Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

STRASBURG

3 lutego 2022 r.

Wyrok jest ostateczny, ale może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Rudnicki przeciwko Polsce

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Komitet w składzie:

Erik Wennerström, Przewodniczący,
Lorraine Schembri Orland,
Ioannis Ktistakis, sędziowie,
i Liv Tigerstedt, Zastępczyni Kanclerza Sekcji,

mając na uwadze:

skargę (nr 22647/19) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej wniesioną do Trybunału dnia 18 kwietnia 2019 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez obywatela Polski, Jakuba Ryszarda Rudnickiego („skarżącego”);

decyzję o zakomunikowaniu Rządowi RP („Rząd”) skargi dotyczącej art. 5 ust. 3 Konwencji i uznaniu pozostałej części skargi za niedopuszczalną;

uwagi stron;

obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 stycznia 2022 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

%1  WPROWADZENIE

1. Sprawa dotyczy zarzutu nadmiernie długiego okresu stosowania wobec skarżącego tymczasowego aresztowania.

%1  FAKTY

2. Skarżący urodził się w 1973 r. i mieszka w Warszawie. Był reprezentowany przed Trybunałem przez A. Pietrykę, adwokata praktykującego w Warszawie.

3. Rząd był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, J. Sobczaka, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

4. Stan faktyczny sprawy, przedstawiony przez strony, można podsumować w poniższy sposób.

5. Do dnia 31 grudnia 2012 r. skarżący był zatrudniony na stanowisku zastępcy dyrektora w Biurze Gospodarowania Nieruchomościami Miasta Stołecznego Warszawy. Miał za zadanie nadzorowanie tzw. postępowań reprywatyzacyjnych, dotyczących ponownego nabywania nieruchomości, które rząd komunistyczny upaństwowił w 1945 r. Z racji pełnionej funkcji skarżący był upoważniony do wydawania decyzji administracyjnych w imieniu Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy.

6. W dniu 21 lutego 2014 r. Prokurator Okręgowy w Warszawie, w odpowiedzi na artykuł opublikowany w polskim dzienniku Gazeta Wyborcza, wszczął śledztwo w sprawie skarżącego dotyczące zarzutów nadużycia władzy w związku z nabyciem przez niego nieruchomości położonej w Warszawie.

7. W dniu 27 lutego 2015 r. śledztwo umorzono.

8. W dniu 26 czerwca 2015 r. ten sam prokurator odmówił wszczęcia dochodzenia w sprawie zarzutu popełnienia przez skarżącego i adwokata, R.N., oszustwa przy zakupie nieruchomości położonej w K.

9. W kwietniu 2016 r. Gazeta Wyborcza opublikowała cykl artykułów dotyczących reprywatyzacji kolejnej nieruchomości położonej w Warszawie. W dniu 30 maja 2016 r. wszczęto śledztwo w sprawach opisanych w tymże artykule.

10. W dniu 7 września 2016 r. skarżący został przesłuchany w charakterze świadka przez Prokuratora Okręgowego w Warszawie. W dniu 7 października 2016 r. Prokurator Okręgowy we Wrocławiu postanowił wznowić umorzone w dniu 26 czerwca 2015 r. śledztwo w sprawie domniemanego oszustwa przy zakupie nieruchomości położonej w K.

11. W dniu 30 stycznia 2017 r. o godz. 6.15 skarżący został zatrzymany w swoim mieszkaniu przez agentów Centralnego Biura Antykorupcyjnego działających na polecenie Prokuratora Okręgowego we Wrocławiu. W tym samym czasie zatrzymani zostali również R.N. oraz rodzice skarżącego. O ich zatrzymaniu natychmiast poinformowały państwowe media.

12. Tego samego dnia skarżącemu postawiono zarzut przyjęcia łapówki od R.N. w zamian za jego pomoc w reprywatyzacji nieruchomości oraz oszustwa popełnionego w odniesieniu do nieruchomości o znacznej wartości. Skarżący nie przyznał się do winy i odmówił składania wyjaśnień. W dniu 31 stycznia 2017 r. prokurator złożył do Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia wniosek o tymczasowe aresztowanie skarżącego.

13. W dniu 1 lutego 2017 r. Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Śródmieścia przychylił się do wniosku prokuratora i zatrzymał skarżącego w areszcie tymczasowym do dnia 30 kwietnia 2017 r. Sąd uznał, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż skarżący dopuścił się oszustwa zagrożonego karą powyżej ośmiu lat pozbawienia wolności, co samo w sobie stanowi wystarczającą podstawę do aresztowania. Stwierdził również, że chociaż skarżący nie był wcześniej karany, może próbować utrudniać postępowanie w celu uniknięcia wysokiej kary lub kontaktować się ze świadkami, którzy nie zostali jeszcze przesłuchani.

14. W dniu 1 marca 2017 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu oddalił złożone przez skarżącego zażalenie dotyczące jego tymczasowego aresztowania. Sąd zauważył, że ponieważ skarżący został oskarżony o przestępstwa popełnione wspólnie z innymi podejrzanymi – przy czym niektórzy z nich byli członkami jego bliskiej rodziny – jego zwolnienie mogłoby umożliwić im osiągnięcie porozumienia co do wersji wydarzeń, która byłaby dla nich najbardziej korzystna, a tym samym utrudnić śledztwo.

15. W dniu 24 kwietnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 29 lipca 2017 r. Sąd uznał, że skarżącemu grozi potencjalnie długa kara pozbawienia wolności oraz że może on próbować utrudniać postępowanie ze względu na złożoność śledztwa. W dniu 8 czerwca 2017 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił zażalenie wniesione przez adwokata skarżącego na to postanowienie.

16. W dniu 24 lipca 2017 r. tymczasowe aresztowanie skarżącego zostało ponownie przedłużone, do dnia 27 października 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oparł się na tych samych podstawach, co w swoim poprzednim orzeczeniu. W dniu 12 września 2017 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił zażalenie skarżącego na to orzeczenie.

17. W dniu 23 października 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 25 stycznia 2018 r. Sąd ten orzekł, że poręczenie majątkowe, niezależnie od jego wysokości, nie może zabezpieczyć prawidłowego toku postępowania. W dniu 19 grudnia 2017 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił zażalenie skarżącego.

18. W dniu 24 stycznia 2018 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 25 kwietnia 2018 r. Stwierdził, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że skarżący popełnił zarzucane mu przestępstwa. Sąd ten orzekł ponadto, że ryzyko utrudniania postępowania przez skarżącego jest uzasadnione faktem, że w czasie, gdy był zatrudniony w Biurze Gospodarowania Nieruchomościami, miał rzekomo grozić śmiercią, aby uniemożliwić osobie odwołanie się od decyzji administracyjnej, której sam był autorem. Sąd uznał również, że przedłużenie aresztu skarżącego było uzasadnione nadzwyczajnymi okolicznościami wynikającymi ze złożoności postępowania.

19. Tenże sąd podtrzymał swoje orzeczenie w dniu 9 marca 2018 r.

20. W dniu 30 marca 2018 r. prokurator wycofał zarzut korupcji wobec skarżącego.

21. W dniu 19 kwietnia 2018 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego z zastrzeżeniem, że w przypadku złożenia poręczenia majątkowego w wysokości 2 mln złotych (PLN) (500 000 euro (EUR)) zostanie on zwolniony.

22. W dniu 20 kwietnia 2018 r. tenże sąd wstrzymał wykonanie wyżej wspomnianego postanowienia do czasu rozpoznania zażalenia wniesionego przez prokuratora.

23. W dniu 9 maja 2018 r. ten sam sąd uchylił orzeczenie z dnia 19 kwietnia 2018 r. w zakresie, w jakim przewidywało ono zwolnienie skarżącego pod warunkiem złożenia poręczenia majątkowego. Sąd orzekł, że podczas pracy w Biurze Gospodarowania Nieruchomościami skarżący rzekomo groził śmiercią M.M. (zob. paragraf 18 powyżej) i usiłował nakłonić M.G. do zaniedbania przez niego obowiązków na rzecz R.N., co stanowi uzasadnienie ryzyka utrudniania postępowania przez skarżącego. Jeden z sędziów zasiadających w składzie orzekającym dołączył zdanie odrębne, w której wskazał, że areszt tymczasowy powinien być stosowany tylko wtedy, gdy inne środki zapobiegawcze okażą się niewystarczające.

24. W dniu 16 lipca 2018 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu ponownie przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 21 października 2018 r. Sąd powołał się na nadzwyczajną złożoność sprawy i stwierdził, że istnieje wysokie ryzyko, że skarżący będzie utrudniał postępowanie.

25. W dniu 8 października 2018 r. do Sądu Okręgowego w Warszawie został wniesiony akt oskarżenia przeciwko skarżącemu. Oskarżono go o osiem przestępstw, w tym przyjmowanie korzyści majątkowych, płatną protekcję, pranie pieniędzy i nadużycie władzy. Prokurator wniósł o przesłuchanie 177 świadków i odczytanie zeznań kolejnych trzydziestu pięciu świadków. Akta sprawy liczyły 434 tomy.

26. W dniu 18 października 2018 r. ten sam sąd przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 19 stycznia 2019 r. z zastrzeżeniem, że w przypadku złożenia poręczenia majątkowego w wysokości 2 mln PLN (500 000 EUR) zostanie on zwolniony. W dniu 19 listopada 2018 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie podwyższył wysokość poręczenia majątkowego o kolejne 500 000 PLN (125 000 EUR).

27. W dniu 20 grudnia 2018 r. Sąd Okręgowy w Warszawie przedłużył tymczasowe aresztowanie skarżącego do dnia 30 stycznia 2019 r.

28. W dniu 11 stycznia 2019 r. ten sam sąd wyraził zgodę na obciążenie nieruchomości skarżącego w celu zabezpieczenia poręczenia majątkowego i tego dnia skarżący został zwolniony z aresztu.

29. W dniu 25 maja 2021 r. Sąd Okręgowy w Warszawie nieprawomocnym wyrokiem uniewinnił skarżącego z zarzutów sfałszowania podpisu i oszustwa.

30. Postępowanie karne przeciwko skarżącemu jest w toku.

%1  WŁAŚCIWE RAMY PRAWNE I PRAKTYKA

31. Odpowiednie prawo krajowe i praktyka dotycząca stosowania tymczasowego aresztowania, podstaw do jego przedłużenia, zwolnienia z aresztu oraz zasad dotyczących innych tzw. środków zapobiegawczych przedstawiono w sprawach: Gołek przeciwko Polsce (nr 31330/02, §§ 27–33, 25 kwietnia 2006 r.); Celejewski przeciwko Polsce (nr 17584/04, §§ 22–23, 4 maja 2006 r.); oraz Kauczor przeciwko Polsce (nr 45219/06, §§ 26–27, 3 lutego 2009 r.).

%1  PRAWO

I.  ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 5 UST. 3 KONWENCJI

32. Skarżący zarzucił, że okres jego tymczasowego aresztowania był nadmiernie wydłużony. Powołał się na art. 5 ust. 3 Konwencji, który ma następujące brzmienie:

„Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu [...] ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę”.

A.  Dopuszczalność

33. Rząd twierdził, że skarga powinna zostać uznana za niedopuszczalną ze względu na jej w sposób oczywisty nieuzasadniony charakter.

34. Skarżący nie zgodził się z tym stwierdzeniem.

35. Trybunał stwierdza, że skarga nie jest ani w sposób oczywisty nieuzasadniona, ani niedopuszczalna na jakiejkolwiek innej podstawie wymienionej w art. 35 Konwencji. Należy zatem uznać ją za dopuszczalną.

B.  Przedmiot skargi

1.  Stanowiska stron

(a)  Skarżący

36. Skarżący zarzucił, że długość jego tymczasowego aresztowania była nieuzasadniona.

37. Podnosił, że sądy krajowe automatycznie przedłużały okres jego tymczasowego aresztowania, powołując się za każdym razem na zasadniczo te same powody. Skarżący podkreślił również, że jego zatrzymanie miało miejsce kilka miesięcy po tym, jak tak zwana „afera reprywatyzacyjna” znalazła się w centrum uwagi opinii publicznej, a zatem miał on wystarczająco dużo czasu, aby podjąć próbę utrudnienia śledztwa lub ukryć się. Tymczasem zdecydował się na współpracę z agentami Centralnego Biura Antykorupcyjnego.

38. Skarżący podniósł ponadto, że jego tymczasowe aresztowanie miało negatywny wpływ na jego rodzinę, w tym na córkę, która cierpiała na depresję. Stwierdził, że nigdy nie otrząsnęła się z traumy spowodowanej jego aresztowaniem i popełniła samobójstwo na początku lipca 2020 r.

(b)  Rząd

39. Rząd stwierdził, że długość pozbawienia wolności skarżącego była zgodna ze standardami mającymi zastosowanie na podstawie art. 5 ust. 3 Konwencji, a zatem nie wykazywała naruszenia tego przepisu. Rząd podniósł, że powody wymienione w decyzjach sądów krajowych były „istotne” i „wystarczające” dla uzasadnienia całego okresu aresztowania skarżącego. Rząd w szczególności odniósł się do złożoności sprawy, liczby podejrzanych oraz faktu, że skarżący już wcześniej groził śmiercią jednej osobie i podżegał inną osobę do zaniedbywania obowiązków. Podkreślił również, że uzasadnione podejrzenie winy skarżącego utrzymywało się przez cały okres jego pozbawienia wolności. Rząd argumentował, że mając do czynienia z potencjalnie surową karą, skarżący mógł próbować zakłócić przebieg postępowania.

2.  Ocena Trybunału

(a)  Zasady ogólne

40. Trybunał przypomina, że zasady ogólne dotyczące prawa do procesu w rozsądnym terminie lub do zwolnienia w oczekiwaniu na proces, gwarantowanego przez art. 5 ust. 3 Konwencji, zostały określone w wielu jego poprzednich wyrokach (zob. m.in., Kudła przeciwko Polsce [WI], nr 30210/96, §§ 110 i nast., ETPC 2000-XI; McKay przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 543/03, §§ 41–44, ETPC 2006-X, i przytoczone tam orzecznictwo; oraz Buzadji przeciwko Republice Mołdawii [WI], nr 23755/07, §§ 84–91, 5 lipca 2016 r.).

(b)  Zastosowanie powyższych zasad w niniejszej sprawie

41. Trybunał na wstępie zauważa, że tymczasowe aresztowanie skarżącego trwało od 30 stycznia 2017 r., kiedy to został on zatrzymany pod zarzutem korupcji i oszustwa na dużą skalę, do 11 stycznia 2019 r., kiedy został zwolniony za kaucją (zob. paragrafy 11–13 i 28 powyżej). W związku z tym okres, który należy wziąć pod uwagę, wynosi jeden rok i jedenaście miesięcy.

42. Trybunał zauważa ponadto, że w swoich orzeczeniach dotyczących tymczasowego aresztowania skarżącego sądy krajowe opierały się głównie na uzasadnionym podejrzeniu wobec skarżącego, wzmocnionym przez bliskie więzi łączące go z innymi podejrzanymi, surowość kary, którą był zagrożony, oraz ryzyko utrudniania przez niego postępowania. Dwukrotnie sąd krajowy odniósł się również do faktu, że skarżący groził śmiercią, aby uniemożliwić jednej osobie złożenie odwołania od decyzji administracyjnej korzystnej dla R.N., oraz podżegał inną osobę do zaniedbywania przez nią obowiązków na korzyść R.N. (zob. paragrafy 18 i 23 powyżej).

43. W odniesieniu do zarzutu grożenia przez skarżącego śmiercią Trybunał zauważa, że w swoich pismach procesowych skarżący wskazał, iż M.M., któremu skarżący miał rzekomo grozić, wycofał swoje zeznania. Rząd nie odniósł się do tego argumentu w swoich oświadczeniach i wydaje się, że skarżącemu nigdy nie postawiono zarzutu grożenia M.M. Ponadto w uzasadnieniu sądu krajowego nie przedstawiono żadnych dalszych szczegółów, a jedynie odnotowano, że skarżący rzekomo groził M.M., kiedy był zatrudniony w Biurze Gospodarowania Nieruchomościami. Trybunał nie jest przekonany, że takie niepotwierdzone zarzuty uzasadniały ryzyko utrudniania przez skarżącego postępowania w trakcie trwającego śledztwa.

44. Ponadto Trybunał nie jest przekonany, że działania rzekomo podjęte przez skarżącego przed wszczęciem śledztwa mogą uzasadniać cały okres jego zatrzymania. Rząd nie przedstawił żadnych dowodów na to, że skarżący próbował wpływać na świadków, składać fałszywe zeznania czy manipulować dowodami. Jest oczywiste, że skarżący był świadom zainteresowania władz sprawą już przed jego zatrzymaniem (zob. paragrafy 6–8 powyżej) i nie ma dowodu, że próbował utrudniać postępowanie.

45. Trybunał zauważa, że ryzyko utrudniania postępowania może być znacznie wyższe, jeśli istnieje poważne podejrzenie, że kilku podejrzanych działało jako zorganizowana grupa przestępcza, ponieważ taka grupa może uciec się do różnych bezprawnych środków, aby spróbować uniemożliwić organom ścigania ustalenie faktów. Jednakże, chociaż skarżącemu zarzucono popełnienie przestępstw wspólnie z ośmioma innymi podejrzanymi, nie zarzucono mu działania w ramach zorganizowanej grupy przestępczej (por. Bąk przeciwko Polsce, nr 7870/04, § 57, 16 stycznia 2007 r.).

46. Trybunał zauważa ponadto, że co do zasady właściwe władze powinny uciekać się do najmniej restrykcyjnych środków w celu zapewnienia właściwego przebiegu postępowania karnego. Jednakże w przypadku skarżącego, ilekroć władze przewidywały możliwość nałożenia na niego mniej restrykcyjnych środków zapobiegawczych, takich jak poręczenie majątkowe, odnośne postanowienia były uchylane w postępowaniu odwoławczym. W swoim uzasadnieniu sądy drugiej instancji opierały się zasadniczo na tych samych kryteriach co sądy niższej instancji lub odwoływały się do okoliczności sprzed wszczęcia dochodzenia. Również powody, dla których skarżący był przetrzymywany w areszcie, nie zmieniły się z czasem. W świetle powyższego wyjaśnienie powodów, dla których mniej restrykcyjne środki uznano za niewystarczające w niniejszej sprawie, nie wydaje się przekonujące (zob. Jabłoński przeciwko Polsce, nr 33492/96, § 83, 21 grudnia 2000 r.; Iłowiecki przeciwko Polsce, nr 27504/95, §§ 63–64, 4 października 2001 r.; oraz Celejewski, cyt. powyżej, § 39).

47. Trybunał zauważa również, że obszerny materiał dowodowy i złożoność sprawy nie mogą same w sobie uzasadniać całego okresu tymczasowego aresztowania. Na władzach nadal spoczywa obowiązek udowodnienia ciągłej potrzeby pozbawienia wolności, w szczególności w sytuacji, gdy zgromadzono już znaczną część materiału dowodowego. W takich sytuacjach władze muszą podać konkretne powody, dla których konieczne jest kontynuowanie pozbawienia wolności zamiast zastosowania mniej restrykcyjnych środków zapobiegawczych (zob., odpowiednio, Buzadji, cyt. powyżej, §§ 89–91).

48. Mając na uwadze powyższe, Trybunał stwierdza, że chociaż powody podane przez władze krajowe mogły uzasadniać początkowe tymczasowe aresztowanie skarżącego, nie były one „istotne” ani „wystarczające”, by uzasadnić przedłużenie aresztu skarżącego do prawie dwóch lat. W tych okolicznościach nie jest konieczne zbadanie, czy postępowanie było prowadzone ze szczególną starannością.

49. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji.

I.  ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

50. Artykuł 41 Konwencji stanowi:

„Jeśli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej protokołów, oraz jeśli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi potrzeba, słuszne zadośćuczynienie pokrzywdzonej stronie”.

51. Skarżący zażądał kwoty 25 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.

52. Rząd kwestionował to roszczenie.

53. Dokonując oceny na podstawie zasady słuszności, Trybunał zasądza na rzecz skarżącego kwotę 2700 EUR tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, powiększoną o ewentualny podatek należny od tej kwoty.

54. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.

  Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1.  Uznaje skargę za dopuszczalną;

2.  Orzeka, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji;

3.  Orzeka,

(a)  że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy, uiścić na rzecz skarżącego kwotę 2700 EUR (dwa tysiące siedemset euro) tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, powiększonego o wszelkie podatki należne od tej kwoty, przeliczonego na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;

(b)  że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe;

4.  Oddala pozostałą część roszczenia skarżącego, które dotyczy słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie w dniu 3 lutego 2022 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Liv Tigerstedt Erik Wennerström
Zastępca Kanclerza Przewodniczący