Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

7 września 2017 r.

OSTATECZNY

07/12/2017

Wyrok ten stał się ostateczny zgodnie z warunkami określonymi w art. 44 ust. 2 Konwencji. Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie M.L. przeciwko Norwegii,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Piąta), zasiadając jako Izba w składzie:

Angelika Nußberger, Przewodnicząca,
Erik Møse,
Nona Tsotsoria,
André Potocki,
Síofra O’Leary,
Mārtiņš Mits,
Gabriele Kucsko-Stadlmayer, sędziowie,
oraz Milan Blaško, Zastępca Kanclerza Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 lipca 2017 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 43701/14) przeciwko Królestwu Norwegii, wniesionej do Trybunału na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatelkę norweską M.L. w dniu 2 czerwca 2014 r. Przewodnicząca Sekcji uwzględniła wniosek skarżącej o utajnienie jej danych (Reguła 47 § 4 Regulaminu Trybunału).

2. Rząd norweski („Rząd”) był reprezentowany przez pełnomocnika M. Emberlanda z Prokuratorii Generalnej (sprawy cywilne). Skarżąca była reprezentowana przez S. Torgrimsby’ego, adwokata praktykującego w Oslo.

3. Skarżąca podniosła w szczególności zarzut naruszenia jej praw wynikających z art. 8 Konwencji polegający na podjęciu przez władze krajowe decyzji o umieszczeniu jej syna w pieczy zastępczej u osób, które nie były krewnymi skarżącej, zamiast u jej matki i ojczyma.

4. W dniu 25 kwietnia 2016 r. skargę zakomunikowano Rządowi.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

A. Kontekst

5. Skarżąca, urodzona w 1987 r., jest matką dwojga przyrodnich braci. W 2010 r. jej starszy syn, urodzony w 2008 r., został umieszczony przez władze pod stałą opieką zastępczą, a pieczę nad nim powierzono matce i ojczymowi skarżącej. X, młodszy syn skarżącej, urodził się w lutym 2012 r. U skarżącej zdiagnozowano zaburzenia hiperkinetyczne i w przeszłości poddawano ją leczeniu psychiatrycznemu.

6. W dniu 15 czerwca 2012 r., po otrzymaniu zawiadomień od władz i osoby prywatnej w przedmiocie niezdolności skarżącej do sprawowania pieczy nad X, miejskie władze ds. opieki nad dziećmi wydały decyzję o umieszczeniu chłopca w pogotowiu opiekuńczym. W dniu 29 czerwca 2012 r. przedmiotowa decyzja została utrzymana w mocy przez okręgową radę ds. opieki społecznej ( fylkesnemnda for barnevern og sosiale saker).

B. Postępowanie przed okręgową radą ds. opieki społecznej

7. Po umieszczeniu dziecka w pogotowiu opiekuńczym do rady wpłynął wniosek władz ds. opieki nad dziećmi z dnia 6 lipca 2012 r. o objęcie systemem pieczy zastępczej. Władze wystąpiły o umieszczenie X w rodzinie zastępczej oraz przyznanie skarżącej prawa do kontaktów z dzieckiem pod nadzorem. Odnośnie do miejsca umieszczenia dziecka władze zasadniczo stwierdziły, że matka i ojczym skarżącej zostali uprzednio ustanowieni rodzicami zastępczymi starszego syna skarżącej (zob. par. 5 powyżej). Od osób zainteresowanych pełnieniem funkcji rodziców zastępczych wymagano jednak umiejętności współpracy, między matką skarżącej a władzami istniał zaś pewien konflikt. Ponadto uznano, że matka i ojczym skarżącej (którzy urodzili się odpowiednio w latach 1962 i 1955) są w stosunkowo podeszłym wieku, aby pełnić funkcję rodziców zastępczych małego dziecka, dodatkowo w ostatnim czasie matka skarżącej chorowała. Co więcej dla matki skarżącej odwiedzanie młodszego syna skarżącej nie było priorytetem. W tym stanie rzeczy powierzenie pieczy nad X babce ze strony matki i jej mężowi, tj. matce i ojczymowi skarżącej, nie leżałoby w najlepszym interesie X.

8. Skarżąca wniosła sprzeciw od wniosku o objęcie systemem pieczy zastępczej jej młodszego syna X i stanęła na stanowisku, że w razie uwzględnienia tego wniosku dziecko należy umieścić w pieczy zastępczej u jej matki i ojczyma. Zdaniem skarżącej władze ds. opieki nad dziećmi nie dokonały prawidłowej oceny tej możliwości. Zarzucany brak umiejętności współpracy ze strony matki skarżącej wynikał jedynie z braku porozumienia. Matka i ojczym skarżącej wiedzieli o trudnościach skarżącej i pomogli jej. Zostali również ustanowieni rodzicami zastępczymi starszego syna, którego rozwój przebiegał prawidłowo i który miał pozytywne opinie w przedszkolu, do którego uczęszczał. Zważywszy na inne okoliczności świadczące o zdolności matki i ojczyma skarżącej do sprawowania pieczy zastępczej, ich wiek był bez znaczenia. Umieszczenie X w ich pieczy byłoby stabilniejsze i mniej piętnujące niż umieszczenie chłopca w niespokrewnionej rodzinie zastępczej.

9. W dniu 26 października 2012 r., po wysłuchaniu stron i dziesięciu świadków, okręgowa rada ds. opieki społecznej uwzględniła wniosek o objęcie systemem pieczy zastępczej. Rada uznała, że X powinien pozostać w rodzinie, w której został uprzednio umieszczony w trybie doraźnym.

10. W swoim uzasadnieniu dotyczącym wyboru rodziny zastępczej rada przede wszystkim stwierdziła, że przyjęto do wiadomości fakt, że matkę i ojczyma skarżącej zasadniczo ustanowiono rodzicami zastępczymi w związku z wydaniem w 2010 r. decyzji o objęciu systemem pieczy zastępczej starszego syna. Dodała jednak, że kwestię tę należało ocenić w świetle aktualnej sytuacji, biorąc pod uwagę dobro młodszego syna X. Odnośnie do tego, czy umieszczeniu X w pieczy matki i ojczyma skarżącej nie stało na przeszkodzie dobro X, rada stwierdziła:

„Rada dostrzega wiele pozytywnych aspektów związanych z umieszczeniem dziecka w spokrewnionej rodzicie zastępczej, co przemawia za rozważeniem takiego rozwiązania. Zdaniem rady babka i jej mąż pod wieloma względami spełniają warunki do sprawowania pieczy zastępczej nad [X]. [Zdaniem] babki zapytano ich, czy [wyrażają chęć] przysposobienia [starszego syna]. Umieszczenie [X] w pieczy babki ze strony matki i jej męża oznaczałoby wspólne wychowywanie się [obu synów].

Jak rada wcześniej wspomniała, [X] może być dzieckiem wymagającym szczególnego traktowania z uwagi na swą wrażliwość. Powyższą tezę potwierdza przyjęcie przez radę, że nie sposób wykluczyć, że chłopiec może mieć trudności z koncentracją. W tym zakresie odniesiono się do zaobserwowanego u chłopca stanu niepokoju opisanego przez ustanowioną w trybie doraźnym matkę zastępczą. Oprócz zdiagnozowania matki i jej poważnych problemów okazało się, że u brata matki również stwierdzono zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) i poważne trudności. Istnieje zatem obawa, że u chłopca wystąpią zaburzenia tego samego rodzaju.

Służba ds. opieki nad dziećmi odniosła się do problemów w zakresie współpracy babki ze strony matki z instytucjami takimi jak służba ds. opieki nad dziećmi oraz pracownicy socjalni. Służba ds. opieki nad dziećmi w [gminie] również zgłosiła trudności w zakresie współpracy. Na podstawie oświadczeń złożonych przez służbę ds. opieki nad dziećmi i pracownika socjalnego ds. zdrowia wyznaczonego dla [młodszego syna] rada stwierdza istnienie problemów związanych ze współpracą z babką. Rada nie znajduje jednak podstaw do stwierdzenia, że przedmiotowe problemy są tak poważne, jak się to mogło początkowo wydawać, a wyjaśnienia babki są do pewnego stopnia wiarygodne. Niemniej jednak Rada ma podstawy, by twierdzić, że istnieją pewne trudności w zakresie współpracy.

Babka dostrzegła brak zdolności [skarżącej] do sprawowania opieki nad [starszym synem], a ponadto miała wątpliwości dotyczące zdolności [skarżącej] do sprawowania opieki nad [X]. W złożonym radzie oświadczeniu babka nadal wydawała się nie mieć przekonania co do zdolności [skarżącej] do sprawowania opieki nad chłopcem. Niemniej jednak, wkrótce po urodzeniu się chłopca, kiedy [skarżąca] i dziecko przebywali u niej, babka pozostawiała ich w dużej mierze samym sobie. Ponadto rada zauważa, że babka nie ustaliła ze służbą ds. opieki nad dziećmi w [gminie], że [skarżąca] i [X] mają zamieszkać z nią i [starszym synem skarżącej]. Niedługo potem [skarżąca] wraz z [X] wyprowadziła się z domu swojej matki, chociaż babka zdaje sobie sprawę, że [skarżąca] może mieć problemy z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Rada zauważyła, że babka nie uczestniczyła w organizowanych spotkaniach, a zatem nie widziała [X] od czasu umieszczenia go w pieczy.

Babka i jej mąż są osobami w stosunkowo podeszłym wieku, aby pełnić funkcję rodziców zastępczych tak młodych dzieci. Matka [skarżącej] urodziła się w 1962 r., a jej mąż w 1955 r. Zdaniem Rady umieszczenie [X] w pieczy będzie prawdopodobnie mieć charakter długoterminowy. Chociaż sam wiek nie przesądza o wyborze rodziny zastępczej, to jest uwzględniany w ocenie. Babka ze strony matki i jej mąż sprawują już pieczę zastępczą nad 4-letnim dzieckiem, a sprawowanie pieczy zastępczej nad kolejnym dzieckiem […], które dodatkowo jest młodsze od dziecka, nad którym [już] sprawują pieczę, będzie wymagać od nich dużych nakładów energii. Sprawowanie pieczy nad [X] mogłoby mieć również przełożenie na sytuację [starszego syna], nad którym już sprawują pieczę i którym muszą się zajmować.

Rada uznała, że wyrażane przez nią wątpliwości w zakresie powierzenia pieczy nad [X] babce i jej mężowi są na tyle poważne, że minusy przeważają nad plusami. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w niepewności związanej z wrażliwością chłopca i stresem, jaki wiązałby się z przyjęciem w pieczę zastępczą kolejnego dziecka, niezależnie od szczególnych potrzeb takiego dziecka, wieku babki i jej męża oraz trudności w zakresie współpracy”.

11. W świetle powyższego rada doszła do wniosku, że pieczy nad X nie należy powierzać babce i jej mężowi. W dniu 27 stycznia 2013 r. X został przekazany z pogotowia opiekuńczego rodzinie zastępczej.

C. Postępowanie przed sądem miejskim

12. Skarżąca wniosła odwołanie do lokalnego sądu miejskiego ( tingrett), który przeprowadził rozprawę w dniach 4 – 6 czerwca 2013 r. Zgodnie z art. 36-4 ustawy o sporach (zob. par. 22 poniżej) w skład sądu wchodził jeden sędzia zawodowy, jeden psycholog i jeden ławnik. Przesłuchano strony i czternastu świadków. Skarżąca uczestniczyła w rozprawie, była reprezentowana przez pełnomocnika i złożyła zeznania.

13. Orzeczeniem z dnia 22 lipca 2013 r. sąd miejski utrzymał w mocy decyzję okręgowej rady ds. opieki społecznej w całości.

14. Odnośnie do zdolności sprawowania opieki przez skarżącą i potrzeb X w zakresie opieki sąd miejski przytoczył ustalenia poczynione przez okręgową radę ds. opieki społecznej i biegłego sądowego. Stwierdził, że niewątpliwie istnieją poważne braki w sprawowaniu codziennej pieczy skarżącej nad X i jej osobistym kontakcie z X oraz wskazał na konieczność objęcia X systemem pieczy zastępczej.

15. Odnosząc się w następnej kolejności do kwestii możliwości powierzenia pieczy nad X matce i ojczymowi skarżącej, sąd miejski zauważył, że zostali oni ustanowieni rodzicami zastępczymi z chwilą powierzenia im, w 2010 r., pieczy nad starszym synem skarżącej. Ponadto sąd wskazał na korzyści, jakie niesie dla dziecka umieszczenie go w spokrewnionej rodzinie zastępczej. Nadto udokumentowano, że matka i ojczym skarżącej mogliby być odpowiednimi rodzicami zastępczymi dla X. Co więcej korzystne byłoby umożliwienie obu synom wychowywanie się wspólnie.

16. Sąd miejski stwierdził jednak, że w niniejszej sprawie brak było podstaw do umieszczenia młodszego syna skarżącej w pieczy zastępczej u babki macierzystej i jej męża. Oprócz odwołania się do oceny rady (zob. par. 10 powyżej) sąd przytoczył fragmenty opinii biegłego sporządzonej przez T.B., specjalistę w dziedzinie psychologii.

17. Biegły nie zalecał powierzenia pieczy nad X matce i ojczymowi skarżącej. W swojej opinii biegły stwierdził m.in.:

„Pojawiło się kilka czynników, które mogą mieć wpływ na ocenę zdolności dziadków [X] do pełnienia przez nich funkcji jego rodziców zastępczych:

po pierwsze przy dokonywaniu oceny wzięto pod uwagę wiek dziadków. Zdaniem niżej podpisanej wiek nie jest czynnikiem decydującym.

Nadto podkreślono, że dziadek [X] sam wspominał, że się starzeje, co może być poczytywane za wyraz wątpliwości z jego strony. Czynnik ten również nie miał decydującego znaczenia dla oceny dokonywanej przez niżej podpisaną. Przybrany dziadek dziecka uchodzi za uczciwego, odpowiedzialnego i rozważnego człowieka, który byłby doskonałym ojcem zastępczym dla [X], mimo że sam wyraża wątpliwości w tym zakresie.

Ponadto pojawiły się sugestie, jakoby służba ds. opieki społecznej miała trudności w zakresie współpracy z matką zastępczą w związku ze [starszym synem skarżącej]. Dla niżej podpisanej tak zwane „trudności w zakresie współpracy” wydają się niczym innym jak nieporozumieniami/problemami, z którymi strony są w stanie sobie poradzić i które są w stanie rozwiązać. Taki opis przedmiotowych problemów przedstawiają zarówno przedstawiciel służby ds. opieki społecznej w [gminie], jak i sama babka. Należy również dodać, że w toku postępowania współpraca matki i ojczyma [skarżącej] z niżej podpisaną przebiegała bez zarzutu. Latami borykali się oni z licznymi trudnymi problemami i byłoby wręcz dziwne, gdyby przez cały ten czas nie doszło do żadnych «starć». Ten czynnik nie miał zatem wpływu na dokonaną przez niżej podpisaną ocenę kwestii umieszczenia X w rodzinie zastępczej.

Dla dokonanej przez niżej podpisaną oceny tej kwestii znaczenie miało przede wszystkim to, że [skarżąca] ma ze swoimi dwoma synami bardzo różne więzi emocjonalne w tym znaczeniu, że wydaje się, że zrezygnowała z pełnienia roli matki wobec [starszego syna], podczas gdy nadal istnieje prawdopodobieństwo, że podejmie wysiłki w celu utrzymywania jak najszerszych kontaktów z [X]. Siłą rzeczy będzie to stanowić problem dla obu chłopców, jeśli zamieszkają u tej samej rodziny zastępczej.

Ponadto istnieje uzasadniona przyczyna, by przypuszczać, że umieszczenie [X] w rodzinie zastępczej u rodziców [skarżącej] stworzy sposobność do utrzymywania kontaktów matki z dzieckiem w coraz większym rozmiarze, co tym samym stanowić będzie przeszkodę dla pogłębiania przywiązania [X] do jego rodziny zastępczej. Zdaniem niżej podpisanej wątpliwości te wynikają m.in. ze złożenia przez babkę [X] jednoznacznego oświadczenia wobec niżej podpisanej o chęci bycia przede wszystkim matką [skarżącej].

Jednak za powierzeniem babce i przybranemu dziadkowi [X] pieczy zastępczej nad [X] niewątpliwie przemawia fakt, że w takim przypadku [X] będzie wychowywał się wspólnie ze swoim (przyrodnim) bratem. Niżej podpisana jest jednak zdania, że powyższej kwestii nie należy przypisywać większej wagi niż wyrażonym powyżej wątpliwościom.

Wobec powyższego nie zaleca się umieszczania [X] w pieczy zastępczej u jego dziadków”.

18. Na rozprawie biegły T.B. potwierdził powyższe oceny zawarte w swojej opinii, stwierdzając jednocześnie istnienie „dylematów” w zakresie ustanowienia matki i ojczyma skarżącej rodzicami zastępczymi. Sąd miejski podzielił obawy biegłego. Ponadto sąd wskazał, że dzieci miały różne potrzeby i problemy. Chociaż zgodnie z otrzymanymi informacjami starszy brat czuł się szczęśliwy w rodzinie zastępczej u matki i ojczyma skarżącej, to X – mimo młodego wieku – miał już za sobą dwie nieudane relacje – najpierw z biologiczną matką, a następnie z matką zastępczą ustanowioną w trybie doraźnym. Po wprowadzeniu się do obecnej rodziny zastępczej w styczniu 2013 r. X przywiązał się do swojej nowej matki zastępczej. Kolejna nieudana relacja wiązałaby się z ryzykiem „upośledzenia zdolności do kontaktów” ( kontaktskade), tj. poważnego upośledzenia zdolności X do przywiązania się. Z zeznań matki zastępczej wynikało, że w rodzinie zastępczej X czuł się dobrze, był szczęśliwy i doskonale się rozwijał. Sąd miejski zwrócił również uwagę na wyzwania, jakie wiążą się z dwójką małych chłopców w wieku przedszkolnym, mieszkających z osobami w wieku matki i ojczyma skarżącej. Nadto istniała kwestia bardzo odmiennych więzi emocjonalnych łączących skarżącą z obydwoma chłopcami, co również przekładało się na szczególne wyzwania, w szczególności gdyby X miał zostać umieszczony w tej samej rodzinie zastępczej, w której umieszczono jego starszego brata. Reasumując, sąd miejski podzielił stanowisko okręgowej rady ds. opieki społecznej i biegłego sądowego, zgodnie z którym pieczy zastępczej nad młodszym synem skarżącej nie należy powierzać matce i ojczymowi skarżącej.

19. Od orzeczenia sądu miejskiego w zakresie wyboru rodziny zastępczej skarżąca wniosła apelację. W dniu 15 października 2013 r. sąd apelacyjny ( lagmannsrett) odmówił wyrażenia zgody na wniesienie apelacji, a w dniu 3 grudnia 2013 r. komitet apelacyjny przy Sądzie Najwyższym ( Høyesteretts ankeutvalg) odrzucił apelację skarżącej od orzeczenia sądu apelacyjnego.

II. WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE

20. Art. 4-12 ustawy o opiece nad dziećmi z 1992 r. ( lov om barneverntjenester) stanowi:

„Art. 4-12 Decyzja o objęciu systemem pieczy zastępczej

Wydanie decyzji o objęciu systemem pieczy zastępczej jest możliwe:

a) jeśli występują poważne braki w zakresie sprawowania codziennej pieczy nad dzieckiem lub poważne braki w zakresie osobistego kontaktu i bezpieczeństwa potrzebnego dziecku stosownie do jego wieku i stopnia rozwoju,

b) jeśli rodzice nie zapewniają wymaganego leczenia i nauki dziecku choremu, dziecku niepełnosprawnemu lub dziecku wymagającemu szczególnej opieki,

c) jeśli dziecko jest źle traktowane lub doświadcza innego rodzaju poważnych nadużyć w domu, lub

d) jeśli istnieje wysokie prawdopodobieństwo zaszkodzenia zdrowiu lub rozwojowi dziecka w znacznym stopniu ze względu na niezdolność rodziców do ponoszenia właściwej odpowiedzialności za dziecko.

Wydanie decyzji na podstawie pierwszego akapitu może nastąpić jedynie wówczas, gdy wymaga tego aktualna sytuacja dziecka. W związku z powyższym wydanie przedmiotowej decyzji nie jest możliwe, jeśli stworzenie dziecku zadowalających warunków jest możliwe poprzez zastosowanie środków pomocy, o których mowa w art. 4-4, lub środków, o których mowa w art. 4-10 lub art. 4-11.

Decyzję na podstawie pierwszego akapitu podejmuje okręgowa rada ds. opieki społecznej zgodnie z przepisami rozdziału 7 [ustawy o opiece nad dziećmi]”.

21. Art. 4 rozporządzenia o rodzinach zastępczych z 2003 r. ( forskrift om fosterhjem) stanowi:

„Art. 4. Wybór rodziny zastępczej dla dziecka

Przy wyborze rodziny zastępczej dla dziecka służba ds. opieki nad dziećmi kieruje się dobrem dziecka (zob. art. 4-1 ustawy o opiece nad dziećmi). Służba ds. opieki nad dziećmi ocenia, czy [kandydaci na] rodziców zastępczych posiadają umiejętności niezbędne do zaspokojenia szczególnych potrzeb danego dziecka …, biorąc pod uwagę indywidualny charakter dziecka, cel umieszczenia w rodzinie zastępczej, przewidywany okres pozostawania w pieczy zastępczej oraz potrzeby dziecka w zakresie kontaktów z jego rodziną. Służba ds. opieki nad dziećmi odpowiednio uwzględnia pochodzenie etniczne, religijne, kulturowe i językowe dziecka.

Służba ds. opieki nad dziećmi każdorazowo ustala, czy pieczę zastępczą nad dzieckiem można powierzyć osobie z rodziny lub kręgu osób bliskich dziecka.

Rodzina zastępcza powinna składać się z dwóch rodziców zastępczych. Służba ds. opieki nad dziećmi może ustanowić jednego rodzica zastępczego, jeśli stwierdzi, że jest to uzasadnione dobrem danego dziecka.

W miarę możliwości rodzicom dziecka należy umożliwić wyrażenie opinii na temat wyboru rodziny zastępczej. Stanowisko rodziców bierze się pod uwagę w ocenie dokonywanej przez służbę ds. opieki nad dziećmi zgodnie z ustępem pierwszym, drugim i trzecim [niniejszego artykułu].

Przed wyborem rodziny zastępczej dzieci, które ukończyły lat siedem, oraz młodsze dzieci, które są w stanie formułować własne opinie, informuje się i umożliwia im wyrażenie własnej opinii. Opinię dziecka ocenia się stosownie do jego wieku i stopnia dojrzałości”.

22. Art. 36-4 § 1 ustawy o sporach ( tvisteloven) stanowi:

„Sąd rejonowy orzeka w składzie, w którym jest dwóch ławników, z których jeden jest niewyspecjalizowanym ławnikiem, a drugi biegłym. W szczególnych przypadkach sąd może orzekać w składzie dwóch sędziów zawodowych i trzech ławników, z których co najmniej jeden jest biegłym”.

PRAWO

ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 8 KONWENCJI

23. Skarżąca podniosła zarzut, że odmowa umieszczenia jej młodszego syna w pieczy zastępczej u jej matki i ojczyma stanowi naruszenie jej prawa do życia rodzinnego wynikającego z art. 8 Konwencji, który stanowi:

„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób”.

24. Rząd zakwestionował ten argument.

25. W odniesieniu do postępowania krajowego w zakresie dotyczącym wyboru rodziny zastępczej skarżąca zarzuciła również, że władze krajowe nie przeprowadziły z dostateczną starannością analizy zdolności matki i ojczyma skarżącej do sprawowania opieki zastępczej nad młodszym synem skarżącej. Skarżąca wywodziła, że takie zachowanie stanowi naruszenie jej praw wynikających z art. 6 Konwencji.

26. Trybunał przypomina, że to on dokonuje subsumpcji w sprawie oraz że wcześniej stwierdził, że podczas gdy art. 8 Konwencji nie zawiera żadnych wyraźnych wymogów proceduralnych, proces decyzyjny prowadzący do podjęcia środków ingerencji musi być sprawiedliwy i zapewniać należyte poszanowanie interesów zagwarantowanych w art. 8. Trybunał jest zdania, że skarga wniesiona przez skarżącą na podstawie art. 6 Konwencji jest ściśle związana z jej skargą złożoną na podstawie art. 8 i może być w związku z tym rozpatrywana w ramach drugiej z tych skarg (zob. np. Jovanovic przeciwko Szwecji, nr 10592/12, § 53, 22 października 2015 r.).

A. Dopuszczalność

27. W swoich uwagach z dnia 22 listopada 2016 r. skarżąca wniosła o rozszerzenie sprawy na oboje dzieci, tj. X i jego brata, „w razie konieczności”.

28. Trybunał zauważa, że w imieniu dzieci nie złożono żadnych formalnych skarg spełniających wymogi Reguły 47 Regulaminu Trybunału, i dodaje, że gdyby w tym czasie (w listopadzie 2016 r.) złożono nowe skargi dzieci, byłyby one niedopuszczalne m.in. z powodu złożenia ich po upływie sześciomiesięcznego terminu wskazanego w art. 35 ust. 1 Konwencji. W związku z powyższym niemożliwe jest uwzględnienie dzieci jako skarżących.

29. Trybunał stwierdza, że skarga skarżącej, której podstawę stanowi art. 8 Konwencji, nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Nadto Trybunał zauważa, że nie jest ona niedopuszczalna z innych powodów. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

1. Stanowiska stron

a) Skarżąca

30. Skarżąca wywodziła, że władze krajowe nie przeprowadziły odpowiedniej analizy możliwości umieszczenia młodszego syna skarżącej w pieczy zastępczej u jej matki i ojczyma, co doprowadziło do naruszenia zarówno prawa krajowego, jak i Konwencji.

31. Co więcej władze działały z naruszeniem obowiązku wynikającego z art. 8 Konwencji, a mianowicie obowiązku umieszczania dziecka, w każdym stosownym przypadku, w rodzinie biologicznej. Doszło również do naruszenia obowiązku umieszczania rodzeństwa w tej samej rodzinie.

32. Margines oceny w zakresie kwestii umieszczenia dziecka, w szczególności, gdy istniała odpowiednia alternatywna spokrewniona rodzina zastępcza, powinien być wąski. Niedostatecznie uzasadnione odniesienia sądu krajowego do „ewentualnej” szczególnej wrażliwości młodszego syna i „niepewności” co do zdolności matki i ojczyma skarżącej do sprawowania pieczy zastępczej nad kolejnym dzieckiem nie stanowiły odpowiedniego uzasadnienia.

b) Rząd

33. Rząd zauważył, że sąd krajowy dokonał oceny plusów i minusów związanych z umieszczeniem młodszego syna skarżącej u matki i ojczyma skarżącej. Decyzję podjęto w celu ochrony interesów i dobra młodszego syna oraz odpowiednio i dostatecznie uzasadniono.

34. W zakresie życia rodzinnego rodzeństwa, w sprawie nie chodziło o sytuację, w której doszło do rozdzielenia rodzeństwa, które już zbudowało więzi emocjonalne.

35. Odnośnie do życia rodzinnego skarżącej i jej młodszego syna, zaskarżona decyzja o umieszczeniu go w niespokrewnionej rodzinie zastępczej nie zerwała istniejących między nimi więzi. Przedmiotowa decyzja nie stanowiła ingerencji w przysługującą skarżącej władzę rodzicielską ani w prawo do kontaktów z jej młodszym synem.

36. Skarżącej przyznano pomoc prawną i w toku postępowania była reprezentowana przez pełnomocnika. Skarżąca miała możliwość przedstawienia odpowiednich dowodów i złożenia zeznań przed sądem krajowym. Ponadto sąd krajowy (w skład którego wchodził biegły psycholog) powołał biegłego psychologa, który uczestniczył w rozprawie. Sądy krajowe zapoznały się z całokształtem stanowisk i wątpliwościami skarżącej.

2. Ocena Trybunału

37. Trybunał zauważa, że chociaż przedmiotem skargi nie jest sam fakt umieszczenia X w pieczy zastępczej (a raczej fakt umieszczenia go w rodzinie zastępczej niespokrewnionej ze skarżącą), to jednak nie ma wątpliwości, że doszło do ingerencji w przysługujące skarżącej prawo do poszanowania jej „życia rodzinnego” zgodnie z art. 8 ust. 1 Konwencji. Ponadto skarżąca nie zakwestionowała faktu, że zaskarżona decyzja została wydana w celu ochrony „praw i wolności” oraz „zdrowia i moralności” X. W konsekwencji Trybunał zbada, czy ingerencja była „przewidziana przez ustawę” i „konieczna w demokratycznym społeczeństwie” w rozumieniu art. 8 ust. 2.

a) Zgodność z prawem

38. Skarżąca wywodziła, że władze krajowe nie zbadały w wystarczającym stopniu możliwości umieszczenia X w pieczy zastępczej u matki i ojczyma skarżącej, pomijając tym samym prawo krajowe, które nakłada na nie taki obowiązek.

39. Trybunał ponownie przytacza swoje utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym wyrażenie „przewidziane przez ustawę” nie tylko wymaga, aby kwestionowany środek miał podstawę w prawie krajowym, ale odnosi się również do jakości danego prawa, wymagając, aby było ono dostępne dla osoby zainteresowanej i przewidywalne co do wywoływanych przez nie skutków. To jednak do władz krajowych, a w szczególności sądów, należy wykładnia i stosowanie prawa krajowego (zob. m.in. Paradiso i Campanelli przeciwko Włochom [WI], nr 25358/12, § 169, ECHR 2017).

40. Trybunał zauważa, że art. 4 rozporządzenia o rodzinach zastępczych z 2003 r. zobowiązywał władze do rozważenia w każdym przypadku członków rodziny lub osób bliskich dziecka jako rodziców zastępczych (zob. par. 21 powyżej). Trybunał jest przekonany o tym, że w przedmiotowej sprawie władze i sądy krajowe rozważyły taką możliwość (zob. w szczególności par. 16 i 18 powyżej). Tym samym Trybunał nie może podzielić argumentacji skarżącej, że ingerencja nie była „przewidziana przez ustawę” w rozumieniu art. 8 ust. 2 Konwencji.

b) Konieczność ingerencji w społeczeństwie demokratycznym

(i) Zasady ogólne

41. W sprawie K. i T. przeciwko Finlandii [WI], nr 25702/94, § 154, ECHR 2001–VII, Trybunał stwierdził:

„Przy ustalaniu, czy kwestionowane środki były «konieczne w społeczeństwie demokratycznym», Trybunał zważy, czy w świetle całokształtu sprawy uzasadnienie przedstawione na ich poparcie było odpowiednie i dostateczne do celów art. 8 ust. 2 Konwencji (zob. m.in. Olsson przeciwko Szwecji (nr 1), wyrok z dnia 24 marca 1988 r., Seria A nr 130, s. 32, § 68).

W tym zakresie Trybunał uwzględni fakt, że postrzeganie stosowności ingerencji władz publicznych w opiekę nad dziećmi różni się w poszczególnych Układających się Państwach w zależności od czynników takich jak tradycje związane z rolą rodziny i interwencją państwa w sprawy rodzinne oraz dostępność środków na działania publiczne w tym szczególnym obszarze. W każdym przypadku należy jednak kierować się dobrem dziecka. Ponadto należy przypomnieć, że władze krajowe mają przywilej bezpośredniego kontaktu ze wszystkimi zainteresowanymi osobami (zob. Olsson przeciwko Szwecji (nr 2), wyrok z dnia 27 listopada 1992 r., Seria A nr 250, s. 35-36, § 90), niejednokrotnie już na etapie przewidywania środków ochrony lub bezpośrednio po ich wdrożeniu. Z powyższych rozważań wynika, że zadaniem Trybunału nie jest zastępowanie władz krajowych w wykonywaniu ich obowiązków w zakresie regulacji systemu pieczy zastępczej i praw rodziców, których dzieci zostały objęte tymże systemem, lecz kontrola decyzji podejmowanych przez te władze w ramach przyznanego im marginesu oceny w świetle Konwencji (zob. np. Hokkanen przeciwko Finlandii, wyrok z dnia 23 września 1994 r., seria A nr 299-A, s. 20, § 55, oraz Johansen, op.cit., s. 1003-04, § 64)”.

42. Odnośnie do wymogów proceduralnych wynikających z art. 8 Konwencji Trybunał stwierdził np. w sprawie Y.C. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 4547/10, § 138, 13 marca 2012 r.:

„W odniesieniu do procesu decyzyjnego należy ustalić, czy biorąc pod uwagę szczególne okoliczności sprawy, a w szczególności poważny charakter podejmowanych decyzji, rodzice byli zaangażowani w całokształt procesu decyzyjnego w stopniu wystarczającym do zapewnienia wymaganej ochrony ich interesów oraz czy pozwolono im w pełni przedstawić swoje stanowisko (zob. Neulinger i Shuruk, op.cit., § 139, oraz R. i H., op.cit., § 75). Obowiązkiem Trybunału jest zatem ustalenie, czy sądy krajowe przeprowadziły wnikliwą analizę całokształtu sytuacji rodzinnej oraz wielu innych czynników, w szczególności o charakterze faktycznym, emocjonalnym, psychologicznym, materialnym i medycznym, oraz dokonały zrównoważonej i racjonalnej oceny poszczególnych interesów każdej osoby, stale dążąc przy tym do znalezienia najlepszego rozwiązania dla dziecka (zob., mutatis mutandis, Neulinger i Shuruk, op.cit., § 139). W praktyce prawdopodobnie dojdzie w tym zakresie do pewnego zbiegu z koniecznością odpowiedniego i dostatecznego uzasadnienia zastosowania środka w odniesieniu do pieczy nad dzieckiem.”

43. Trybunał podkreślił, że w tego rodzaju sprawach (piecza zastępcza i ograniczenia w zakresie prawa do kontaktów) „należy przede wszystkim kierować się dobrem dziecka” (zob. m.in. Jovanovic, op.cit., § 77).

(ii)Zastosowanie zasad ogólnych w niniejszej sprawie

44. Trybunał przypomina, że przedmiotem skargi nie jest decyzja o objęciu systemem pieczy zastępczej X, młodszego syna skarżącej. Przedmiotem skargi jest umieszczenie X w rodzinie zastępczej poza rodziną biologiczną zamiast u matki i ojczyma skarżącej, z którymi mieszkał już starszy syn skarżącej, a także postępowanie w tym zakresie. W związku z powyższym do Trybunału nie należy zbadanie, czy decyzja w przedmiocie objęcia systemem pieczy zastępczej została odpowiednio i dostatecznie uzasadniona.

45. W odniesieniu do postępowań Trybunał wziął pod uwagę fakt, że skarżąca uczestniczyła i była reprezentowana w postępowaniu przed okręgową radą ds. opieki społecznej, która przesłuchała dziesięciu świadków (zob. par. 9 powyżej). Sąd miejski rozpoznawał sprawę przez trzy dni. Sprawa rozpoznawana była przez tenże sąd w składzie jednego sędziego zawodowego, jednego psychologa (w charakterze biegłego) oraz jednego ławnika. Skarżąca uczestniczyła w rozprawie wraz ze swoim pełnomocnikiem i złożyła zeznania. Oprócz przedstawiciela władz ds. opieki nad dziećmi zeznania złożyło również czternastu świadków (zob. par. 12 powyżej). W toku postępowania sąd powołał psychologa jako biegłego do rozpoznania sprawy. Biegły sporządził pisemną opinię, złożył zeznania, a podczas rozprawy pozostawał w gotowości do bycia przesłuchanym (zob. par. 16-18 powyżej).

46. Trybunał jest zdania, że wyżej wymienione gwarancje proceduralne były zasadniczo na tyle wystarczające, aby zapewnić skarżącej udział w procesie decyzyjnym w stopniu wystarczającym do zapewnienia niezbędnej ochrony jej interesów, oraz że była ona w stanie w pełni przedstawić swoje stanowisko (zob. par. 42 powyżej). Jeśli chodzi o dalsze wymogi proceduralne wynikające z art. 8 Konwencji, dotyczące wnikliwej analizy sprawy oraz przeprowadzenia zrównoważonej i racjonalnej oceny poszczególnych interesów każdej osoby, Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie kwestie te należy zbadać wraz z merytoryczną kwestią dotyczącą tego, czy władze krajowe odpowiednio i dostatecznie uzasadniły zaskarżoną decyzję o nieumieszczaniu X w pieczy zastępczej u babki ze strony matki i przybranego dziadka.

47. Rozważając tę kwestię, sąd miejski wyszedł z ogólnego założenia, że powierzenie pieczy zastępczej nad dzieckiem jego krewnym pociągałoby za sobą korzyści. Sąd zauważył w tym względzie, że młodszy syn skarżącej zostałby wówczas umieszczony w spokrewnionej rodzinie zastępczej. Ponadto odpowiednio udokumentowano fakt, że matka i ojczym skarżącej mogliby być dla X dobrymi rodzicami zastępczymi. Ponadto wychowywanie się wspólnie byłoby dla obu synów korzystne (zob. par. 15 powyżej).

48. Jednakże sąd miejski doszedł do wniosku, że w niniejszej sprawie wątpliwości przeważyły nad wyżej wspomnianymi korzyściami. W tym zakresie odniósł się w pierwszej kolejności do rozważań przedstawionych przez okręgową radę ds. opieki społecznej, której stanowisko podzielił (zob. par. 16 powyżej).

49. Rada stwierdziła, że najmłodszy syn skarżącej może wymagać z uwagi na swą wrażliwość szczególnego traktowania i że nie można wykluczyć, że chłopiec ma trudności związane z koncentracją. W tym względzie odniesiono się do opisu stanu niepokoju zaobserwowanego u chłopca, przedstawionego przez ustanowioną w trybie doraźnym matkę zastępczą. Ponadto u skarżącej, podobnie jak i u jej brata, zdiagnozowano zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Istniało zatem ryzyko, że u X wystąpi ten sam rodzaj zaburzeń (zob. par. 10 powyżej).

50. Ponadto rada uwzględniła fakt pojawienia się trudności w zakresie współpracy matki skarżącej z organami ds. opieki nad dziećmi, a także pracownikami socjalnymi ds. zdrowia, które to trudności nie miały jednak szczególnie poważnego charakteru (zob. par. 10 powyżej).

51. Co więcej rada zauważyła, że pomimo wyrażanych przez matkę skarżącej wątpliwości w zakresie sprawowanej przez skarżącą opieki nad X, pozostawiła ich w dużej mierze samym sobie wkrótce po urodzeniu się chłopca, kiedy skarżąca i dziecko przebywali u niej. W dalszej kolejności rada zauważyła, że matka skarżącej nie poczyniła z organami ds. opieki nad dziećmi żadnych ustaleń w zakresie zamieszkania skarżącej i X u niej. Ponadto rada zauważyła, że matka skarżącej nie odwiedzała X od czasu umieszczenia go w pieczy zastępczej (zob. par. 10 powyżej).

52. Rada wspomniała, że matka i ojczym skarżącej (którzy mieli wówczas odpowiednio 50 i 57 lat) byli w stosunkowo podeszłym wieku, aby pełnić funkcję rodziców zastępczych małych dzieci. Wskazała na prawdopodobny długotrwały charakter umieszczenia X w pieczy zastępczej. Ich wiek został wzięty pod uwagę w ogólnej ocenie, lecz nie miał charakteru przesądzającego. Ponadto matka i ojczym skarżącej sprawowali już pieczę zastępczą nad czteroletnim dzieckiem – starszym synem skarżącej. Sprawowanie pieczy zastępczej nad kolejnym dzieckiem, które dodatkowo było młodsze od dziecka, nad którym już sprawowali pieczę, wymagałoby od nich dużych nakładów energii. Z tego względu sprawowanie pieczy nad X mogłoby mieć przełożenie na sprawowanie pieczy nad starszym synem (zob. par. 10 powyżej).

53. Podsumowując, rada uznała, że wątpliwości związane z umieszczeniem młodszego syna skarżącej w pieczy zastępczej u matki i ojczyma skarżącej były na tyle poważne, że minusy przeważyły nad plusami (zob. par. 10 powyżej).

54. Po drugie sąd miejski odwołał się do opinii T.B, biegłego psychologa powołanego przez sąd (zob. par. 16 powyżej). Biegły stwierdził, że głównym argumentem przemawiającym za powierzeniem matce i ojczymowi skarżącej pieczy zastępczej nad X było wspólne wychowywanie się obu synów (zob. par. 17 powyżej). Jednocześnie biegły stwierdził, że nad tym argumentem przeważyły inne kwestie. Chociaż sam ojczym stwierdził, że się starzeje (co można było poczytywać za wyraz wątpliwości z jego strony), to jednak wiek matki i ojczyma skarżącej nie był decydującym czynnikiem. Nie miały takiego znaczenia również wspomniane wcześniej kwestie dotyczące współpracy babki z organami ds. opieki nad dziećmi (zob. par. 17 powyżej).

55. Biegłego psychologa zaniepokoiły natomiast bardzo odmienne relacje emocjonalne samej skarżącej z jej dwoma synami w tym znaczeniu, że chociaż skarżąca na wczesnym etapie zrezygnowała z pełnienia roli matki w stosunku do starszego syna, nadal istniało prawdopodobieństwo, że podejmie wysiłki w celu utrzymywania jak najszerszych kontaktów z młodszym synem X. W przypadku pozostawania w pieczy tej samej rodziny zastępczej siłą rzeczy stanowiłoby to problem dla obu chłopców. Ponadto istniały uzasadnione podstawy, by przypuszczać, że umieszczenie X w rodzinie zastępczej u rodziców matki i ojczyma skarżącej zasadniczo stworzyłoby sposobność do utrzymywania kontaktów matki z dzieckiem w coraz większym rozmiarze, co tym samym stanowiłoby przeszkodę dla pogłębiania przywiązania X do jego rodziny zastępczej. Zdaniem psychologa wątpliwości te wynikały m.in. ze złożonego przez matkę skarżącej jednoznacznego oświadczenia o chęci bycia przede wszystkim matką skarżącej (zob. par. 17 powyżej).

56. Sąd miejski zauważył, że podczas rozprawy psycholog podtrzymał swoje stanowisko, jednocześnie stwierdzając, że istnieją „dylematy” związane z ustanowieniem matki i ojczyma skarżącej rodzicami zastępczymi. Sąd miejski podzielił obawy biegłego psychologa sądowego w tym zakresie. Po trzecie sąd wskazał, że obaj synowie mieli różne potrzeby i problemy. X miał za sobą dwie nieudane relacje – najpierw ze skarżącą, a następnie z matką zastępczą ustanowioną w trybie doraźnym (zob. par. 6 i 11 powyżej). W późniejszym okresie X przywiązał się do obecnej matki zastępczej. W świetle zeznań matki zastępczej, z których wynikało, że w rodzinie zastępczej X czuł się dobrze, był szczęśliwy i doskonale się rozwijał, istniały obawy związane z kolejną zmianą opiekuna (zob. par. 18 powyżej).

57. Reasumując, sąd miejski podzielił stanowisko okręgowej rady ds. opieki społecznej i biegłego sądowego, zgodnie z którym pieczy zastępczej nad X, najmłodszym synem skarżącej, nie należało powierzać matce i ojczymowi skarżącej (zob. par. 18 powyżej).

58. Uwzględniając szczegółowe uzasadnienie sądu miejskiego, Trybunał jest przekonany, że sąd ten przeprowadził wnikliwą analizę całokształtu sytuacji rodzinnej i czynników mających znaczenie dla sprawy (zob. par. 42 powyżej). Z powyższych względów Trybunał jest przekonany, że sąd krajowy przeprowadził zrównoważoną i racjonalną ocenę poszczególnych interesów każdej osoby, przy jednoczesnym dołożeniu staranności w celu ustalenia najlepszego rozwiązania dla młodszego syna skarżącej X. Biorąc pod uwagę okoliczności sprawy, Trybunał jest zdania, że stwierdzając, że umieszczenie w niespokrewnionej rodzinie zastępczej leżało w najlepszym interesie dziecka, władze krajowe nie przekroczyły marginesu oceny przyznanego pozwanemu Państwu, oraz że przedmiotowa decyzja została odpowiednio i dostatecznie uzasadniona (zob. par. 47-57 powyżej).

59. W związku z powyższym nie doszło do naruszenia art. 8 Konwencji.

Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. uznaje skargę za dopuszczalną;

2. stwierdza, że nie doszło do naruszenia art. 8 Konwencji.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 7 września 2017 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Milan Blaško Angelika Nußberger
Zastępca Kanclerza Przewodnicząca