Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

CZWARTA SEKCJA

SPRAWA WIERCISZEWSKA przeciwko POLSCE1

(SKARGA nr 41431/98)

WYROK – 25 listopada 2003 r.

W sprawie Wierciszewska przeciwko Polsce,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Czwarta Sekcja), zasiadając jako Izba złożna z następujących sędziów:

Sir Nicolas Bratza, Przewodniczący,

Pani V. Strážnická,

Pan M. Fischbach,

Pan J. Casadevall,

Pan R. Maruste,

Pan L. Garlicki,

Pan E. Fura-Sandström, sędziowie

oraz Pan M. O’Boyle, Kanclerz Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym 4 listopada 2003 r., wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 41431/98) wniesionej przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej do Europejskiej Komisji Praw Człowieka („Komi­sja”) na podstawie dawnego artykułu 25 Konwencji o Ochronie Praw Czło­wieka i Podstawowych Wolności („Konwencja”) przez obywatelkę polską, panią Marię Wierciszewską („skarżąca), w dniu 10 grudnia 1997 r.

2. Skarżąca była reprezentowana przez panią Z. Daniszewską-Dek, prawnika praktykującego w Białymstoku, Polska. Polski Rząd („Rząd”) reprezentowany był przez pełnomocnika, pana K. Drzewickiego z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Dnia 1 października 2002 r. Trybunał podjął decyzję o zakomuniko­waniu skargi Rządowi. Na podstawie artykułu 29 § 3 Konwencji zdecydował, że przedmiot skargi zostanie rozpatrzony równocześnie z kryterium dopusz­czalności skargi.

FAKTY

4. Skarżąca urodziła się w 1956 r. i mieszka w Wiźnie, Polska.

5. W 1991 r., w toku postępowania dotyczącego udziału w utrzymaniu dziecka, Sąd Rejonowy w Łomży nałożył na skarżącą tymczasowy zakaz opuszczania terytorium Polski. Skarżąca nie została powiadomiona o tym postanowieniu aż do 16 lipca 1991 r., kiedy została zatrzymana na lotnisku w drodze do Stanów Zjednoczonych.

6. 30 września 1991 r. skarżąca wniosła do Sądu Wojewódzkiego w Łomży pozew o odszkodowanie od Skarbu Państwa. Podnosiła, że zakaz był bezprawny i nie doręczono go jej, co uniemożliwiło jej powrót do Sta­nów Zjednoczonych i podtrzymywanie tam wniosku o prawo stałego pobytu. Skarżąca twierdziła, że sędzia X, która wydała przedmiotowe postanowienie, znała jej byłego męża, który był stroną postępowania.

7. 31 października 1991 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku przekazał sprawę do Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku.

8. Przed tym ostatnim sądem odbyły się rozprawy 7 kwietnia, 24 września i 17 grudnia 1992 r.

9. 5 stycznia 1993 r. sąd odrzucił część powództwa skarżącej.

10. Na rozprawie 13 maja 1993 r. sąd, przychylając się do prośby obu stron, zawiesił postępowanie do czasu zakończenia postępowania dyscypli­narnego prowadzonego przeciwko sędzi X.

11. 3 września 1993 r. sąd podjął zawieszone postępowanie.

12. Następne rozprawy odbyły się 7 października i 16 grudnia 1993 r. oraz 20 stycznia 1994 r.

13. 3 lutego 1994 r. Sąd Wojewódzki w Białymstoku wydał wyrok. Zasą­dził na rzecz skarżącej odszkodowanie w kwocie 145 820 500 starych złotych wraz z odsetkami. Pozwany i sędzia X, biorąca udział w postępowaniu jako interwenient uboczny, wnieśli apelację.

14. 7 lipca 1994 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku uchylił wyrok sądu wojewódzkiego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

15. 1 sierpnia 1994 r. skarżąca złożyła wniosek o wyłączenie z udziału w postępowaniu wszystkich sędziów z Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku.

16. 15 grudnia 1994 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku oddalił ten wniosek.

17. Sąd Wojewódzki przeprowadził rozprawy 26 kwietnia, 28 czerwca i 6 września 1995 r. Podczas tej ostatniej rozprawy postanowił zwrócić się o informacje do ambasady Stanów Zjednoczonych. Na rozprawie 28 czerwca 1995 r. sąd nałożył grzywnę na świadka za niestawienie się na rozprawę.

18. Kolejne rozprawy odbyły się 22 sierpnia, 19 września i 28 listopada 1996 r.

19. Rozprawa wyznaczona na 18 grudnia 1996 r. została odroczona z po­wodu choroby sędziego przewodniczącego.

20. 17 kwietnia 1997 r. odbyła się rozprawa.

21. 30 kwietnia 1997 r. sąd wydał wyrok i oddalił powództwo skarżącej. Skarżąca wniosła apelację.

22. 7 listopada 1997 r. Sąd Wojewódzki oddalił wniosek skarżącej o zwolnienie z kosztów postępowania apelacyjnego. 2 grudnia 1997 r. sąd apelacyjny zmienił to postanowienie i zwolnił skarżącą z części kosztów.

23. Sąd przeprowadził rozprawy 5 lutego i 3 marca 1998 r.

24. 10 marca 1998 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku zmienił wyrok z 30 kwietnia 1997 r. w ten sposób, że zasądził na rzecz skarżącej odszkodo­wanie w kwocie 23 864 nowych złotych wraz z odsetkami. Wszyscy uczestni­cy postępowania wnieśli kasację od tego wyroku.

25. 12 maja 1998 r. Sąd Apelacyjny odrzucił kasację skarżącej. Skarżąca wniosła zażalenie. 27 sierpnia 1998 r. Sąd Najwyższy uchylił postanowienie Sądu Apelacyjnego.

26. 28 czerwca 2000 r. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i prze­kazał sprawę do ponownego rozpoznania.

27. 30 listopada 2000 r. odbyła się rozprawa przed Sądem Apelacyjnym.

28. 7 grudnia 2000 r. sąd wydał wyrok. Oddalił apelację skarżącej wnie­sioną od wyroku z 30 kwietnia 1997 r. wydanego przez Sąd Wojewódzki w Białymstoku. Skarżąca wniosła kasację od tego wyroku.

29. 14 czerwca 2002 r. Sąd Najwyższy odrzucił kasację z powodów pro­ceduralnych.

30. Następnie pełnomocnik skarżącej wniosła o wznowienie postępo­wania, opierając się na niedawnym wyroku Trybunału Konstytucyjnego do­tyczącym odpowiedzialności państwa za szkody spowodowane przez funk­cjonariuszy państwowych przez wydawane decyzje lub w ramach pełnienia innych obowiązków. Wniosek ten został odrzucony.

31. 4 listopada 2002 r. pełnomocnik skarżącej wniosła skargę konsty­tucyjną związaną z odrzuceniem jej wniosku o wznowienie postępowania. 9 czerwca 2003 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok.

32. W oparciu o ten wyrok skarżąca ponownie złożyła wniosek o wzno­wienie postępowania. 9 października 2003 r. poinformowała Trybunał, że jej wniosek dotąd nie został rozpatrzony.

PRAWO

I. DOMNIEMANE NARUSZENIE ARTYKUŁU 6 § 1 KONWENCJI

33. Skarżąca zarzucała, że długość postępowania była niezgodna z wy­mogiem „rozsądnego terminu”, przewidzianym w artykule 6 § 1 Konwencji, który w omawianym zakresie brzmi następująco:

„Każdy ma prawo do ... rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez ... sąd ... przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym ...”.

34. Rząd zakwestionował ten argument.

35. Okres podlegający rozpatrzeniu rozpoczął się 1 maja 1993 r., kiedy to weszła w życie deklaracja Polski uznająca prawo do skargi indywidual­nej. Jednakże w celu oceny, czy długość przedmiotowego postępowania była rozsądna należy wziąć pod uwagę stan sprawy 1 maja 1993 r. (patrz między innymi, Humen przeciwko Polsce [GC], nr 26614/95, § 59, z 15 paździer­nika 1999). Trybunał zauważa, że postępowanie rozpoczęło się 30 września 1991 r., wobec tego 1 maja 1993 r. trwało już 1 rok, 7 miesięcy i 1 dzień. Postępowanie zakończyło się 14 czerwca 2002 r. Trwało zatem 9 lat, 1 mie­siąc i 14 dni w okresie podlegającym jurysdykcji Trybunału ratione temporis. Po zakończeniu postępowania skarżąca wnosiła o jego wznowienie. Trybunał przypomina jednak, że artykułu 6 Konwencji nie stosuje się do postępowania rozstrzygającego o wznowieniu innego postępowania (patrz Kuzmin przeciw­ko Estonii, nr 35648/97, dec. Komisji z 1 lipca 1998 r., nieopublikowana). Dlatego też czas, który upłynął od 14 czerwca 2002 r. nie może zostać dodany do omawianego okresu.

A. Dopuszczalność

36. Rząd wyraził opinię, iż skarżąca nie wykorzystała wszystkich dostępnych środków krajowych. Odwołał się do roszczenia o odszkodo­wanie za nadmierną długość postępowania sądowego, rzekomo dostęp­nego na podstawie polskiego prawa od 18 grudnia 2001 r., po reinter­pretacji przepisu kodeksu cywilnego przez Trybunał Konstytucyjny. Rząd twierdził, że skarżąca była świadoma dostępności takiego roszczenia, na co wskazywałby fakt, że w postępowaniu krajowym dochodziła od­szkodowania od urzędnika państwowego, opierając się na nowo zinterpre­towanym przepisie.

37. Skarżąca uważała, że środek do którego odwołuje się Rząd byłby nie­skuteczny i nieodpowiedni. Odnotowała brak orzecznictwa związanego z tym roszczeniem. Nie stworzono także procedury jego rozpatrywania. Dalej skar­żąca zauważyła, że niejasne było, czy można żądać odszkodowania za szkodę powstałą przed wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

38. Trybunał przypomina, iż artykuł 35 Konwencji, który ustala regu­łę wyczerpania środków krajowych, przewiduje rozkład ciężaru dowodu. Na Rządzie, podnoszącym niewyczerpanie przez skarżącą krajowych środ­ków, ciąży zatem obowiązek udowodnienia Trybunałowi, że wskazany śro­dek był w odpowiednim czasie dostępny zarówno w teorii, jak i praktyce, tj. był dostępny i zdolny do usunięcia nadużycia i wynagrodzenia szkody zgod­nie z roszczeniami skarżącego oraz dawał rozsądne widoki na osiągnięcie po­wodzenia (patrz Selmouni przeciwko Francji [GC], nr 25803/94, § 76, ECHR 1999 – V oraz Mifsud przeciwko Francji (dec.), nr 57220/00, § 15, ECHR 2002 – VIII).

39. Według Rządu skarżąca powinna skorzystać ze środka, który przy­puszczalnie istniał od dnia wejścia w życie powyższego wyroku polskiego Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał zauważa, że zarzut Rządu jest ograni­czony jedynie do stwierdzenia, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwo­rzył nowy środek i skarżąca powinna była być świadoma jego dostępności. Rząd nie przedstawił żadnych dalszych informacji dotyczących praktyki są­dowej. Wobec braku takich informacji oraz mając na uwadze powyższą zasa­dę, Trybunał jest zdania, że Rząd nie udowodnił swojego twierdzenia, że dany środek jest skuteczny (patrz Skawińska przeciwko Polsce (dec.), nr 42096/98, z 4 marca 2003 r.).

Z tych powodów, zdaniem Trybunału, skarga nie może zostać odrzucona ze względu na niewyczerpanie środków krajowych.

40. Trybunał ponadto zauważa, że skarga nie jest w sposób oczywisty nie­uzasadniona w rozumieniu artykułu 35 § 3 Konwencji, ani niedopuszczalna z ja­kichkolwiek innych powodów. Trybunał uznaje więc skargę za dopuszczalną.

B. Przedmiot skargi

1. Stanowiska stron

41. Zdaniem Rządu, sprawa była dość skomplikowana, na co wskazywał fakt, że było dwóch pozwanych i jeden interwenient uboczny. Rząd podniósł konieczność zwrócenia się o informacje do ambasady Stanów Zjednoczonych i zawieszenia postępowania na czas trwania postępowania dyscyplinarnego przeciwko sędzi X.

Rząd stwierdził, że sądy krajowe wykazały się należytą starannością w prowadzeniu postępowania, wyznaczając rozprawy w regularnych odstę­pach czasu. Rząd wskazał, że sądy czyniły wysiłki, aby przyspieszyć rozpo­znanie sprawy, nakładając kary grzywny na świadków, którzy nie stawili się na rozprawę i wyznaczając terminy dla stron do wnoszenia pism proceso­wych.

Rząd zauważył, że skarżąca przyczyniła się do przewlekłości postępowa­nia, składając wniosek o wyłączenie sędziów Sądu Wojewódzkiego, żądając zwolnienia od kosztów sądowych i spóźniając się z przedstawianiem swoich pism. Rząd zauważył też, że postępowanie było zawieszone przez 3 miesiące i 21 dni na wniosek obu stron.

42. Skarżąca nie zgodziła się ze stwierdzeniem, że sprawa była skompliko­wana. Jej zdaniem postępowanie nie było prowadzone z wystarczającą sumien­nością. Skarżąca podkreśliła, że musiała czekać 1 rok i 11 miesięcy na rozpa­trzenie jej pierwszej kasacji oraz 1 rok i 5 miesięcy na rozpatrzenie drugiej.

Co do jej wniosku o wyłączenie sędziów z postępowania, skarżąca za­uważyła, że nie przedłużył on postępowania. Jego rozpatrzenie trwało 4 mie­siące i 14 dni, na co nie miała wpływu. Dalej skarżąca zauważyła, że musiała wnieść o zwolnienie z kosztów sądowych, gdyż w rezultacie bezprawnego zakazu opuszczania terytorium Polski jej standard życia się pogorszył.

2. Ocena Trybunału

43. Trybunał przypomina, że rozsądna długość trwania postępowania musi być oceniona w świetle szczególnych okoliczności sprawy i z uwzględ­nieniem kryteriów ustalonych w orzecznictwie Trybunału, w szczególności stopnia zawiłości sprawy, postępowania skarżącego i właściwych władz oraz wagi postępowania dla skarżącego (patrz, m.in.. wyrok Frydlender przeciw­ko Francji [GC], nr 30979/96, § 43, ECHR 2000 – VII).

44. Trybunał uważa, że sprawa była do pewnego stopnia skomplikowana.

45. Nie ulega kwestii, że działania skarżącej związane z bezprawnością Rządu przyczyniły się do zwłoki w rozpatrzeniu jej sprawy. Trybunał za­uważa, że w szczególnych okolicznościach tej sprawy, skarżąca praktycznie nie może być krytykowana za złożenie wniosku o wyłączenie sędziów z po­stępowania.

46. Trybunał zauważa, że w branym pod uwagę okresie zostało wyda­nych siedem orzeczeń, zatem nie można uznać sądów krajowych za bezczyn­ne. Tym niemniej rozpatrywały one sprawę przez dziewięć lat. Zwłoka była spowodowana głównie przez przekazanie sprawy do ponownego rozpatrze­nia. Chociaż Trybunał nie analizuje jakości prawnej orzecznictwa sądów krajowych, uważa, że przekazanie sprawy do ponownego jej rozpatrzenia jest zwykle powodowane błędami sądu niższej instancji, a powtórzenie takie­go rozstrzygnięcia w ramach jednego postępowania odsłania poważną słabość systemu sądowego.

47. Trybunał odnotowuje długie okresy bezczynności Sądu Najwyż­szego. Zauważa, że powtórne rozpoznanie sprawy przez ten sąd nastąpiło na podstawie zmienionego kodeksu postępowania cywilnego. Zmiany, któ­re weszły w życie 1 lipca 2000 r. miały na celu przyspieszenie postępo­wania przed Sądem Najwyższym (patrz Zmaliński przeciwko Polsce (dec.), nr 52039/99 z 16 października 2001 r.). Niemniej jednak w obecnej sprawie Sąd Najwyższy nie skorzystał z nowej procedury, jako że potrzebował około półtora roku, aby odrzucić kasację skarżącej z powodów proceduralnych.

48. Powyższe rozważania są wystarczające dla Trybunału do przyjęcia konkluzji, że sprawa skarżącej nie została rozpatrzona w rozsądnym terminie. Tym samym doszło do naruszenia artykułu 6 § 1 Konwencji.

II. ZASTOSOWANIE ARTYKUŁU 41 KONWENCJI

49. Artykuł 41 Konwencji stwierdza:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Proto­kołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Try­bunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

A. Szkoda

50. Skarżąca domagała się kwoty 50 000 zł z tytułu szkód majątkowych. Opierała swoje roszczenie na domniemanej szkodzie, jaką poniosła w rezul­tacie bezprawnego zakazu opuszczania terytorium Polski. Skarżąca domagała się ponadto kwoty 100 000 zł z tytułu szkody niemajątkowej.

51. Rząd zauważył, iż nie wykazano związku przyczynowego pomiędzy domniemanym naruszeniem Konwencji a roszczeniem skarżącej dotyczącym odszkodowania za szkodę majątkową. Rząd uznał roszczenie odszkodowaw­cze za szkodę niemajątkową za wygórowane. Uznał też, że samo stwierdze­nie naruszenia stanowiłoby wystarczające zadośćuczynienie. Alternatywnie zwrócił się do Trybunału o zasądzenie skarżącej odszkodowania na podstawie swojego orzecznictwa.

52. Trybunał nie dostrzega związku przyczynowego między stwierdzonym naruszeniem a domniemaną szkodą majątkową; dlatego też odrzuca to roszcze­nie. Z drugiej strony Trybunał jest zdania, że można rozsądnie założyć, że skar­żąca doznała szkody natury niemajątkowej, z uwagi na długość postępowania. W związku z tym, Trybunał zasądza na rzecz skarżącej kwotę 3 600 euro.

B. Koszty i wydatki

53. Skarżąca żądała także kwoty 23 000 zł tytułem zwrotu kosztów i wy­datków, jakie poniosła przed sądami krajowymi i przed Trybunałem. W ra­mach tej kwoty, suma 8 200 zł związana była z jej reprezentacją prawną przed Trybunałem.

54. Zdaniem Rządu jedynie koszty poniesione w postępowaniu przed Trybunałem mogą być brane pod uwagę.

55. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, skarżący jest uprawniony do otrzymania zwrotu kosztów i wydatków jedynie w takim zakresie, w ja­kim zostało wykazane, że koszty te zostały faktycznie poniesione, że były konieczne, a także były rozsądne co do wysokości. W niniejszej sprawie, mając na względzie posiadane informacje i powyższe kryteria, Trybunał od­dala roszczenie dotyczące kosztów poniesionych w postępowaniu krajowym i uważa za rozsądne zasądzić kwotę 1 000 EUR z tytułu kosztów poniesio­nych w postępowaniu przed Trybunałem.

C. Odsetki z tytułu zwłoki

56. Trybunał uważa, że odsetki z tytułu zwłoki w wypłacie zadośćuczy­nienia powinny być ustalone zgodnie z marginalną stopą procentową Europej­skiego Banku Centralnego plus trzy punkty procentowe.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Uznaje, że skarga jest dopuszczalna;

2. Uznaje, że doszło do naruszenia artykułu 6 § 1 Konwencji;

3. Uznaje, że

(a) pozwane państwo ma wypłacić skarżącej, w ciągu trzech miesięcy od dnia, kiedy wyrok stanie się prawomocny zgodnie z artykułem 44 § 2 Konwencji

(i) 3 600 EUR (trzy tysiące sześćset euro) z tytułu szkód niemająt­kowych,

(ii) 1 000 EUR (tysiąc euro) z tytułu kosztów i wydatków, które będą przeliczone na polskie złote według kursu z dnia realizacji wyroku, plus jakikolwiek podatek jaki może być nałożony;

(b) zwykłe odsetki według marginalnej stopy procentowej Europej­skiego Banku Centralnego plus trzy punkty procentowe będą płatne od tej sumy od wygaśnięcia powyższego trzymiesięcznego terminu do momentu zapłaty;

4. Oddala pozostałą część żądania skarżącej dotyczącego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie 25 listopada 2003 r., zgodnie z artykułem 77 § 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Michael O’Boyle Nicolas Bratza
Kanclerz Sekcji Przewodniczący

1 Wyrok stanie się prawomocny na podstawie warunków określonych w artykule 44 § 2 Konwencji.