Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

4 czerwca 2020 r.

Wyrok jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Łabudek przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Pere Pastor Vilanova, Przewodniczący,

Krzysztof Wojtyczek,

Pauliine Koskelo, sędziowie,

oraz Renata Degener, Zastępca Kanclerza sekcji,

mając na uwadze:

skargę przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału dnia 15 kwietnia 2013 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencja”) przez obywatela polskiego, p. Zdzisława Łabudka („skarżący”);

decyzję o zakomunikowaniu Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej („Rząd”) skargi dotyczącej zarzutu naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji w związku z zarzucanym zbyt długim czasem trwania tymczasowego aresztowania po dniu 23 lipca 2011 r. i o uznaniu skargi za niedopuszczalną w pozostałym zakresie;

stanowisko Rządu;

decyzję o odrzuceniu zastrzeżenia Rządu co do rozpoznawania skargi przez Komitet;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 kwietnia 2020 r.,

wydaje następujący wyrok, który w tym dniu został przyjęty:

%1  WPROWADZENIE

Sprawa dotyczy zarzucanego zbyt długiego okresu tymczasowego aresztowania po dniu 23 lipca 2011 r.

%1  FAKTY

1. Skarżący urodził się w 1961 r. i przebywa w oddziale aresztowym Zakładu Karnego w Wojkowicach.

2. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, J. Chrzanowską, a następnie przez J. Sobczaka, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Przedstawione przez strony okoliczności faktyczne sprawy można streścić w następujący sposób.

I.  Kontekst sprawy

4. W dniu 18 stycznia 1999 r. skarżącego zatrzymano i zastosowano wobec niego tymczasowe aresztowanie pod zarzutem udziału w zorganizowanej grupie przestępczej o charakterze zbrojnym oraz popełnienia w ramach działania w grupie licznych przestępstw z użyciem przemocy (w tym dwóch zabójstw). Proces przed Sądem Okręgowym w Katowicach rozpoczął się w dniu 20 lutego 2001 r.

5. W dniu 13 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy w Katowicach wydał wyrok w odniesieniu do skarżącego i trzydziestu pięciu innych oskarżonych. Skarżący został skazany za udział w zorganizowanej grupie przestępczej o charakterze zbrojnym, handel bronią, dwa zabójstwa, trzy przestępstwa rozboju, trzykrotne usiłowanie rozboju, nielegalne posiadanie broni i kilka innych przestępstw. Skarżącemu wymierzono karę dożywotniego pozbawienia wolności z możliwością ubiegania się o przedterminowe warunkowe zwolnienie po odbyciu trzydziestu lat kary.

6. W dniu 18 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach uchylił częściowo wyrok sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, w szczególności w części dotyczącej skarżącego.

7. W dniu 11 lutego 2011 r. Sąd Najwyższy oddalił kasacje wniesione przez skarżącego i innych oskarżonych.

8. W międzyczasie, w dniu 25 maja 2010 r., uchylono tymczasowe aresztowanie skarżącego. Skarżący odbywał jednak w tym czasie – do dnia 22 lipca 2011 r. – karę pozbawienia wolności orzeczoną w innym postępowaniu karnym.

II.  Tymczasowe aresztowanie w niniejszej sprawie

9. W dniu 27 czerwca 2011 r. Sąd Okręgowy w Katowicach ponownie postanowił o zastosowaniu tymczasowego aresztowania skarżącego w ramach niniejszego postępowania karnego (zob. par. 4 powyżej). Sąd zastosował ten środek zapobiegawczy z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo dopuszczenia się przez skarżącego popełnienia zarzucanych mu przestępstw, jak również ze względu na wysoki maksymalny ustawowy wymiar kary grożącej mu w świetle przepisów za te przestępstwa. Sąd powołał się na zgromadzony do tej pory materiał dowodowy, w szczególności zeznania świadków, w tym zeznania kluczowego świadka oskarżenia, tj. świadka koronnego.

10. Sąd podkreślił, że ponieważ skarżący został już skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności zachodziła tym większa obawa utrudniania postępowania. Zauważył, że skarżący pozostaje w bliskiej relacji ze współoskarżonym i niektórymi ze świadków, ponieważ należeli oni do tej samej zorganizowanej grupy przestępczej. Rolą skarżącego w grupie było utrzymywanie dyscypliny i karanie pozostałych za niesubordynację. Z tego względu nie mogło zostać wykluczone, że mógłby zastosować takie same metody w stosunku do osób uczestniczących w procesie.

11. Sąd zauważył ponadto, że skarżący usiłował już kontaktować się i wpływać na jednego ze świadków oraz groził innemu świadkowi. Co więcej, z materiału dowodowego zgromadzonego w toku postępowania wynika, że skarżący podjął działania zmierzające do dokonania zabójstwa osoby, będącej świadkiem w innej sprawie. Sąd uznał, że w świetle powyższych faktów żaden inny środek zapobiegawczy nie mógłby efektywnie zabezpieczyć toku postępowania.

12. Następnie tymczasowe aresztowanie skarżącego było kilkakrotnie przedłużane (w szczególności, w 2012 r.: 17 stycznia, 21 czerwca, 18 grudnia; w 2013 r.: 13 czerwca i 10 grudnia, w 2014 r.: 9 czerwca i 17 grudnia; w 2015 r.: 11 czerwca i 3 grudnia; w 2016 r.: 10 maja i 12 października).

13. Sąd rozpoznający sprawę nadal opierał się na tych samych podstawach, na które powołał się w pierwotnym postanowieniu. Zwrócił uwagę na uzasadnione przypuszczenie, że skarżący dopuścił się popełnienia zarzucanych mu czynów, surowość grożącej kary, obawę matactwa, obawę ucieczki lub obawę popełnienia innych poważnych przestępstw. Sąd podkreślił również, że skarżący usiłował nielegalnie kontaktować się i wpływać na jednego ze świadków oraz groził innemu świadkowi. Ponadto skarżący podjął przygotowania do dokonania zabójstwa osoby będącej świadkiem w innej sprawie. Sąd powołał się również na fakt, że sprawa była bardzo złożona, dotyczyła wielu oskarżonych i licznych zarzutów.

14. Ponadto sąd rozpoznający sprawę podkreślił w postanowieniach z dnia 10 grudnia 2013 r., 9 czerwca 2014 r. i 17 grudnia 2014 r., że nie uzyskano jeszcze dowodu z zeznań świadka koronnego. W postanowieniu z dnia 11 czerwca 2015 r. sąd zauważył, że nastąpiła przerwa w postępowaniu spowodowana faktem, iż jeden z oskarżonych został osadzony w areszcie w innej sprawie karnej.

15. Skarżący bezskutecznie złożył zażalenia na co najmniej część postanowień o przedłużeniu tymczasowego aresztowania (a mianowicie na postanowienia z 17 stycznia i 18 grudnia 2012 r., 13 czerwca i 10 grudnia 2013 r., 9 czerwca i 17 grudnia 2014 r. oraz 11 czerwca i 3 grudnia 2015 r.).

16. Sąd Apelacyjny w Katowicach, rozpoznając zażalenia skarżącego, podzielił stanowisko Sądu Okręgowego w Katowicach i uznał, że przedłużenie tymczasowego aresztowania było konieczne dla zapewnienia właściwego toku postępowania oraz zapobieżenia popełnieniu przez skarżącego kolejnego poważnego przestępstwa.

17. W okresie pomiędzy 11 czerwca 2015 r. a 6 kwietnia 2016 r. skarżący odbywał karę pozbawienia wolności orzeczoną wobec niego w innym postępowaniu karnym.

18. W dniu 12 października 2016 r. Sąd Okręgowy w Katowicach wydał wyrok. Skarżącego uznano winnym popełnienia zarzucanych mu czynów i skazano na karę dożywotniego pozbawienia wolności z możliwością ubiegania się o przedterminowe warunkowe zwolnienie po odbyciu trzydziestu lat kary.

19. Skarżący wniósł apelację, a postępowanie apelacyjne toczy się przed Sądem Apelacyjnym w Katowicach.

III.  Przebieg postępowania karnego przeciwko skarżącemu

20. Od czasu przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy w Katowicach (zob. par. 6 i 7 powyżej) do chwili skazania skarżącego w dniu 12 października 2016 r. odbyły się łącznie 174 terminy rozprawy. Pierwszy miał miejsce w dniu 26 maja 2011 r., a kolejne odbywały się w regularnych odstępach czasu. W szczególności w 2011 r. odbyło się dwadzieścia osiem terminów, w 2012 r. – czterdzieści cztery, w 2013 r. – trzydzieści cztery, w 2014 r. – dwadzieścia sześć, w 2015 r. – dwadzieścia cztery, a w 2016 r. – osiemnaście terminów. Łącznie Sąd Okręgowy w Katowicach wyznaczył 276 terminów, z których 102 zostały z różnych względów odroczone, głównie ze względu na choroby świadków, choroby oskarżonych lub sędziów bądź usprawiedliwioną nieobecność biegłych.

21. W toku postępowania Sąd Okręgowy w Katowicach zgromadził obszerny materiał dowodowy, przesłuchał wielu świadków, w tym świadka koronnego, a także uzyskał opinie biegłych. W chwili wydawania ostatecznego wyroku akta sprawy liczyły 75 000 stron.

IV.  ISTOTNE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

22. Właściwe prawo krajowe i praktyka dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania, podstaw jego przedłużania, uchylenia tymczasowego aresztowania oraz zasad dotyczących innych „środków zapobiegawczych” przedstawiono w wyrokach Trybunału wydanych w sprawach Gołek przeciwko Polsce (skarga nr 31330/02, §§ 27–33, 25 kwietnia 2006 r.), Celejewski przeciwko Polsce (skarga nr 17584/04, §§ 22–23, 4 maja 2006 r.) oraz Kauczor przeciwko Polsce (skarga nr 45219/06, §§ 26–27, 3 lutego 2009 r.).

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 5 UST. 3 KONWENCJI

23. Skarżący zarzucił, że jego tymczasowe aresztowanie zastosowane po dniu 23 lipca 2011 r. było nadmiernie długotrwale. Powołał się w tym zakresie na art. 5 ust. 3 Konwencji, który w stosownej części stanowi:

„Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c niniejszego artykułu [...] ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę”.

A.  Dopuszczalność

24. Trybunał zauważa, że niniejsza skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Ponadto odnotowuje, że nie jest ona też niedopuszczalna na żadnej innej podstawie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Rozważany okres

25. Tymczasowe aresztowanie skarżącego w niniejszej sprawie trwało od 27 czerwca 2011 r., kiedy Sąd Okręgowy w Katowicach wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, do 12 października 2016 r., gdy skarżący został skazany przez sąd pierwszej instancji (zob. par. 9 i 18 powyżej). Niemniej jednak do 22 lipca 2011 r., a następnie w okresie pomiędzy 11 czerwca 2015 r. a 6 kwietnia 2016 r. skarżący odbywał karę pozbawienia wolności wymierzoną w innym toczącym się przeciwko niemu postępowaniu karnym (zob. par. 8 i 17 powyżej). W tym czasie był on zatem pozbawiony wolności „w wyniku skazania przez właściwy sąd” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. a Konwencji, wobec czego okresy te nie wchodzą w zakres art. 5 ust. 3 Konwencji. Okres, który należy wziąć pod uwagę w niniejszej sprawie, wynosił zatem cztery lata, cztery miesiące i dwadzieścia pięć dni.

2.  Stanowiska stron

(a)  Skarżący

26. Skarżący podnosił, że długość jego tymczasowego aresztowania była nadmierna.

(b)  Rząd

27. Rząd twierdził, że z uwagi na szczególne okoliczności sprawy czas trwania tymczasowego aresztowania skarżącego był zgodny ze standardami z art. 5 ust. 3 Konwencji. Argumentował, że podstawy wymienione w postanowieniach wydanych przez sądy krajowe były „istotne” i „wystarczające”, by uzasadnić cały okres pozbawienia skarżącego wolności, zwłaszcza uwzględniając wagę zarzucanych mu czynów. W szczególności, przez cały okres pozbawienia wolności utrzymywało się uzasadnione podejrzenie popełnienia przez skarżącego zarzucanych mu czynów. Istniało także duże prawdopodobieństwo, że skarżący zostanie skazany na surową karę lub że mógłby wpływać na tok postępowania, zwłaszcza biorąc pod uwagę jego pozycję w organizacji.

3.  Ocena Trybunału

(a)  Zasady ogólne

28. Trybunał wielokrotnie powtarza, że zasady ogólne dotyczące prawa do bycia sądzonym w rozsądnym terminie albo zwolnionym na czas postępowania, zagwarantowanego przez art. 5 ust. 3 Konwencji, zostały ustalone w szeregu wcześniejszych wyroków (zob. m.in. Kudła przeciwko Polsce [WI], nr skargi 30210/96, § 110 i nast., ETPC 2000 XI, McKay przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 543/03, §§ 41–44, ETPC 2006-X, z dalszymi odniesieniami oraz Buzadji przeciwko Republice Mołdawii [WI], skarga nr 23755/07, §§ 84–91, 5 lipca 2016 r.).

(b)  Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

29. Trybunał pragnie na początku zauważyć, że niestandardowo długi okres tymczasowego aresztowania skarżącego, liczący ponad cztery lata, jest wysoce niepokojący i wymaga od władz krajowych przedstawienia ważnych powodów pozwalających uznać taki okres tymczasowego aresztowania za uzasadniony (zob. Lisovskij przeciwko Litwie, skarga nr 36249/14, § 74, 2 maja 2017 r.).

30. W swoich postanowieniach w przedmiocie tymczasowego aresztowania sądy krajowe powoływały się na uzasadnione podejrzenie popełnienia przez skarżącego zarzucanych mu czynów, surowość grożącej skarżącemu kary oraz na obawę, że mógłby utrudniać tok postępowania, w szczególności wobec zarzutu działania w ramach zorganizowanej grupy przestępczej (zob. par. 9–11 powyżej). Sądy uznały również, że ze względu na złożony charakter sprawy, która dotyczyła wielu oskarżonych, szeregu zarzutów oraz zeznań wielu świadków, w tym zeznań świadka koronnego, tymczasowe aresztowanie skarżącego było konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.

31. Trybunał zgadza się, że uzasadnione podejrzenie popełnienia przez skarżącego zarzucanych mu przestępstw oraz surowość grożącej mu kary mogły początkowo uzasadniać jego tymczasowe aresztowanie. Również konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, w szczególności procesu uzyskiwania zeznań świadków, stanowiła ważną przesłankę stosowania wobec skarżącego tymczasowego aresztowania na jego początkowym etapie. W tym względzie Trybunał podkreśla, że surowość grożącej kary stanowi istotny element przy ocenie obawy ucieczki lub powrotu do przestępstwa (zob. Górski przeciwko Polsce, skarga nr 28904/02, § 57, 4 października 2005 r.). Trybunał wielokrotnie przy tym stwierdzał jednak, że ciężar zarzutów nie może sam w sobie stanowić uzasadnienia dla stosowania tymczasowego aresztowania przez długi okres (zob. np. Ilijkov przeciwko Bułgarii, skarga nr 33977/96, §§ 80–81, 26 lipca 2001 r. oraz Michta przeciwko Polsce, skarga nr 13425/02, § 49, 4 maja 2006 r.).

32. Ponadto sądy wywodziły obawę utrudniania postepowania z faktu, że skarżącego oskarżono o udział w zorganizowanej grupie przestępczej o charakterze zbrojnym. Zdaniem Trybunału fakt, że sprawa dotyczyła członka takiej grupy przestępczej powinien zostać wzięty pod uwagę przy ocenie zgodności z art. 5 ust. 3 (zob. Bąk przeciwko Polsce, skarga nr 7870/04, § 57, 16 stycznia 2007 r.). W tym względzie Trybunał przypomina swoje orzecznictwo, zgodnie z którym w sprawach dotyczących przestępczości zorganizowanej relatywnie dłuższy okres tymczasowego aresztowania może być uzasadniony szczególnymi trudnościami w rozpoznawaniu takich spraw przez sądy (zob. Celejewski przeciwko Polsce, skarga nr 17584/04, § 36, 4 sierpnia 2006 r.). Nie daje to jednak władzom nieograniczonego uprawnienia w zakresie przedłużania tego środka zapobiegawczego. Po pierwsze, wraz z upływem czasu początkowe podstawy stosowania tymczasowego aresztowania stają się coraz mniej „istotne”, a sądy krajowe powinny opierać się na innych „istotnych” i „wystarczających” podstawach uzasadniających dalsze pozbawienie wolności (zob. m.in. I.A. przeciwko Francji, wyrok z dnia 23 września 1998 r., Zbiór Wyroków i Decyzji 1998-VII, s. 2979, § 102 oraz Labita przeciwko Włochom [WI], skarga nr 26772/95, § 153, ETPC 2000 IV). Po drugie, nawet jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy przedłużenie tymczasowego aresztowania wykroczy poza okres ogólnie akceptowany w orzecznictwie Trybunału, konieczne jest wskazanie szczególnie uzasadnionych powodów (zob. Pasiński przeciwko Polsce, skarga nr 6356/04, § 44, 20 czerwca 2006 r.).

33. Trybunał zauważa w tym zakresie, że poza ogólnym ryzykiem wynikającym ze zorganizowanego charakteru działalności przestępczej zarzucanej skarżącemu, sądy krajowe powoływały się na konkretne okoliczności faktyczne. Zauważono, że skarżący usiłował kontaktować się ze świadkami i wpływać na nich. Co więcej, podjął przygotowania w celu dokonania zabójstwa świadka w innej sprawie (zob. par. 11 powyżej). Trybunał przyznaje, że początkowo istniała obawa zmowy wynikająca z charakteru działalności przestępczej skarżącego. W miarę jednak upływu czasu podstawy, na które powołano się w postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, należało poddać dogłębnej ponownej ocenie, mając na uwadze okoliczności sprawy na późniejszych etapach postępowania. W tym względzie Trybunał zauważa, że w postanowieniach o przedłużeniu tymczasowego aresztowania wydawanych przez sądy krajowe często przytaczano treść wcześniejszych postanowień (zob., w szczególności, par. 13 powyżej).

34. Trybunał zauważa, że proces karny w niniejszej sprawie rozpoczął się w 2011 r. i nie zakończył się do tej pory (zob. par. 4 i 19). Sprawa jeden raz została przekazana do sądu pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i w 2011 r. proces rozpoczął się od nowa. Prawdą jest, że po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania Sąd Okręgowy w Katowicach wyznaczył terminy rozprawy w bliskich okresach. Mimo to 102 z 276 terminów nie odbyły się z różnych przyczyn (zob. par. 20 powyżej). W świetle ogólnego czasu trwania postępowania, nawet przy uwzględnieniu faktu, że sądy stanęły przed szczególnie trudnym zadaniem rozpoznania sprawy dużej zorganizowanej grupy przestępczej, nie można powiedzieć, że władze wykazały się wymaganą starannością w prowadzeniu postępowania karnego przeciwko skarżącemu.

35. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji.

II.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

36. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

37. Skarżący nie dochodził słusznego zadośćuczynienia. Trybunał uznaje zatem, że nie ma podstaw do przyznania mu jakiejkolwiek kwoty z tego tytułu.

%1  Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  orzeka, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji;

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 4 czerwca 2020 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Renata Degener Pere Pastor Vilanova Zastępca Kanclerza Przewodniczący