Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

20 maja 2021 r.

Niniejszy wyrok jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Bechta przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Pierwsza Sekcja), zasiadając jako Komitet w składzie:

Erik Wennerström, Przewodniczący,
Krzysztof Wojtyczek,
Ioannis Ktistakis, sędziowie
i Liv Tigerstedt, Zastępca Kanclerza Sekcji,

mając na uwadze

skargę (nr 39496/17) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału w dniu 29 maja 2017 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela polskiego, Sławomira Bechtę („skarżącego”).

decyzję o zakomunikowaniu sprawy rządowi polskiemu („Rządowi”);

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 kwietnia 2021 r.

wydaje następujący wyrok, który w tym dniu został przyjęty:

WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy długotrwałego stosowania wobec skarżącego reżimu związanego ze statusem „osadzonego niebezpiecznego”.

%1  STAN FAKTYCZNY

2. Skarżący urodził się w 1977 r. i przebywa w Areszcie Śledczym w Zamościu.

3. Rząd polski („Rząd”) był reprezentowany przez pełnomocnika J. Sobczaka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Stan faktyczny sprawy, przedstawiony przez strony, można streścić następująco.

5. W 1999 r. skarżący został uznany za winnego m.in. zabójstwa i rozboju oraz skazany na karę dwudziestu pięciu lat pozbawienia wolności. Skarżący był pozbawiony wolności bez przerwy od 1995 r.

6. W dniu 5 maja 2016 r. komisja penitencjarna w Zakładzie Karnym w Opolu Lubelskim uznała skarżącego za „osadzonego niebezpiecznego” i zdecydowała o odbywaniu przez niego kary w warunkach przewidzianych dla tak zakwalifikowanych skazanych, przez okres trzech miesięcy. Komisja zastosowała art. 88a § 1 Kodeksu karnego wykonawczego („Kodeksu”), ustaliwszy, że skarżący brał czynny i wiodący udział w zbiorowym proteście w dniu 4 maja 2016 r. Tego dnia skarżący wraz z innymi osadzonymi odmówili przyjmowania posiłków w geście sprzeciwu wobec sposobu rozmieszczenia osadzonych w celach. Komisja ponadto stwierdziła, że skarżący przejawiał wysoki stopień demoralizacji i zajmował wysoką pozycję w hierarchii więźniów, przez co stanowczo mógł wywierać na nich wpływ. Skarżący zamierzał kontynuować protest, co stanowiło rzeczywiste i poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu. Komisja uznała też za konieczne zastosowanie wszystkich środków przewidzianych w art. 88b § 1 Kodeksu. Komisja podjęła decyzję po posiedzeniu z udziałem skarżącego, wysłuchawszy jego argumentów; skarżący został pouczony o prawie do skargi.

7. Tego samego dnia skarżący został przeniesiony do Aresztu Śledczego w Lublinie.

8. W dniu 14 lipca 2016 r. Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił wniesioną przez skarżącego skargę na decyzję z dnia 5 maja 2016 r. Sąd stwierdził, że skazany nie może odmawiać przyjmowania posiłków ani namawiać do tego innych w zamiarze wywarcia nacisku na władze zakładu karnego. Uznał, że decyzja komisji była prawidłowa i uzasadniona.

9. W dniu 4 sierpnia 2016 r. komisja penitencjarna w Areszcie Śledczym w Lublinie przedłużyła te warunki odbywania kary na kolejne trzy miesiące. Komisja stwierdziła, że sprawowanie osadzonego nie uległo poprawie, gdyż w ostatnim czasie wymierzono mu dwie kary dyscyplinarne. Skarżący zachowywał się konfrontacyjnie wobec funkcjonariuszy służby więziennej i nie przestrzegał regulaminu. Komisja stwierdziła, że skarżący nadal stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu, a przedłużenie zastosowanych wobec niego warunków odbywania kary może pozytywnie wpłynąć na jego sprawowanie w zakładzie karnym. Jednocześnie na podstawie art. 88b § 2 Kodeksu komisja zdecydowała o odstąpieniu od automatycznego stosowania kontroli osobistej wobec skarżącego przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Kontrole osobiste miały być stosowane tylko przy każdorazowym wyjściu z oddziału zakładu karnego i powrocie na oddział. Ponadto zezwolono skarżącemu na noszenie własnego obuwia (odstąpienie od środków opisanych w art. 88b § 1 pkt 5 i 10). Komisja podjęła decyzję po posiedzeniu z udziałem skarżącego, wysłuchawszy jego argumentów; skarżący został pouczony o prawie do skargi.

10. W dniu 19 września 2016 r. Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił wniesioną przez skarżącego skargę na tę decyzję. Sąd stwierdził, że decyzja została wydana zgodnie z prawem oraz była uzasadniona w świetle okoliczności sprawy. Przypomniał, że warunki odbywania kary zostały przedłużone z uwagi na charakter przestępstwa popełnionego przez skarżącego, okoliczność, że zorganizował on protest w Zakładzie Karnym w Opolu Lubelskim, oraz z uwagi na jego złe sprawowanie w zakładzie karnym. Sąd odnotował, że od czasu nałożenia szczególnych warunków odbywania kary na skarżącego, dwukrotnie wymierzono mu karę dyscyplinarną. Sąd uznał zatem, że skarżący wciąż stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu, a jego agresywne zachowanie wobec funkcjonariuszy służby więziennej może się powtarzać.

11. W dniu 3 listopada 2016 r. komisja penitencjarna w Areszcie Śledczym w Lublinie przedłużyła te warunki odbywania kary na kolejne trzy miesiące. Komisja zdecydowała także o złagodzeniu warunków polegającym na tym, że skarżący, przebywając poza celą, będzie miał ręce skute kajdanami z przodu tułowia, a nie za plecami. Komisja podtrzymała też swoją wcześniejszą decyzję o odstąpieniu od stosowania pierwotnie zarządzonej kontroli osobistej wobec skarżącego przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Skarżący nadal mógł też nosić własne obuwie.

12. W dniu 10 stycznia 2017 r. Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił wniesioną przez skarżącego skargę na tę decyzję. Sąd ustalił, że skarżącemu w ostatnim czasie wymierzono kolejną karę dyscyplinarną za obrażanie funkcjonariuszy służby więziennej, oraz że odmówił on udziału w programie resocjalizacji. Zachowanie skarżącego wobec służby więziennej nadal było konfrontacyjne i agresywne.

13. W dniu 25 stycznia 2017 r. komisja penitencjarna w Areszcie Śledczym w Lublinie zniosła warunki odbywania kary nałożone na skarżącego. Komisja stwierdziła stopniową poprawę sprawowania skarżącego, w szczególności zauważyła, że nie otrzymywał on kolejnych kar dyscyplinarnych w poprzedzającym trzymiesięcznym okresie. Komisja uznała, że istnieją względy pozwalające założyć, że skarżący nie będzie dłużej stanowił rzeczywistego zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu. Ponadto dalsze stosowanie warunków odbywania kary przewidzianych dla osadzonych szczególnie niebezpiecznych nie będzie miało pozytywnego wpływu na sprawowanie skarżącego.

14. Podczas odbywania kary pozbawienia wolności skarżący przebywał w jednoosobowych celach. Cela wraz z wydzieloną strefą sanitariatu była monitorowana za pomocą telewizji dozorowej. Skarżący był poddawany kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Skarżący, kiedy przebywał poza celą, był skuty tzw. kajdankami zespolonymi (kajdanki zakładane na ręce i nogi połączone łańcuchem).

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

15. Właściwe prawo i praktyka dotyczące statusu „osadzonego niebezpiecznego” wskazano w wyrokach Trybunału w sprawach Piechowicz przeciwko Polsce, (nr 20071/07, §§ 105-117, 17 kwietnia 2012 r.) oraz Prus przeciwko Polsce, (nr 5136/11, §§ 16-17, 12 stycznia 2016 r.).

16. W dniu 10 września 2015 r. zmieniono odpowiednie artykuły Kodeksu karnego wykonawczego. Weszły one w życie w dniu 24 października 2015 r. Aktualnie brzmią, jak następuje:

Art. 88a

„2. Przy podjęciu i każdorazowej weryfikacji decyzji o uznaniu skazanego za stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu komisja penitencjarna uwzględnia”

1) właściwości i warunki osobiste skazanego;

2) motywacje i sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa [za które został skazany] oraz rodzaj […] przestępstwa;

3) sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym;

4) stopień demoralizacji lub postępy w resocjalizacji […].”

Artykuł 88b

§ 1. W zakładzie karnym typu zamkniętego skazani stwarzający poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu odbywają karę w następujących warunkach:

1) cele mieszkalne oraz miejsca i pomieszczenia wyznaczone do: pracy, nauki, przeprowadzania spacerów, widzeń, odprawiania nabożeństw, spotkań religijnych i nauczania religii oraz zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu wyposaża się w odpowiednie zabezpieczenia techniczno-ochronne;

2) cele mieszkalne pozostają zamknięte całą dobę i są częściej kontrolowane […];

3) skazani mogą uczyć się, pracować, bezpośrednio uczestniczyć w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii oraz korzystać z zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu, tylko w oddziale, w którym są osadzeni;

4) poruszanie się skazanych po terenie zakładu karnego odbywa się pod wzmocnionym dozorem i jest ograniczone tylko do niezbędnych potrzeb;

5) skazanych poddaje się kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do cel; […]

10) skazani nie mogą korzystać z własnej odzieży i obuwia.

§ 2. Komisja penitencjarna może uznać, że nie zachodzi potrzeba stosowania wszystkich warunków, o których mowa w § 1, i odstąpić od stosowania jednego lub więcej z nich […] Jeżeli jest to uzasadnione okolicznościami, można przywrócić stosowanie warunków, od których odstąpiono, lub zmienić ich zakres […].

§ 3. Na wniosek skazanego lub jego obrońcy, nie częściej jednak niż raz na 3 miesiące, komisja penitencjarna wskazuje przyczyny uzasadniające kwalifikację skazanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu […]”.

  PRAWO

I.  ZARZUT NARUSZENIA ART. 3 KONWENCJI

17. Skarżący zarzucił, że długotrwałe stosowanie wobec niego reżimu związanego ze statusem „osadzonego niebezpiecznego” stanowiło naruszenie art. 3 Konwencji, który stanowi:

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

A.  Dopuszczalność

18. Rząd podniósł zastrzeżenie wstępne, że skarżący nie wyczerpał krajowych środków odwoławczych. Rząd stwierdził, że skoro skarżący uważał, iż jego dobra osobiste zostały naruszone, to mógł ubiegać się o odszkodowanie od Skarbu Państwa.

19. Skarżący ogólnie stwierdził, że wyczerpał wszystkie odpowiednie i dostępne krajowe środki odwoławcze.

20. W kilku sprawach przeciwko Polsce dotyczących stosowania warunków odbywania kary przewidzianych dla osadzonych niebezpiecznych Trybunał odrzucił argument Rządu, że skarżący powinni byli dochodzić roszczenia o ochronę dóbr osobistych (zob. na przykład Głowacki przeciwko Polsce, nr 1608/08, §§ 60-63, 30 października 2012 r.; Chyła przeciwko Polsce, nr 8384/08, § 69, 3 listopada 2015 r. oraz Klibisz przeciwko Polsce, nr 2235/02, §§ 301-302, 4 października 2016 r.). W rozpatrywanej sprawie Rząd nie przytoczył żadnych przykładów z praktyki krajowej, które wskazywałyby na skuteczność tego środka do celów art. 35 ust. 1 Konwencji (zob. Dejnek przeciwko Polsce, nr 9635/13, § 54, 1 czerwca 2017 r.). Zatem podniesiony przez Rząd zarzut niedopuszczalności ze względu na niewyczerpanie krajowych środków odwoławczych należy oddalić.

21. Trybunał stwierdza, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Nie jest ona też niedopuszczalna z jakichkolwiek innych względów. Musi zatem zostać uznana za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Argumenty stron

22. Skarżący nie przedstawił żadnych argumentów dotyczących przedmiotu sprawy. Ogólnie podtrzymał on swoją pierwotną skargę.

23. Rząd podkreślił, że w 2015 r. prawo krajowe uległo zmianie, co doprowadziło do zmniejszenia liczby osadzonych sklasyfikowanych jako niebezpieczni oraz zmniejszenia liczby środków stosowanych wobec nich.

24. Rząd podkreślił, że decyzje o zastosowaniu i przedłużeniu stosowania warunków odbywania kary wobec skarżącego były dobrze uzasadnione i podtrzymane przez sąd. Decyzje te zapadły na skutek konkretnych zdarzeń, w które skarżący był zamieszany, a mianowicie zbiorowego protestu, a następnie kilku incydentów dyscyplinarnych, za które wymierzono kary. Rząd podkreślił, że środki stosowane wobec skarżącego były każdorazowo badane, a z racji ogólnej poprawy jego zachowania w zakładzie karnym, były łagodzone. Na przykład od 4 sierpnia 2016 r. skarżącego nie poddawano już kontrolom osobistym przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Ponadto Rząd utrzymywał, że chociaż skarżący był jedynym lokatorem celi, to nigdy nie został całkowicie odizolowany, gdyż zachował prawo do codziennego spaceru oraz dostępu do świetlicy i biblioteki. Rząd stwierdził, że skarżący wykazywał konfrontacyjną postawę wobec funkcjonariuszy służby więziennej i miał trudności z przestrzeganiem regulaminu zakładu karnego, za co otrzymywał kary dyscyplinarne.

2.  Ocena Trybunału

25. Odpowiednie zasady ogólne wynikające z orzecznictwa Trybunału zostały streszczone w sprawach Piechowicz (op. cit., §§ 158–165) oraz Horych przeciwko Polsce (nr 13621/08, §§ 85–92, 17 kwietnia 2012 r.).

26. Jeżeli zaś chodzi o rozpatrywaną sprawę, Trybunał zauważa, że w dniu 5 maja 2016 r. komisja penitencjarna zdecydowała o zastosowaniu wobec skarżącego warunków odbywania kary przewidzianych dla „osadzonych niebezpiecznych” i wskazała, że owe warunki powinny obejmować wszystkie środki wymienione w ustawie. Takie warunki odbywania kary zastosowano wobec skarżącego, gdyż miał on brać udział w zbiorowym proteście w zakładzie karnym (zob. par. 6 powyżej). Główne aspekty warunków odbywania kary wskazane przez skarżącego i wyszczególnione poniżej nie były kwestionowane przez Rząd (zob. par. 14 powyżej).

27. Trybunał po pierwsze zauważa, że w następstwie zmian w prawie krajowym, które weszły w życie w dniu 24 października 2015 r., nowy art. 88b § 2 Kodeksu umożliwił komisji penitencjarnej zmianę zakresu środków bezpieczeństwa mających zastosowanie wobec osadzonych (zob. par. 16 powyżej). Stosując ów przepis, w dniu 4 sierpnia 2016 r. komisja penitencjarna zdecydowała o odstąpieniu od kontroli osobistej skarżącego przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi (zob. par. 9 powyżej). Kiedy w dniu 3 listopada 2016 r. komisja po raz kolejny badała przyczyny uzasadniające kwalifikację skarżącego, znów złagodziła stosowane wobec niego środki (zob. par. 11 powyżej).

28. Ponadto Trybunał zauważa, że decyzje komisji penitencjarnej zgodnie z art. 88a § 2 Kodeksu oparte były na konkretnych powodach związanych z niedawnym zachowaniem skarżącego (por. wcześniejsze sprawy, m.in. Prus, op. cit., § 37, oraz zob. par. 16 powyżej). Za każdym razem władze badały sytuację osobistą skarżącego, a mianowicie jego zachowanie, oraz oceniały potrzebę dalszego stosowania reżimu w świetle nowej oceny zagrożenia, jakie stanowił dla bezpieczeństwa zakładu i jego personelu. Gdy zagrożenie to zmniejszyło się, a zachowanie skarżącego w zakładzie uległo poprawie, w dniu 25 stycznia 2017 r. komisja postanowiła znieść zastosowane warunki odbywania kary (zob. par. 13 powyżej).

29. W związku z powyższym Trybunał uważa, że władze, stosując znowelizowane prawo krajowe, stopniowo łagodziły warunki odbywania kary poprzez znoszenie niektórych środków, biorąc pod uwagę zachowanie skarżącego (por. Piechowicz, op. cit., § 166).

30. Niemniej jednak Trybunał zauważa, że w ciągu pierwszych trzech miesięcy stosowania zaostrzonych warunków odbywania kary skarżący był codziennie, a nawet kilka razy dziennie poddawany pełnej kontroli osobistej – ilekroć opuszczał celę lub do niej wracał. Kontrola osobista polegała na dokładnym sprawdzeniu jego ciała i odzieży, co wymagało od niego rozebrania się do naga i pochylenia się w celu umożliwienia sprawdzenia odbytu (zob. Piechowicz, op. cit., § 166). Kontrole te były przeprowadzane rutynowo, bez związku z żadnymi konkretnymi potrzebami z zakresu bezpieczeństwa ani żadnym konkretnym podejrzeniem dotyczącym postępowania skarżącego.

31. Trybunał stwierdził już w sprawie Piechowicz, że jakkolwiek kontrole osobiste mogą być konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa w więzieniu, ochrony porządku lub zapobieżenia popełnieniu przestępstwa, to nie przekonuje go argument Rządu, jakoby takie systematyczne, uciążliwe i wyjątkowo krępujące kontrole przeprowadzane codziennie, a nawet kilka razy dziennie, były niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa w zakładzie karnym (zob. Piechowicz, op. cit., § 176). Biorąc pod uwagę, że wobec skarżącego zastosowano kilka innych środków ścisłego nadzoru, oraz że władze nie powołały się na żadne konkretne lub przekonujące wymogi z zakresu bezpieczeństwa, Trybunał uważa, że praktyka codziennych kontroli osobistych stosowana wobec skarżącego przez trzy miesiące musiała wzbudzić w nim poczucie poniżenia, udręczenia i nagromadzonego cierpienia, które wykraczały poza poziom nieuniknionego cierpienia i upokorzenia związanego z odbywaniem kary pozbawienia wolności (zob. Horych, op. cit., § 101, oraz Piechowicz, op. cit., §§ 175 i 176).

32. Ponadto Trybunał uważa, że Rząd nie przedstawił wystarczających powodów uzasadniających skuwanie skarżącego kajdankami, ilekroć opuszczał on swoją celę przez cały czas odbywania kary na warunkach przewidzianych dla osadzonych niebezpiecznych (zob. Piechowicz, op. cit., § 174).

33. Podsumowując, zważywszy na kumulatywne skutki dla skarżącego warunków odbywania kary przewidzianych dla „osadzonych niebezpiecznych”, Trybunał stwierdza, że władze nie wykazały, jakoby zastosowanie całego szerokiego wachlarza środków, zwłaszcza w początkowym okresie po nałożeniu ww. warunków, było niezbędne do osiągnięcia uprawnionego celu polegającego na zapewnieniu bezpieczeństwa zakładu karnego.

W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

II.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

34. Art. 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

35. Skarżący nie zgłosił roszczenia o słuszne zadośćuczynienie. Trybunał uznaje zatem, że nie ma podstaw do przyznania mu jakiejkolwiek kwoty z tego tytułu.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje, że skarga jest dopuszczalna;

1.  orzeka, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 20 maja 2021 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Liv Tigerstedt Erik Wennerström
Zastępca Kanclerza Przewodniczący