliby podejmować próby destabilizacji prawidłowego toku postępowania. Rząd wskazał, że obawa matactwa nie była iluzoryczna, bowiem skarżący podjął szereg działań mających na celu destabilizację przebiegu postępowania. Zauważył w szczególności, że podczas rozpraw, które miały miejsce w latach 2014 i 2015, skarżący prowokował świadków, próbował wpłynąć na ich zeznania, zakłócał ich przesłuchania oraz przerywał sędziemu przewodniczącemu. Tym samym przyczynił się do długości postępowania.

26. Co więcej Rząd wskazał, że uchylenie zastosowanego wobec skarżącego tymczasowego aresztowania nastąpiło zaraz po tym, jak sąd krajowy uznał ten środek za zbędny. Wreszcie, w ocenie Rządu, władze krajowe wykazały szczególną staranność w rozpoznaniu sprawy.

3. Ocena Trybunału

a) Zasady ogólne

27. Trybunał powtarza, że ogólne zasady dotyczące prawa do „bycia sądzonym w rozsądnym terminie albo zwolnionym na czas postępowania, zagwarantowanego w art. 5 ust. 3 Konwencji” zostały zawarte w szeregu wcześniejszych wyroków (zob. m.in. Kudła przeciwko Polsce [WI], op. cit., §§ 110 i nast., ETPCz 2000–XI, McKay przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 543/03, §§ 41-44, ETPCz 2006-X, z dalszymi odniesieniami, oraz Buzadji przeciwko Republice Mołdowy [WI], nr 23755/07, §§ 84-91, ETPCz 2016 (wyciągi)).

b)Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

28. W swoich postanowieniach o zastosowaniu tymczasowego aresztowania sądy krajowe oparły się na uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przedmiotowych przestępstw przez skarżącego, surowości grożącej skarżącemu kary oraz na obawie matactwa z jego strony, w szczególności wobec zarzutu działania skarżącego w ramach zorganizowanej grupy przestępczej (zob. paragrafy 5-11 powyżej). Sądy uznały również, że ze względu na złożony charakter sprawy, w której uczestniczyło wielu współoskarżonych, szereg zarzutów oraz liczbę zeznań świadków, w tym zeznania pięciu „świadków koronnych”, zastosowanie wobec skarżącego tymczasowego aresztowania było konieczne w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.

29. Trybunał zgadza się, że uzasadnione podejrzenie popełnienia przedmiotowych przestępstw przez skarżącego oraz surowość grożącej skarżącemu kary mogły początkowo uzasadniać zastosowane wobec skarżącego tymczasowego aresztowania. Ponadto konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, w szczególności proces uzyskiwania zeznań świadków, stanowił ważną przesłankę początkowego zastosowania wobec skarżącego tymczasowego aresztowania. W tym względzie Trybunał podkreśla, że dolegliwość kary stanowi istotny element przy ocenie obawy ucieczki lub powrotu do przestępstwa (zob. Górski przeciwko Polsce, nr 28904/02, § 57, 4 października 2005 r.). Trybunał wielokrotnie orzekał przy tym, że ciężar zarzutów nie może sam w sobie stanowić uzasadnienia dla stosowania tymczasowego aresztowania przez długi okres (zob. np. Ilijkov przeciwko Bułgarii, nr 33977/96, §§ 80-81, 26 lipca 2001 r.; oraz Michta przeciwko Polsce, nr 13425/02, § 49, 4 maja 2006 r.).

30. Ponadto sądy wywodziły obawę matactwa z faktu popełnienia przez skarżącego przestępstw w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. W tym względzie Trybunał ponownie przytacza swoje orzecznictwo, zgodnie z którym w sprawach dotyczących przestępczości zorganizowanej relatywnie dłuższy okres tymczasowego aresztowania może być uzasadniony szczególnymi trudnościami w rozpoznawaniu tych spraw przez sądy I instancji (zob. Celejewski przeciwko Polsce, nr 17584/04, § 36, 4 sierpnia 2006 r.). Nie daje to jednak władzom nieograniczonego uprawnienia w zakresie przedłużania stosowania tego środka zapobiegawczego. Po pierwsze, wraz z upływem czasu początkowe podstawy zastosowania tymczasowego aresztowania tracą na aktualności, a sądy krajowe powinny opierać się na innych „istotnych” i „dostatecznych” podstawach uzasadniających dalsze pozbawienie wolności (zob. m.in. IA przeciwko Francji, wyrok z dnia 23 września 1998 r., Zbiór Wyroków i Decyzji 1998-VII, s. 2979, § 102, oraz Labita przeciwko Włochom [WI], nr 26772/95, § 153, ETPCz 2000–IV). Po drugie, nawet jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy przedłużenie tymczasowego aresztowania wykroczy poza okres ogólnie przyjęty w orzecznictwie Trybunału, jego uzasadnienie wymaga szczególnie solidnych podstaw (zob. Pasiński przeciwko Polsce, nr 6356/04, § 44, 20 czerwca 2006 r.).

31. Trybunał zauważa, że we wszystkich postanowieniach w przedmiocie przedłużenia zastosowanego wobec skarżącego tymczasowego aresztowania sądy krajowe oparły się na zorganizowanym charakterze zarzucanej działalności przestępczej. W żaden inny sposób nie uzasadniono obawy zatarcia dowodów, zastraszania świadków lub zakłócania w inny sposób przebiegu postępowania przez skarżącego (zob. Ruprecht przeciwko Polsce, nr 39912/06, § 39, 21 lutego 2012 r.). Rząd oparł się na zarzutach niewłaściwego zachowania skarżącego podczas rozpraw (mającego na celu prowokowanie świadków, wpływanie na ich zeznania i zakłócanie przesłuchania) oraz na nadużyciu praw procesowych przez skarżącego, polegającym m.in. na składaniu bezpodstawnych wniosków. Rząd nie przedstawił przy tym żadnych dokumentów ani innych dowodów na potwierdzenie powyższego. W związku z powyższym, wraz z upływem czasu przytaczane podstawy straciły na aktualności i nie mogą stanowić uzasadnienia dla całego okresu wynoszącego ponad trzy lata i sześć miesięcy, w którym to wobec skarżącego zastosowano najdotkliwszy środek zapobiegawczy (zob. Ślusarczyk przeciwko Polsce, nr 23463/04, § 156, 28 października 2014 r.).

32. W świetle powyższego, nawet biorąc pod uwagę złożony charakter sprawy dotyczącej skarżącego i współoskarżonych, Trybunał stwierdza, że podstawy przytoczone przez władze krajowe nie mogły uzasadniać całego okresu zastosowanego wobec skarżącego tymczasowego aresztowania. W tych okolicznościach nie zachodzi konieczność badania, czy postępowanie prowadzono ze szczególną starannością.

33. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji.

II. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

34. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

A. Szkoda

35. Skarżący domagał się kwoty 6000 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

36. Rząd zakwestionował to żądanie.

37. Trybunał uznaje, że skarżący poniósł szkodę niemajątkową, która nie zostanie w wystarczający sposób naprawiona przez samo stwierdzenie naruszenia Konwencji. Biorąc pod uwagę okoliczności sprawy oraz dokonując oceny na zasadzie słuszności, Trybunał przyznaje skarżącemu z tego tytułu kwotę 2500 EUR.

B. Koszty i wydatki

38. Skarżący nie domagał się zwrotu kosztów i wydatków.

C. Odsetki za zwłokę

39. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. uznaje skargę dotyczącą nadmiernego długiego okresu zastosowania tymczasowego aresztowania na podstawie art. 5 ust. 3 Konwencji za dopuszczalną;

2. uznaje, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji;

3. uznaje

a) że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego kwotę 2500 EUR (dwa tysiące pięćset euro) plus wszelkie należne podatki, tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

b) że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4. oddala pozostałą część roszczenia skarżącego dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 19 lipca 2018 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Abel Campos Aleš Pejchal
Kanclerz Przewodniczący