Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

dnia 21 stycznia 2014 r.

OSTATECZNY

02/06/2014

Wyrok uprawomocnił się zgodnie z warunkami określonymi w artykule 44 § 2 Konwencji. Wyrok ten podlega korekcie wydawniczej przed jego opublikowaniem w ostatecznej wersji .

W sprawie Zhou p. Włochom,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (druga sekcja), jako Izba składająca się z następujących sędziów :

Işıl Karakaş, Przewodnicząca,
Guido Raimondi,
Peer Lorenzen,
Dragoljub Popović,
András Sajó,
Paulo Pinto de Albuquerque,
Helen Keller, sędziowie,

oraz Stanley Naismith, Kanclerz Sekcji,

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 grudnia 2013 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu :

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 33773/11) wniesionej w dniu 24 maja 2011 r. przeciwko Republice Włoskiej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na podstawie artykułu 34 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności („Konwencja”) przez obywatelkę chińską Panią Jiaoqin Zhou („skarżąca”).

2. Skarżąca była reprezentowana przez mecenasa G. Perin, adwokata praktykującego w Padwie. Rząd włoski („Rząd”) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, Panią E. Spatafora.

3. Skarżąca zarzuciła naruszenie artykułu 8 Konwencji z powodu wydania orzeczenia o przysposobieniu jej syna.

4. W dniu 3 lutego 2012 r., Trybunał podjął decyzję o zakomunikowaniu skargi Rządowi.

STAN FAKTYCZNY

I.  OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5. Skarżąca wraz z partnerem życiowym i czteroletnią córka przybyła do Włoch w 2000 r. W 2002 r. urodziła kolejną córkę. Następnie obydwie dziewczynki zostały odesłane do dziadków do Chin. W 2004 r. skarżąca ponownie zaszła w ciążę. Partner opuścił ją.

6. W okresie ciąży skarżąca nie była pod opieką lekarza. W dniu 16 września 2004 r. została w trybie pilnym przyjęta do szpitala z powodu odmiedniczkowego zapalenia nerek u kobiet ciężarnych. W czasie porodu
u skarżącej doszło do niedokrwienia miejscowego. Po urodzeniu A. służby opieki społecznej podjęły decyzję o objęciu opieką skarżącej i jej dziecka. W październiku 2004 r. skarżąca wraz z A. została umieszczona w domu matki i dziecka, a kilka miesięcy później w innej placówce publicznej
w Padwie. Skarżąca znalazła pracę w chińskim przedsiębiorstwie w Belluno. Z uwagi na brak miejsc w placówce publicznej w Belluno, służby opieki społecznej postanowiły umieścić dziecko w placówce w Padwie. Skarżąca powróciła do Padwy.

7. Następnie skarżąca znalazła pracę w szpitalu w Padwie. Niemniej jednak pracowała w różnych godzinach i nie mogła samodzielnie zajmować się A.; w związku z tym, w porozumieniu ze służbami pomocy społecznej, A. był w porze dziennej umieszczany w rodzinie zastępczej. Trzy miesiące później rodzina zastępcza poinformowała służby społeczne, że nie może opiekować się A. w porze dziennej.

8. W marcu 2007 r., nie informując o tym służb społecznych, skarżąca postanowiła powierzyć synka na czas przebywania w pracy opiece małżeństwa z sąsiedztwa.

9. W związku z tym, że służby opieki społecznej nie wyraziły zgody na wybór [przez skarżącą] tego małżeństwa, zawiadomiły one prokuratora Republiki przy Sądzie Rejonowym w Wenecji (zwanym dalej „sądem”) o sytuacji, w której znalazła się skarżąca. [Przed dokonaniem przedmiotowego zawiadomienia] służby te nie podjęły żadnych innych działań, wśród których można wymienić udzielenie skarżącej wsparcia w poszukiwaniu innych opiekunów mogących (w ocenie opieki społecznej) zapewnić tymczasową opiekę nad dzieckiem w czasie nieobecności matki. Służby opieki społecznej podniosły w szczególności, iż sąsiedzi skarżącej byli w starszym wieku, a ponadto podejrzewano, że płacili oni skarżącej, żeby móc opiekować się dzieckiem w czasie jej nieobecności.

10. W dniu 18 grudnia 2007 r. prokurator zwrócił się do sądu
z wnioskiem o wszczęcie postępowania w przedmiocie przysposobienia A. Zdaniem prokuratora matka nie była w stanie zajmować się dzieckiem.

11. Zarządzeniem z dnia 28 grudnia 2007 r. sąd powierzył opiekę nad A. służbom opieki społecznej w ten sposób, że dziecko zostało umieszczone
w rodzinie zastępczej. Skarżącej przyznano prawo do odwiedzin w wymiarze dwóch dni tygodniowo.

12. W dniu 23 maja 2008 r. sąd dla nieletnich utrzymał w mocy poprzednie zarządzenie i postanowił, że matka będzie korzystała z prawa do odwiedzin dziecka w wymiarze 1 godziny raz na dwa tygodnie.

13. Zarządzeniem z dnia 25 lipca 2008 r. sąd w Wenecji zawiesił prawo do odwiedzin matki. Sąd zauważył, że służby opieki społecznej wnioskowały o zawieszenie tych spotkań. Zdaniem psychologa, który rozmawiał z dzieckiem, A. dobrze się zaadoptował w rodzinie zastępczej, lecz ze spotkań ze skarżącą wychodził zaniepokojony. Poza tym A. nie zbudował więzi z matką. Spotkanie były zatem „nieodpowiednie
i powodujące niepokój” u dziecka.

14. W dniu 4 października 2008 r. skarżąca złożyła zażalenie ( reclamo) do sądu apelacyjnego w Wenecji, podnosząc, że jej więź z synem jest bardzo mocna i wniosła o możliwość wykonywania prawa do odwiedzin. Złożyła również wniosek o powołanie biegłego w celu dokonania oceny jej zdolności bycia matką.

15. Zarządzeniem z dnia 12 grudnia 2008 r., złożonym w kancelarii w dniu 6 stycznia 2009 r., sąd apelacyjny w Wenecji uchylił zarządzenie sądu w Wenecji i zarządził zorganizowanie spotkań matki z dzieckiem, zobowiązując służby opieki społecznej do zorganizowania tych spotkań oraz do przygotowania sprawozdania na temat sytuacji dziecka. Sąd apelacyjny w szczególności podkreślił, że problemy A. w czasie spotkań nie wynikały z negowania matczynej miłości, a raczej były spowodowane sytuacją niepewności, co do umieszczenia w rodzinie zastępczej
i podjęcia na nowo spotkań. Ponadto zdaniem sądu apelacyjnego nie można uważać, że zachowanie skarżącej w czasie spotkań mogłoby wywoływać niepokój u A.

16. Zarządzeniem z dnia 9 maja 2009 r. sąd apelacyjny w Wenecji utrzymał w mocy zarządzenie z dnia 12 grudnia 2008 r. i odesłał sprawę do prowadzenia przez sąd w Wenecji. Sąd apelacyjny podniósł
w szczególności, że spotkania z matką wywoływały niepokój u dziecka spowodowany brakiem wspólnego projektu życiowego.

17. W dniu 12 czerwca 2009 r. sąd rodzinny zlecił biegłemu wydanie opinii mającej na celu dokonanie oceny sytuacji A. i skarżącej.

18. Zdaniem biegłego, matka nie była zdolna do opieki nad dzieckiem;
z powodu doznanego w czasie porodu niedokrwienia miejscowego jej zdolności myślenia i empatii uległy ograniczeniu i stąd nie potrafiła zaplanować przyszłości syna. Spotkania A. z matką nie przynosiły dziecku szkody, ale były przez dziecko postrzegane jako niedogodność. Poza tym matka powierzała zadania rodzicielskie innym osobom i nie miała czasu zająć się dzieckiem z powodu wykonywanej przez nią pracy. Nie była zatem w stanie wywiązać się z zadań rodzicielskich, czuwać nad rozwojem osobowości A., ani zapewnić mu spokojnego dzieciństwa. Skarżąca zachowywała się impulsywnie w czasie spotkań, co z punktu widzenia rozwoju A. wpływało traumatycznie na jego psychikę. Biegły podkreślił w szczególności, że w czasie spotkań skarżąca dawała dziecku żywność i ubrania oraz nieraz próbowała ubrać go w nowe ubrania.

19. Zarządzeniem z dnia 14 kwietnia 2010 r., w świetle powyższej opinii, sąd orzekł, że dziecko może być przysposobione i nakazał przerwanie spotkań skarżącej z A.

20. Skarżąca wniosła odwołanie. Uwzględniając w szczególności wnioski z opinii biegłego na temat dziecka, skarżąca zwróciła się do sądu apelacyjnego z wnioskiem o możliwość dalszych spotkań z synem na warunkach ustalonych przez sąd. Przywołując artykuł 8 Konwencji skarżąca twierdziła, że przerwanie wszelkich kontaktów było niezgodne
z Konwencją.

21. Kurator dziecka zwrócił się do sądu apelacyjnego z wnioskiem
o nieorzekanie przysposobienia pełnego (adozione legittimante), lecz „ adozione legittimante aperta” lub „ adozione mite” (w dalszej części: przysposobienie niepełne), to znaczy przysposobienie, które pozwalałoby skarżącej na widywanie się z synem w obecności pracowników służb opieki społecznej, tak by została zachowana więź między nią a synem.

22. Zarządzeniem z dnia 13 grudnia 2010 r. sąd apelacyjny potwierdził, że A. może być przysposobiony. Podkreślił w szczególności, że przysposobienie niepełne nie zostało przewidziane przez ustawodawcę, lecz w pewnych przypadkach, dokonując rozszerzającej wykładni artykułu 44 d) Ustawy nr 184 z 1983 r., sąd rodzinny w Bari orzekł przysposobienie niepełne w szczególnych okolicznościach, to znaczy, gdy okres, na który umieszczono dziecko w rodzinie zastępczej zakończył się, a powrót do rodziny biologicznej nie był już możliwy. W tych przypadkach, biorąc pod uwagę powstałe więzi uczuciowe, sąd w Bari orzekł przysposobienie „niepełne”, a małoletni utrzymywali kontakty z rodziną biologiczną.

23. Sąd apelacyjny podniósł, że istnieje luka prawna w tym zakresie oraz, że porzucenie dziecka może wynikać nie tylko z braku wsparcia materialnego czy niematerialnego, ale również z zachowania rodziców wpływającego negatywnie na prawidłowy i zrównoważany rozwój dziecka. W przedmiotowej sprawie znalazły się wszystkie niezbędne przesłanki, by orzec, że A. może być przysposobiony i nie pojawiał się żaden problem w kwestii zgodności z artykułem 8 Konwencji. Odwołując się w szczególności do przedstawionej przez biegłego opinii, sąd apelacyjny dodał, że skarżąca nie miała wystarczających środków, by zapewnić rozwój dziecka oraz, że nie była w stanie się nim opiekować.

II.  WŁAŚCIWE PRAWO KRAJOWE I PRAKTYKA

24. Artykuły Kodeksu cywilnego dotyczące przysposobienia niepełnego zostały uchylone przez wejście w życie ustawy nr 184 z dnia 4 maja 1983 r. (zmienionej następnie przez ustawę nr 149 z 2001 r. i dekret z mocą ustawy nr 196 z dnia 30 czerwca 2003 r.).

25. Ustawa nr 184 z dnia 4 maja 1983 r. w znacznym stopniu zmieniła kwestie dotyczące przysposobienia. Została następnie ponownie zmieniona (ustawa nr 149 z 2001 r.).

Artykuł 1

„Małoletni posiada prawo do wychowania w swojej rodzinie”.

Artykuł 2

„W celu zapewnienia utrzymania, wychowania i nauki, małoletni, który znalazł się czasowo poza odpowiednim środowiskiem rodzinnym może być oddany pod opiekę innej rodziny, jeśli to możliwe posiadającej małoletnie dzieci, albo osobie samotnej, albo wspólnocie rodzinnej. W przypadku, gdy umieszczenie w odpowiedniej rodzinie nie będzie możliwe, można umieścić małoletniego w placówce pomocy publicznej lub prywatnej, najlepiej w regionie miejsca zamieszkania małoletniego.”

Artykuł 5

„ Rodzina lub osoba, którym oddano dziecko pod opiekę, muszą mu zapewnić utrzymanie, wychowanie i edukację (…) przy uwzględnieniu wskazówek kuratora oraz zaleceń władz sądowych. We wszystkich wypadkach rodzina zastępcza wykonuje władzę rodzicielską w zakresie kontaktów ze szkołą i krajową placówką medyczną. Rodzina zastępcza zostanie przesłuchana w czasie postępowania w sprawie określenia osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym, jak również w czasie postępowania uznającego, że dziecko może być przysposobione.”

Artykuł 7

„Przysposobienie jest możliwe w przypadku małoletnich, wobec których orzeczono, że mogą być przysposobieni.”

Artykuł 8

„Sąd rodzinny może nawet z urzędu orzec, że mogą być przysposobieni (…) porzuceni małoletni z uwagi na pozbawienie ich wszelkiego wsparcia materialnego i niematerialnego ze strony rodziców lub rodziny, którzy mają obowiązek im to zapewnić, chyba, że brak opieki spowodowany jest siłą wyższą i ma charakter przejściowy.” W dalszej części artykułu 8 jest mowa o tym, że „sytuacja porzucenia trwa (…) nawet, jeśli małoletni znajdują się w placówce opieki społecznej bądź są umieszczeni w innej rodzinie.”

Artykuł 8 przewiduje, że względy siły wyższej ustają, jeśli rodzice lub pozostali członkowie rodziny, obowiązani do zapewnienia dziecku opieki, odmawiają przyjęcia środków pomocy społecznej, a sąd uzna tą odmowę za bezzasadną. Każdy może złożyć zawiadomienie do władz o porzuceniu,
a sąd może stwierdzić z urzędu, że doszło do porzucenia. Poza tym, funkcjonariusz publiczny, jak również rodzina małoletniego posiadająca wiedzę o porzucenia dziecka mają obowiązek zawiadomić o tej sytuacji Nadto placówki pomocy społecznej muszą regularnie przekazywać informacje władzom sądowym o sytuacji, w jakiej znajdują się dzieci przebywające w ich placówce.

Artykuł 10

„Do czasu umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej sprawującej na nim pieczę, sąd może orzec wszelkie środki pozostające w interesie małoletniego, w tym, zawieszenie władzy rodzicielskiej, zawieszenie w pełnieniu czynności kuratora lub powołanie kuratora tymczasowego.”

Artykuły od 11 do 14 przewidują postępowanie mające na celu wyjaśnienie sytuacji małoletniego oraz ustalenie, czy dziecko zostało porzucone. Artykuł 11 stanowi, w szczególności, że jeśli w czasie rozpoznawania sprawy okazuje się, że dziecko nie ma żadnych związków
z członkami rodziny do czwartego stopnia pokrewieństwa, sąd może orzec, że dziecko może być przysposobione, poza przypadkami, gdy jest już złożony wniosek o przysposobienie w rozumieniu artykułu 44.

Po przeprowadzeniu postępowania przewidzianego w wyżej wskazanych artykułach oraz w przypadku, gdy dziecko jest nadal porzucone
w rozumieniu artykułu 8, sąd rodzinny orzeka, że dziecko może być przysposobione, jeśli: a) rodzice lub inni członkowie rodziny nie stawili się w czasie postępowania; b) podczas ich przesłuchań wykazano, że
w dalszym ciągu nie zapewniają wsparcia materialnego i niematerialnego, oraz nie są w stanie tej sytuacji zaradzić; c) wymogi nałożone na podstawie artykułu 12 nie zostały spełnione z winy rodziców.

Artykuł 15

„Sąd rodzinny orzeka o zdolności do przysposobienia obradując na posiedzeniu niejawnym, wydając postanowienie wraz z uzasadnieniem, po wysłuchaniu przedstawiciela prokuratury, przedstawiciela placówki, w której umieszczony jest małoletni oraz jego ewentualnej rodziny zastępczej, kuratora i samego małoletniego, jeśli jest wieku powyżej 12 lat, lub młodszego, gdy jego przesłuchanie jest konieczne.”

Artykuł 17

„Sprzeciw od postanowienia orzekającego, że małoletni może być przysposobiony, jest składany w ciągu 30 dni od dnia zawiadomienia strony skarżącej.

Wyrok sądu apelacyjnego stwierdzający zdolność do przysposobienia może być przedmiotem skargi kasacyjnej, którą należy złożyć w ciągu 30 dni od doręczenia, z przyczyn przewidzianych pod numerami 3, 4, 5 ustęp 1 artykułu 360 Kodeksu postępowania cywilnego.”

Artykuł 19

„W czasie postępowania mającego na celu uznanie zdolności do przysposobienia wykonywanie władzy rodzicielskiej jest zawieszone.”

Artykuł 20 przewiduje, że stan zdolności do przysposobienia ustaje
z chwilą przysposobienia małoletniego lub gdy staje się on pełnoletni. Poza tym stwierdzenie, że małoletni może być przysposobiony, może zostać cofnięte z urzędu lub na wniosek rodziców bądź prokuratury, jeśli w międzyczasie warunki przewidziane w artykule 8 już nie występują. Jeśli jednak określono już sposób i okres osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym (" affidamento preadottivo") w rozumieniu artykułów od 22 do 24, orzeczenie przysposobienia nie może być cofnięte.

Artykuł 22 § 8 przewiduje, że sąd rodzinny kontroluje prawidłowy przebieg umieszczenia dziecka mającego na celu przysposobienie we współpracy z sędzią do spraw kurateli, służbami pomocy społecznej i biegłymi. W razie trudności sąd wzywa, nawet oddzielnie, rodzinę zastępczą i małoletniego, a jeśli zajdzie taka potrzeba, w obecności psychologa, w celu wyjaśnienia przyczyn problemów. Jeśli to konieczne, sąd może postanowić o przyznaniu wsparcia psychologicznego.

Artykuł 25 przewiduje, że po uznaniu, że dziecko może być przysposobione, sąd rodzinny może orzec przysposobienie na posiedzeniu niejawnym.

Artykuł 26 § 2 przewiduje, że orzeczenie przysposobienia przez sąd apelacyjny może być przedmiotem skargi kasacyjnej, którą składa się w terminie 30 dni od daty doręczenia z przyczyn określonych pod numerem 3, ustęp 1 artykułu 360 d) Kodeksu postępowania cywilnego.

Artykuł 44

Szczególne przypadki przysposobienia.

1. Jeśli warunki określone w ustępie 1 artykułu 7 nie zostały spełnione (nie uznano jeszcze zdolności małoletnich do przysposobienia, małoletni mogą być również przysposobieni:

a) przez osoby spokrewnione z małoletnim w szóstym stopniu pokrewieństwa lub pozostające we wcześniejszym stałym i trwałym związku, gdy dziecko nie ma ojca lub matki;

b) przez współmałżonka w przypadku, gdy małoletni jest synem lub przybranym synem drugiego współmałżonka ;

c) gdy małoletni pozostaje w sytuacji, o której mowa w artykule 3 ustęp 1 Ustawy 104 z dnia 5 lutego 1992 r., oraz jest sierotą bez ojca i matki;

d) gdy stwierdzono, że nie jest możliwe określenie sposobu i okresu osobistej styczności w formie pieczy nad dzieckiem;

2. W przypadkach, o których mowa w ustępie 1, przysposobienie jest możliwe nawet w przypadku posiadania dzieci pochodzących z małżeństwa.

3. W przypadkach, o których mowa w ustępie 1 a), c) i d), przysposobić mogą, poza współmałżonkami, także osoby niepozostające w związku małżeńskim. Jeśli przysposabiający pozostają w związku małżeńskim i nie są rozwiedzeni, można orzec przysposobienie jedynie na wniosek obydwojga małżonków.

4. W przypadkach, o których mowa w ustępie 1 a) i d), różnica miedzy wiekiem przysposabiającego a przysposobionym musi wynosić, co najmniej 18 lat.

26. Z przekazanych przez Rząd informacji wynikało, że szereg sądów stosowało artykuł 44 d) Ustawy nr 184 z 1993 r. w innych niż ustawa przewidywała przypadkach. I tak, z 13 sądów sześć zastosowało rozszerzającą wykładnię artykułu 44 d). Sąd w Lecce zastosował rozszerzającą wykładnię w przypadkach, w których uznał, że nie były to prawdziwe porzucenia. Sąd w Palermo zastosował wykładnię rozszerzającą przepisów w sprawie, w której sąd uznał, że utrzymywanie związków z rodziną biologiczną będzie w interesie dziecka. Sąd w Bari stosował wykładnię rozszerzającą tego przepisu przez kilka lat, a w szczególności w latach 2003-2008. Następnie od 2009 r., sąd uznał, że ten rodzaj wykładni rozszerzającej przepisy prawa, w niektórych przypadkach, wpłynął negatywnie na rozwój dzieci, co do których sądzono, że są chronione. Poza tym, zdaniem sądu, rodzice biologiczni bardzo często nie chcieli utrzymywać częstych kontaktów z rodziną przysposabiającą.

PRAWO

I.  DOMNIEMANE NARUSZENIE ARTYKUŁU 8 KONWENCJI

27. Na podstawie artykułów 8, 6 i 13 Konwencji skarżąca zarzuciła, że przysposobienie A. stanowi naruszenie jej prawa do życia rodzinnego, oraz że władze krajowe nie postępowały we właściwy sposób, by zmniejszyć skutki tego uchybienia. Sądy naruszyły zasadę ciągłości rodziny; nie rozważyły innej formy przysposobienia, która umożliwiłaby skarżącej utrzymanie jakiejkolwiek więzi z synem. Zarzuciła również, że przez 10 miesięcy była pozbawiona kontaktu z synem

28. Dokonując kwalifikacji prawnej okoliczności sprawy, Trybunał uznał za właściwie zbadanie zarzutów podniesionych przez skarżącą w świetle artykułu 8, który stawia wymóg, by proces podejmowania decyzji prowadzący do ingerencji w prawa w nim zagwarantowane był rzetelny i zapewniał poszanowanie interesów chronionych w tym przepisie ( Moretti i Benedetti p. Włochom, nr 16318/07, § 27, z 27 kwietnia 2010 r. ; Havelka i inni p. Republice Czeskiej, nr 23499/06, §§ 34-35, z 21 czerwca 2007 r.; Kutzner p. Niemcom, nr 46544/99, § 56, ETPCz 2002-I ; Wallová i Walla p. Republice Czeskiej, nr 23848/04, § 47, z 26 października 2006 r.).

Artykuł 8 Konwencji przewiduje:

„ 1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia (…) rodzinnego, (…)

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa
z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku
i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw
i wolności osób.”

29. Rząd sprzeciwił się tej tezie.

A. Dopuszczalność skargi

30. Rząd utrzymywał, że skarga jest niedopuszczalna z powodu niewyczerpania krajowych środków odwoławczych, ponieważ skarżąca mogła złożyć skargę kasacyjną od wyroku orzekającego przysposobienie, w oparciu o artykuł 26 § 2 Ustawy nr 184 z 1983 r.

31. Według skarżącej, skarga kasacyjna nie miałaby znaczącego wpływu na sprawę. Odwołanie się do sądu apelacyjnego było jedynym środkiem odwoławczym mogącym naprawić naruszenie, z uwagi na fakt, że prawo nie przewiduje zastosowania przysposobienia niepełnego w przypadku skarżącej.

32. Trybunału nie przekonał argument Rządu. Przypomniał ponadto, że na podnoszącym zarzut niewyczerpania środków odwoławczych Rządzie ciąży obowiązek udowodnienia, iż w czasie, w którym okoliczności miały miejsce, środek odwoławczy był dostępny i skuteczny, zarówno w teorii jak i w praktyce, to znaczy był on dostępny, dawał skarżącym możliwość wynagrodzenia krzywd oraz przedstawiał racjonalne przesłanki pozytywnego zakończenia sprawy ( V. p. Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 24888/94, § 57, ETPCz 1999–IX). Trybunał odnotował, że sąd apelacyjny podkreślił, że przysposobienie niepełne nie zostało przewidziane przez ustawodawcę, lecz w niektórych przypadkach, dokonując wykładni rozszerzającej artykułu 44 d) Ustawy nr 184 z 1993 r., sąd rodzinny w Bari orzekł przysposobienie niepełne w szczególnych okolicznościach, to znaczy, gdy okres, na który umieszczono dziecko w rodzinie zastępczej zakończył się, a powrót do rodziny biologicznej nie był już możliwy.

33. W świetle powyższego Trybunał uznał, że w przedmiotowej sprawie ewentualna skarga kasacyjna nie miałaby znaczącego wpływu na wynagrodzenie krzywd skarżącej.

34. Z powyższych względów należy odrzucić zarzut Rządu w sprawie niewyczerpania krajowych środków odwoławczych.

35. Trybunał stwierdza, że skarga nie może być uznana za oczywiście nieuzasadnioną w rozumieniu artykułu 35 § 3 lit. a) Konwencji. W dalszej kolejności Trybunał uważa, że nie jest również niedopuszczalna
z jakichkolwiek innych przyczyn. Należy zatem uznać ją za dopuszczalną.

B. Meritum sprawy

1) Argumenty stron

36. Skarżąca przypomniała, że przysposobienie powinno się orzekać w najpoważniejszych przypadkach, a w przedmiotowej sprawie nie doszło do porzucenia ani złego traktowania. Zaznaczyła, że była uboga i dużo pracowała, żeby zdobyć środki na opiekę nad synem.

37. Skarżąca podkreśliła, że w normalnych okolicznościach trzeba uznać, że objęcie opieką dziecka jest środkiem tymczasowym, który powinien być zawieszony, gdy tylko nadarza się okazja oraz, że ostatecznym celem powinno być doprowadzenie do ponownego połączenia rodzica z dzieckiem. W przedmiotowej sprawie sądy włoskie wolały raczej zerwać tę wieź z matką, niż podjąć pozytywne działania, które by jej pomogły i przyniosło wsparcie. Jej zdaniem, w wymiarze materialnym kosztowało to państwo dużo więcej. Według niej, chodzi tu o „politykę” mającą na celu faworyzowanie przysposobienia, a nie przechodzących trudne chwile rodzin, będące po części konsekwencją trudności budżetowych państwa.

38. Skarżąca przypominała, że utraciła swego syna z powodu warunków ekonomicznych i jej stanu zdrowia. Zauważyła, że zastosowany wobec niej środek w tej sprawie nie zostałby zastosowany innych krajach europejskich, gdzie mogłaby zachować więź z synem.

39. Co do przysposobienia niepełnego, skarżąca przypomniała, że Sąd
w Bari zastosował tego rodzaju przysposobienie w innych, niż przewidziane przez prawo przypadkach, lecz sąd w Wenecji nie uznał, że można postąpić podobnie w jej przypadku.

40. W odniesieniu do przerwania jej spotkań z synem skarżąca podkreśliła, że sąd apelacyjny uznał, że działanie to zostało nakazane niezgodnie z prawem i nie wyciągnięto z tego konsekwencji w stosunku do właściwych władz, a ona sama nie uzyskała odszkodowania.

41. Rząd przypomniał, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału władze włoskie podjęły wszystkie niezbędne działania mające na celu odbudowę związku skarżącej z synem. W szczególności, na ocenę sytuacji skarżącej wpłynęły działania opieki społecznej, kuratora i biegłego. Ingerencja
w prawo skarżącej była przewidziana przez przepisy prawa, a celem jej była ochrona dziecka. Zdaniem Rządu, należy chronić interes dziecka
w przypadku, gdy relacje między rodziną biologiczną a rodziną zastępczą są trudne i powodują zaburzenia u dziecka, lub wreszcie w przypadku trudnej sytuacji materialnej rodziny biologicznej, albo gdy dziecko jest porzucone. Rząd uważał, że przedstawione przez sądy krajowe uzasadnienia do wydanych orzeczeń były właściwe i wystarczające oraz że władze krajowe nie przekroczyły marginesu uznania określonego w ustępie 2 artykułu 8.

42. Co do przerwania kontaktów skarżącej z synem, Rząd przypomniał, że służby opieki społecznej wspierały skarżącą od chwili narodzin jej syna w odpowiednich i wyspecjalizowanych placówkach. Rząd twierdził, że nie zerwano zupełnie kontaktów; zorganizowano szereg spotkań także w czasie, gdy dziecko było umieszczone w rodzinie zastępczej. Uzasadnieniem do zawieszenia spotkań był fakt, że skarżąca „nie miała zaufania do służb opieki społecznej oraz z uwagi na trudności, z jakimi borykało dziecko w czasie tych spotkań”. Zawieszenie to było konieczne, by „zapewnić dziecku odrobinę równowagi i spokoju”

43. Rząd był zdania, że zawieszenie spotkań, o którym postanowiły władze włoskie, nie może być uznane za naruszenie artykułu 8, gdyż władze zapewniły dziecku „ spokojne życie w czasie, w którym władze sprawdzały sytuację matki w celu uznania, że dziecko może być przysposobione”.

2) Ocena Trybunału

a) Zasady ogólne

44. Trybunał od razu stwierdził, że nie ulega kwestii, iż uznanie, że A. może być przysposobiony, stanowiło ingerencję w wykonywanie prawa skarżącej do poszanowania życia rodzinnego. Trybunał przypomniał, że taka ingerencja jest zgodna z artykułem 8 jedynie w przypadku, gdy spełnia łącznie następujące warunki: jest przewidziana przez ustawę, dąży do uzasadnionego celu i jest konieczna w społeczeństwie demokratycznym, oraz w szczególności jest proporcjonalna do uprawnionego celu, do którego dąży (zob. Gnahoré p. Francji, nr 40031/98, § 50, ETPCz 2000–IX, Couillard Maugery p. Francji, nr 64796/01, § 237, z 1 lipca 2004 r. oraz Pontes p. Portugalii, nr 19554/09, §74, z 10 kwietnia 2012 r.).

45. Trybunał przypomniał, że poza ochroną jednostki przed arbitralnymi ingerencjami, artykuł 8 nakłada na państwo pozytywne zobowiązania wynikające ze skutecznego poszanowania życia rodzinnego (zob. Olsson p. Szwecji (nr 2), z 27 listopada 1992 r., § 90, seria A nr 250). Wyznaczenie granicy między obowiązkami negatywnymi a kategorią obowiązków pozytywnych wynikających z artykułu 8 jest często trudne, ale mające zastosowanie zasady są jednak porównywalne. W obu kontekstach należy mieć w szczególności wzgląd na znalezienie odpowiedniej równowagi między konkurującymi interesami, zważając jednak, że interes dziecka musi być warunkiem decydującym, który w zależności od charakteru i wagi, może być nadrzędny w stosunku do interesów rodziców (Kearns p. Francji, nr 35991/04, § 79, z 10 stycznia 2008 r.).W szczególności rodzic nie może na podstawie artykułu 8 być uprawniony do zastosowania środków, które byłyby szkodliwe dla zdrowia i rozwoju dziecka (zob. Johansen p. Norwegii, z 7 sierpnia 1996 r., § 78, Zbiór wyroków i decyzji 1996–III, oraz wyż. cyt. Gnahoré, § 59). Tak więc w kwestii przysposobienia Trybunał już uznał, że wspieranie budowy stałej więzi uczuciowej z rodzicami zastępczymi może leżeć w interesie małoletniego (zob. wyż. cyt. Johansen, § 80 oraz wyż. cyt. Kearns, § 80).

46. Trybunał przypomniał również, że zarówno w przypadku negatywnych jak i pozytywnych zobowiązań, państwo dysponuje pewnym marginesem oceny (zob. W. p. Zjednoczonemu Królestwu, z 8 lipca 1987 r., § 60, seria A nr 121), który jest różny w zależności od charakteru spornych kwestii i wagi wchodzących w grę interesów. Trybunał wymagał w szczególności, by środki prowadzące do zerwania więzów dziecka
z rodziną były stosowane w wyjątkowych przypadkach, to znaczy jedynie w takich przypadkach, gdy rodzice okazali się szczególnie niegodziwi ( Clemeno i inni p. Włochom, nr 19537/03, § 60, z 21 października 2008 r.), bądź były uzasadnione istotnym wymogiem wpływającym na interes dziecka (zob. wyż. cyt. Johansen, § 84; P., C. i S. p. Zjednoczonemu Królestwu, nr 56547/00, § 118, ETPCz 2002–VI). Można odstąpić od tego podejścia z uwagi na charakter relacji rodzic-dziecko, gdy więź jest bardzo ograniczona ( Söderbäck p. Szwecji, z 28 października 1998 r., §§ 30-34, Zbiór 1998–VII).

47. Każde umawiające się Państwo powinno ustanowić stosowny
i wystarczający zasób przepisów prawnych, aby móc zapewnić poszanowanie pozytywnego obowiązku, jaki na nim ciąży na mocy artykułu 8 Konwencji, Trybunał natomiast powinien zbadać, czy władze krajowe zastosowały i zinterpretowały właściwe przepisy prawa z poszanowaniem gwarancji artykułu 8, w szczególności uwzględniając nadrzędny interes dziecka (zob. mutatis mutandis, Neulinger i Shuruk p. Szwajcarii [WI], nr 41615/07, § 141, ETPCz 2010, K.A.B. p. Hiszpanii, nr 59819/08, § 115, z 10 kwietnia 2012 r.).

48. W odniesieniu do obowiązku Państwa w zakresie podejmowania pozytywnych działań, Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że artykuł 8 zawiera w sobie prawo jednego z rodziców do podjęcia środków zmierzających do ponownego połączenia się z dzieckiem oraz zobowiązanie władz krajowych do ułatwienia mu takiego powrotu (zob. wyż. cyt. Eriksson § 71, seria A nr 156, oraz Margareta i Roger Andersson p. Szwecji, z 25 lutego 1992 r., § 91, seria A nr 226-A). W tego rodzaju sprawach stosowność środka jest oceniana przez pryzmat szybkości jego zastosowania ( Maumousseau i Washington p. Francji, nr 39388/05, § 83, z 6 grudnia 2007 r.).

b) Zastosowanie tych zasad

49. Trybunał uważał, że w przedmiotowej sprawie decydujące znaczenie ma ustalenie, czy przed podjęciem decyzji o zerwaniu więzi z matką, władze krajowe podjęły wszelkie niezbędne i odpowiednie kroki, jakich można rozsądnie oczekiwać, by dziecko mogło normalnie żyć we własnej rodzinie.

50. Trybunał odnotował, że władze włoskie zaopiekowały się skarżącą
i jej synem od chwili jego narodzin. W październiku 2004 r., skarżąca została umieszczona wraz z A. w domu matki i dziecka, a kilka miesięcy później w innej placówce publicznej w Padwie. Po rozpoczęciu przez skarżącą pracy w szpitalu w Padwie, w porozumieniu ze służbami opieki społecznej, A. został umieszczony w rodzinie zastępczej. Po trzech miesiącach rodzina zastępcza poinformowała opiekę społeczną, że nie może opiekować się A. w porze dziennej.

51 . Trybunał zauważył, że właśnie w tym czasie skarżąca powierzyła A. opiece małżeństwa, będącego jej sąsiadami, na czas, gdy była w pracy. Służby nie wyraziły zgody na takie rozwiązanie (zob. powyżej ustęp 9)
i zawiadomiły o sytuacji skarżącej prokuratora Republiki przy sądzie rodzinnym. W wyniku zawiadomienia służb opieki społecznej, w dniu 18 grudnia 2007 r. prokurator zwrócił się do sądu z wnioskiem o wszczęcie postępowania o przysposobienie A. z uwagi na fakt, że matka nie była
w stanie opiekować się dzieckiem. Chłopiec został umieszczony w rodzinie zastępczej, a skarżącej przyznano prawo do odwiedzin.

52. Trybunał podniósł, że prawo do odwiedzin zostało zawieszone
w 2008 r., gdyż psycholog, który rozmawiał z dzieckiem, ustalił, że po spotkaniach ze skarżącą A. był bardzo niespokojny. Poza tym, zdaniem psychologa, A. nie zbudował więzi z matką, a zatem spotkania z nią były nieodpowiednie i powodowały niepokój u dziecka.

W 2009 r. sąd apelacyjny, do którego skarżąca wniosła odwołanie, uznał, że środek polegający na zawieszeniu odwiedzin powinien być uchylony.

53. W dniu 14 kwietnia 2010 r., uwzględniając opinię biegłego powołanego z urzędu, sąd rodzinny uznał, ze koniecznym jest stwierdzenie, że A. może być przysposobiony, ponieważ jego matka nie była w stanie wywiązywać się z zadań rodzicielskich i czuwać nad rozwojem osobowości A., ani zapewnić mu spokojnego dzieciństwa, a „pod względem psychologicznym wpływała traumatycznie na jego rozwój”.

54. Trybunał zauważył, że władze krajowe nie podjęły wystarczających działań mających na celu ułatwienie kontaktów A. ze skarżącą. Nadto Trybunał odnotował, że skarżąca wraz z kuratorem dziecka wnosiła
o orzeczenie przysposobienia niepełnego, tak by mogła utrzymywać więź z synem. Na poparcie tego wniosku przedstawiła szereg postanowień Sądu Rodzinnego w Bari, który za pomocą wykładni rozszerzającej artykułu 44 d), w kilku przypadkach, w których nie było mowy o porzuceniu, zezwolił na przysposobienie umożliwiające przysposobionemu na utrzymanie więzi
z rodziną biologiczną.

55. Trybunał przypomniał, że w tak delikatnych i złożonych przypadkach, pozostawiony właściwym władzom krajowym margines oceny jest różny w zależności od charakteru spornych kwestii i wagi wchodzących w grę interesów. Choć władze dysponują szeroką swobodą działania przy ocenie konieczności objęcia dziecka opieką, a w szczególności, gdy sprawa jest pilna, Trybunał musi mieć jednak pewność, że w przedmiotowej sprawie istniały okoliczności uzasadniające odebranie dziecka. Do pozwanego Państwa należy udowodnienie, że przed zastosowaniem danego środka władze dokładnie przeanalizowały wpływ, jaki wywrze na rodziców i dziecko przysposobienie, jak również inne rozwiązania niż objęcie opieką dziecka (zob. wyż. cyt. K. i T. p. Finlandii [WI], § 166; wyż. cyt. Kutzner p. Niemcom , § 67, ETPCz 2002-I).

56 . W odróżnieniu do innych spraw, które Trybunał miał sposobność rozpatrywać, w przedmiotowej sprawie dziecko skarżącej nie było narażone na przemoc czy złe traktowanie psychiczne lub fizyczne (zob., a contrario, Dewinne p. Belgii (decyzja.), nr 56024/00, z 10 marca 2005; Zakharova p. Francji (decyzja), nr 57306/00, z 13 grudnia 2005), ani wykorzystane seksualnie (zob. a contrario, Covezzi i Morselli p. Włochom, nr 52763/99, § 104, z 9 maja 2003 r.) . Trybunał przypomniał, że stwierdził naruszenie w sprawie Kutzner p. Niemcom, (wyż. cyt. § 68) w której sądy pozbawiły rodziców władzy rodzicielskiej po stwierdzeniu u nich niedoborów emocjonalnych, a orzekł, że nie doszło do naruszenia artykułu 8 w sprawie Aune p. Norwegii, (nr 52502/07, z 28 października 2010 r.), w której Trybunał podniósł, że mimo orzeczenia przysposobienia skarżąca utrzymywała osobiste kontakty z dzieckiem, co w konsekwencji nie doprowadziło do oderwania dziecka od biologicznej rodziny. Trybunał stwierdził również, że doszło do naruszenia artykułu 8 w sprawie ( Saviny p. Ukrainie, nr 39948/06, z 18 grudnia 2008 r.), w której umieszczenie dzieci skarżących było uzasadnione w sytuacji, gdy nie byli zdolni zapewnić im odpowiednich warunków życia (brak środków finansowych i predyspozycje indywidualne rodziców narażały dzieci na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia i wychowania). Poza tym, w sprawie, w której postanowiono o umieszczeniu dzieci z powodu niezrównoważenia psychicznego rodziców, Trybunał stwierdził, że nie doszło do naruszenia artykułu 8 uwzględniając również okoliczność, że związki między dziećmi a rodzicami nie zostały zerwane (zob. wyż. cyt. Couillard Maugery p. Francji).

57. W niniejszej sprawie nakazano objęcie opieką dziecka skarżącej, ponieważ nie była ona w stanie zapewnić rozwoju osobowości A. oraz oddziaływała traumatycznie na jego psychikę, między innymi z powodu niedokrwistości miejscowej, której doznała w czasie porodu. Niemniej jednak Trybunał zauważył, że wprawdzie ze zleconej przez sąd opinii biegłego wynikało, że skarżąca nie była w stanie wywiązać się z zadań rodzicielskich, jednak jej zachowanie wobec dziecka nie było negatywne.

58. Trybunał ma wątpliwości, co do odpowiedniego charakteru dowodów, na których oparły się władze, żeby stwierdzić, że warunki, w jakich żył A., narażały na szwank jego prawidłowy rozwój. Trybunał jest zdania, że przed umieszczeniem dziecka i wszczęciem postępowania
o przysposobienie, władze powinny były podjąć konkretne działania w celu umożliwienia dziecku życia z matką. Trybunał nie był przekonany, że władze kierowały się nadrzędnym interesem dziecka, orzekając przysposobienie pełne. Poza tym Trybunał przypomniał, że rolą władz
w zakresie ochrony społecznej jest właśnie pomoc osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji, służenie wskazówkami oraz udzielanie im porad, między innymi dotyczących różnego rodzaju dostępnych zasiłków, możliwości uzyskania lokalu socjalnego, czy innych środków, które pomogą im rozwiązać problemy (zob. wyż. cyt. Saviny, § 57; R.M.S. p. Hiszpanii nr 28775/12, § 86, z 18 czerwca 2013 r.). W przypadku szczególnie wrażliwych osób, władze muszą zachować szczególną uwagę i powinny im zapewnić większą ochronę ( B. p. Rumunii (nr 2), nr 1285/03, § 86 i 114, z 19 lutego 2013 r. ; Todorova p. Włochom, nr 33932/06, § 75, z 13 stycznia 2009 r.).

59. W przedmiotowej sprawie, Trybunał był zdania, że nie została należycie wzięta pod uwagę, będąca kwestią najwyższej wagi, konieczność zachowania, na ile to możliwe, więzi między skarżącą - która znajdowała się zresztą w szczególnej trudnej sytuacji - a jej synem. Władze nie zastosowały odpowiednich środków, by utrzymać więź rodzinną między skarżącą a jej synem i wspierać jej rozwój. Władze sądowe ograniczyły się do wzięcia pod uwagę trudności, które przecież mogły zostać przezwyciężone poprzez ukierunkowaną pomoc społeczną. Skarżąca nie miała szansy na odnowienie więzi z synem: biegli nie zbadali faktycznych możliwości poprawy zdolności skarżącej do opieki nad synem, mając na uwadze również jej stan zdrowia. Poza tym Rząd nie przekazał żadnego przekonującego wyjaśnienia mogącego uzasadnić zerwanie więzi rodzicielskiej między skarżącą a jej synem.

60. Trybunał ma świadomość, że odmowa orzeczenia przez sądy przysposobienia niepełnego wynika z braku we włoskim prawodawstwie przepisów umożliwiających postanowienie o tej formie przysposobienia, lecz Trybunał zauważył również, że niektóre sądy (zob. powyżej, ustęp 27) dokonując wykładni rozszerzającej artykułu 44 d) orzekły przysposobienie niepełne w kilku przypadkach, w których nie można było mówić
o porzuceniu.

61. W świetle tych ustaleń i bez względu na margines oceny pozwanego Państwa w tej materii, Trybunał stwierdził, że władze włoskie nie wypełniły swych zobowiązań przed rozważeniem opcji zerwania więzi rodzinnej i nie podjęły odpowiednich i wystarczających starań dla zapewnienia poszanowania prawa skarżącej do życia z jej dzieckiem, naruszając w ten sposób jej prawo do życia rodzinnego zagwarantowanego przez artykuł 8. Doszło, zatem do naruszenia tego przepisu.

II. ZASTOSOWANIE ARTYKUŁU 41 KONWENCJI

62. Zgodnie z artykułem 41 Konwencji,

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów oraz jeśli prawo wewnętrzne Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie.”

A.  Szkoda

63. Skarżąca żądała 120 000 euro (EUR) z tytułu doznanej w wyniku naruszenia artykułu 8 szkody.

64. Rząd uważał, że kwota ta jest wygórowana.

65. Wziąwszy pod uwagę okoliczności przedmiotowej sprawy oraz stwierdzenie, że władze włoskie nie podjęły odpowiednich
i wystarczających starań dla zapewnienia poszanowania prawa skarżącej do życia z jej dzieckiem, z naruszeniem artykułu 8, Trybunał uznał, że skarżąca doznała szkody niemajątkowej, która nie może zostać naprawiona jedynie stwierdzeniem, że doszło do naruszenia. Niemniej jednak Trybunał uznał, że żądana kwota jest wygórowana. Mając na uwadze całość materiałów pozostających w dyspozycji Trybunału i dokonując swej oceny na zasadzie sprawiedliwości, zgodnie z wymogami zawartymi w artykule 41, Trybunał przyznaje skarżącej 40 000 EUR z tytułu szkody niemajątkowej.

B.  Koszty i wydatki

66. Przedstawiając dokumenty na potwierdzenia wydatków, skarżąca wniosła również o 5 655,83 EUR z tytułu kosztów i wydatków poniesionych w związku z postępowaniem przed Trybunałem.

67. Rząd się temu sprzeciwił.

68. Według orzecznictwa Trybunału skarżący może otrzymać zwrot kosztów i wydatków tylko w przypadku, gdy kwoty te były rzeczywiście poniesione oraz niezbędne, a ponadto miały racjonalny charakter.
W przedmiotowej sprawie i wziąwszy pod uwagę dokumenty będące w jego posiadaniu oraz swoje orzecznictwo, Trybunał uważa, że żądana kwota za postępowanie przed Trybunałem jest racjonalna i przyznał ją skarżącej
w całości.

C.  Odsetki za zwłokę

69. Trybunał uznaje, że odsetki z tytułu niewypłacenia zasądzonych kwot powinny być naliczone według stopy równej krańcowej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego, powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE,

1. Uznaje skargę za dopuszczalną ;

2. Stwierdza, że doszło do naruszenia artykułu 8 Konwencji ;

3. Stwierdza

a) że pozwane Państwo winno wypłacić skarżącej w ciągu trzech miesięcy od dnia, w którym wyrok stanie się prawomocny zgodnie
z artykułem 44 § 2 Konwencji, następujące kwoty:

i) 40 000 EUR (czterdzieści tysięcy euro) powiększone o podatek, który może być pobrany, z tytułu szkody niemajątkowej ;

ii) 5 655,83 EUR (pięć tysięcy sześćset pięćdziesiąt pięć euro
i osiemdziesiąt trzy eurocenty) powiększone o podatek, który może być pobrany, z tytułu zwrotu kosztów i wydatków;

b) że od wygaśnięcia wyżej wspomnianego terminu do momentu zapłaty winny zostać naliczone od powyższych kwot odsetki zwykłe według stopy procentowej równej krańcowej stopie Europejskiego Banku Centralnego stosowanej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4. Oddala pozostałą część roszczenia dotyczącą słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku francuskim i obwieszczono pisemnie w dniu 21 stycznia 2014 r., zgodnie z artykułem 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Stanley Naismith Işıl Karakaş
Kanclerz Przewodnicząca