Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

Niniejszy wyrok został zmieniony zgodnie z art. 80 Regulaminu Trybunału w wyroku z dnia 27 sierpnia 2019 r.

STRASBURG

11 grudnia 2018 r.

OSTATECZNY

11.03.2019

Wyrok ten stał się ostateczny zgodnie z warunkami określonymi w art. 44 ust. 2 Konwencji. Może podlegać korekcie wydawniczej.

W sprawie Rodionov p. Rosji,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (trzecia sekcja), zasiadając jako izba w składzie:

Vincent A. De Gaetano, przewodniczący,
Branko Lubarda,
Dmitry Dedov,
Pere Pastor Vilanova,
Alena Poláčková,
Jolien Schukking,
María Elósegui, sędziowie,
i Stephen Phillips, kanclerz sekcji,

Obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 listopada 2018 r.,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 9106/09) wniesionej przeciwko Federacji Rosyjskiej, i którą obywatel tego Państwa, p. Igor Nikolayevich Rodionov („skarżący”), wniósł do Trybunału w dniu 12 grudnia 2008 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”).

2. Skarżącego reprezentowała pani M.V. Semenov, prawniczka praktykująca w Petersburgu. Rząd rosyjski („Rząd”) reprezentował był przez swojego pełnomocnika, p. G. Matiouchkine’a, dawnego przedstawiciela Federacji Rosyjskiej przy Europejskim Trybunale Praw Człowieka, następnie przez p. M. Galperine’a, aktualnego przedstawiciela.

3. Skarżący zarzucał między innymi, że podczas procesu karnego został umieszczony w metalowej klatce, był przetrzymywany i przewożony w złych warunkach i nie dysponował skutecznym środkiem odwoławczym w tym zakresie, że długość jego tymczasowego aresztowania była nadmierna, że zgodność z prawem jego tymczasowego aresztowania nie została zbadana „bezzwłocznie”, że był nieobecny na jednej z rozpraw odwoławczych dotyczących zgodności z prawem jego dalszego przetrzymywania w areszcie śledczym, że postępowanie karne przeciwko niemu było pod różnymi względami nierzetelne, że podsłuchiwanie jego rozmów telefonicznych stanowiło naruszenie jego życia prywatnego i że nie dysponował w tym względzie żadnymi skutecznymi środkami odwoławczymi, że zajęcie czasopism i odbiornika radiowego przez administrację więzienną w nieproporcjonalny sposób ingerowała w jego prawo do otrzymywania informacji i wreszcie, że jego prawo do złożenia skargi indywidualnej nie było respektowane przez władze krajowe. Powołał się na art. 3, art. 5 ust. 3 i 4, art. 6 ust. 1, 2 i 3 lit. b) i c), art. 8, 10, 13 i 34 Konwencji.

4. W dniu 15 listopada 2016 r. wymienione powyżej zarzuty zostały zakomunikowane Rządowi i skargę uznano w pozostałym zakresie za niedopuszczalną zgodnie z art. 54 § 3 Regulaminu Trybunału.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

5. Skarżący urodził się w 1970 r. i mieszka w Sosnowym Borze.

A. Postępowanie karne, tymczasowe aresztowanie i skazanie skarżącego

1. Podsłuchiwanie rozmów telefonicznych i zatrzymania osób podejrzanych o udział w obrocie narkotykami

6. W okresie od dnia 11 kwietnia do dnia 9 czerwca 2006 r. sąd miejski w Petersburgu ( Санкт-Петербургский городской суд) wydał postanowienia upoważniające petersburski wydział regionalny Federalnej Służby Kontroli Narkotyków („FSKN”) do podsłuchiwania telefonów komórkowych zgodnie z ustawą o operacyjnych środkach dochodzeniowych („UOŚD”). Trybunał nie dysponuje odpisami tych postanowień.

7. W ramach tych podsłuchów telefonicznych FSKN stopniowo sporządziła listę sześciu osób podejrzanych o udział w obrocie narkotykami, która obejmowała: skarżącego, G., P., V., B. i M. Na podstawie informacji zebranych z podsłuchów, FSKN dokonała zatrzymania G. i P. (w dniu 31 maja 2006 r.), V. (w dniu 15 czerwca 2006 r. ) oraz M. (w dniu 26 lipca 2006 r.). W czasie tych zatrzymań wyżej wspomniane osoby znajdowały się w posiadaniu różnych ilości środków odurzających. Ponadto FSKN dokonała zajęcia paczek z narkotykami podczas przeszukania ( досмотр) wspólnego miejsca zamieszkania G. i P. w dniu ich zatrzymania, a także przeszukania miejsca zamieszkania V., które przeprowadzono w dniu 20 czerwca 2006 r. Wszystkie czynności przeszukania, zatrzymania i zajęcia przeprowadziła FSKN w ramach UOŚD.

8. Po każdym zatrzymaniu wszczęto postępowanie karne przeciwko zatrzymanym, jak również przeciwko B. Ten ostatni nie został zatrzymany, ale przedstawiono mu zarzuty w związku ze zdarzeniem z dnia 26 lipca 2006 r., a mianowicie usiłowaniem sprzedaży narkotyków przez M.

2. Zatrzymanie skarżącego

9. Wyżej wspomniany podsłuch telefoniczny pozwolił FSKN podejrzewać, że skarżący przygotowuje się do przewozu środków odurzających – wynajętym samochodem – z Petersburga do Moskwy w dniu 15 sierpnia 2006 r. FSKN przeprowadziła czynności monitorowania pojazdu i zorganizowała zatrzymanie skarżącego w punkcie kontrolnym policji drogowej na obrzeżach Petersburga. Funkcjonariusze FSKN – Ko., Sl., Iv. i Ge. – przybyli na miejsce w dniu 15 sierpnia 2006 r. około godziny 19:00.

10. Tego samego dnia około godz. 20:10 policja drogowa zatrzymała monitorowany pojazd. Za kierownicą pojazdu siedział skarżący. Towarzyszyła mu pasażerka, Ma., która zajmowała miejsce pasażera z przodu pojazdu.

11. Funkcjonariusz Sl. z FSKN zwrócił się do skarżącego, by ten wyszedł z pojazdu, natomiast drugi funkcjonariusz to samo polecenie wydał Ma. Po wyjściu z pojazdu skarżącego zakuto w kajdanki. Funkcjonariusz FSKN wsiadł wówczas za kierownicę pojazdu i przejechał kilka metrów, aby zaparkować pojazd na miejscu parkingowym znajdującym się w pobliżu punktu kontrolnego.

12. Następnie oficer Sl. zapytał skarżącego, czy ten znajduje się w posiadaniu substancji zabronionych. Skarżący odpowiedział, że na tylnym siedzeniu pojazdu znajduje się paczka tabletek z narkotykami.

13. O godzinie 20:20 oficer Sl. przystąpił do przeszukania ( досмотр) przedmiotowego pojazdu. Dwóch świadków było już na miejscu w celu śledzenia przebiegu czynności przeszukania. Na tylnym siedzeniu samochodu funkcjonariusz Sl. znalazł torbę zawierającą paczkę tabletek, paczkę substancji w proszku i wagę elektroniczną.

14. Dodatkowo na podłodze pojazdu znaleziono plastikową paczkę w kolorze czerwonym. Zapytany przez funkcjonariuszy FSKN o zawartość tejże paczki skarżący stwierdził, że nie zna jej zawartości, ponieważ przewoził ją na prośbę innej osoby. Okazało się, że paczka zawiera torebkę z substancją w proszku.

15. Po zakończeniu czynności przeszukania o godzinie 21:50 skarżący i świadkowie zdarzenia podpisali protokół, który zawierał odniesienie do art. 6 ust. 1 (pkt 1–8), art. 15 ust. 1 (pkt 1) i art. 17 UOŚD. Protokół zawiera następujące fragmenty:

„[...] [funkcjonariusz Sl.] [...] w celu ustalenia okoliczności ( установления обстоятельств) dokonał [...] przeszukania pojazdu znajdującego się w posiadaniu podejrzanego ( подозреваемого) o popełnienie przestępstwa [...] [nazwisko skarżącego] [...]

Przed przystąpieniem do przeszukania [jego przebieg] wyjaśniono wszystkim uczestnikom oraz pouczono [ich] o przysługujących im prawach, a mianowicie o:

– konieczności uwzględnienia w protokole uwag co do przebiegu przeprowadzonego w ich obecności operacyjnego środka dochodzeniowego;

– możliwości zapoznanie się z protokołem z operacyjnego środka dochodzeniowego, podczas przeprowadzania którego byli obecni;

– możliwości zaskarżenia czynności funkcjonariuszy, którzy przeprowadzili operacyjny środek dochodzeniowy, u przełożonych funkcjonariuszy, prokuratora lub w sądzie;

[...] pouczono ich o [następujących] obowiązkach:

– obowiązku potwierdzenia, poprzez złożenie podpisu, przebiegu, treści i wynikach przeszukania;

– obowiązku nieuchylania się od zastosowania się do zgodnych z prawem poleceń wydawanych przez funkcjonariuszy organów odpowiadających za operacyjne środki dochodzeniowe [...]

Ponadto przed przeszukaniem podejrzanego o popełnienie przestępstwa i będącego przedmiotem przeszukania poucza się o następujących prawach:

1. Zgodnie z art. 26 § 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej każdy ma prawo do posługiwania się własnym językiem i każdy zatrzymany podejrzany o popełnienie przestępstwa ma prawo do skorzystania z pomocy tłumacza ustnego;

2. Zgodnie z art. 45 Konstytucji Federacji Rosyjskiej Federacja Rosyjska gwarantuje ochronę praw człowieka i obywatela oraz podstawowych wolności i każdy ma prawo do ochrony swoich praw i wolności w sposób niezakazany przez prawo;

3. Zgodnie z art. 46 Konstytucji Federacji Rosyjskiej każdy ma prawo do tego, by jego prawa i wolności były chronione przez sąd, a wszystkie decyzje, działania i zaniechania organów państwowych mogą być zaskarżane w sądzie (lub prokuraturze);

4. Zgodnie z art. 51 Konstytucji Federacji Rosyjskiej nikt nie może być zmuszony do składania zeznań na swoją niekorzyść, na niekorzyść małżonka i krewnych, których związek pokrewieństwa został określony przez ustawę;

5. Zgodnie z art. 62 §§ 2 i 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej posiadanie przez obywatela rosyjskiego obywatelstwa państwa obcego nie ogranicza jego praw i wolności oraz nie zwalnia go z obowiązków wynikających z obywatelstwa rosyjskiego; obywatele zagraniczni i bezpaństwowcy mają takie same prawa i obowiązki jak obywatele Federacji Rosyjskiej, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez prawo i umowy międzynarodowe zawarte przez Federację Rosyjską”.

16. Część protokołu dotycząca formy pouczenia o prawach została wypełniona w następujący sposób:

„O prawach pouczono poprzez odczytanie ich na głos przez funkcjonariuszy [ds. operacyjnych środków dochodzeniowych]"

17. Część protokołu dotycząca oświadczeń skarżącego została wypełniona w następujący sposób:

„Osoba [której dotyczyło przeszukanie], I.I. Rodionov, oświadczyła, że na tylnym siedzeniu samochodu Volvo V40 [numer tablicy rejestracyjnej] znajdowała się torebka zawierająca tabletki z narkotykiem [...].

Według oświadczeń I.I. Rodionova wszystkie ubrania, które miał na sobie, a także wszystkie przedmioty osobiste [podkreślenie], przedmioty i kosztowności znajdujące się w samochodzie, należą do niego, z wyjątkiem plastikowej paczki w kolorze czerwonym”.

18. Tego samego dnia o godzinie 23:30 skarżącego przewieziono do siedziby FSKN w Petersburgu.

19. Jeszcze tego samego dnia funkcjonariusze FSKN zwrócili się do skarżącego o dostarczenie próbek pisma, czego skarżący odmówił. Natomiast na dalsze polecenie funkcjonariuszy FSKN skarżący wypełnił rubryki dokumentu, na którym następnie umieszczono odciski palców skarżącego. Dokument ten później wykorzystano do badania daktyloskopijnego i do ekspertyzy pisma ręcznego zainteresowanego.

20. W dniu 16 sierpnia 2006 r. w godzinach od 4:00 do 5:00, funkcjonariusz Ko. z FSKN przeprowadził przesłuchanie ( опрос) skarżącego na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 UOŚD. Z podpisanego przez skarżącego protokołu z przesłuchania, wynikało, że był on przesłuchiwany w charakterze świadka oraz że zawierał wcześniej wydrukowane zeznanie o następującej treści:

„Przed przesłuchaniem pouczono mnie o [następujących prawach], które mi przysługują:

– zgodnie z art. 51 Konstytucji Federacji Rosyjskiej mam prawo odmówić składania zeznań na swoją niekorzyść, na niekorzyść małżonka i innych członków rodziny, o których mowa w art. 5 § 4 kodeksu postępowania karnego;

– mam prawo, w celu złożenia wyjaśnień, posługiwać się moim ojczystym językiem lub językiem, który znam;

– mam prawo do bezpłatnego skorzystania z pomocy tłumacza ustnego.

Zostałem pouczony o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań w rozumieniu art. 306 kodeksu karnego [...]”.

21. Część protokołu dotycząca oświadczeń skarżącego została wypełniona w następujący sposób:

„Co do przedmiotu postawionych mi pytań: odmawiam udzielenia odpowiedzi na podstawie art. 51 Konstytucji Federacji Rosyjskiej”.

22. Tego samego dnia o godzinie 14:45 skarżący został powiadomiony o postanowieniu organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania na podstawie art. 91 i 92 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) jako podejrzanego o popełnienie przestępstwa na podstawie art. 228 § 2 Kodeksu karnego (k.k.). Protokół z umieszczenia w areszcie policyjnym, sporządzony w wyżej wymienionym czasie i podpisany przez skarżącego, zawierał następujące fragmenty:

„Zostałem pouczony, że zgodnie z art. 46 k.p.k. mam prawo:

[...]

2) do składania wyjaśnień [dotyczących] przedstawionych mi zarzutów bądź do odmowy [składania wyjaśnień]. W przypadku [wyrażenia zgody] na złożenie wyjaśnień, [zostałem] pouczony, że wszystkie [moje] wyjaśnienia mogą zostać wykorzystane jako dowód w sprawie karnej, nawet jeżeli później je wycofa[m], z wyjątkiem przypadku przewidzianego w art. 75 § 2 pkt 1.

3) skorzystać z pomocy obrońcy od chwili wskazanej w art. 49 §§ 2 i 3 k.p.k. oraz prawo do porozumienia się z obrońcą na osobności i w sposób poufny przed pierwszym przesłuchaniem”.

3. Tymczasowe aresztowanie skarżącego

23. W dniu 16 sierpnia 2006 r. przeciwko skarżącemu wszczęto postępowanie karne. Skarżącego oskarżono o nielegalne nabywanie i posiadanie środków odurzających (które zajęto podczas przeszukania w dniu 15 sierpnia 2006 r.) bez zamiaru sprzedaży, który to czyn stanowi przestępstwo z art. 228 § 2 k.k.

24. Postanowieniem z dnia 17 sierpnia 2006 r. sąd rejonu Dzierżyńskiego (Дзержинский районный суд) w Petersburgu zastosował wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie. W sentencji wskazano, że skarżący ma zostać umieszczony w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w Petersburgu. Skarżący nie zaskarżył tego postanowienia.

25. Postanowieniami sądu z dnia 13 października, 28 listopada, 28 grudnia 2006 r. i dnia 29 stycznia 2007 r. tymczasowe aresztowanie skarżącego zostało przedłużone w trakcie prowadzonego postępowania przygotowawczego. Skarżący nie zaskarżył tych postanowień.

26. Postanowieniem z dnia 1 marca 2007 r. sąd rejonu kirowskiego (Кировский районный суд) w Petersburgu („sąd rejonu kirowskiego”) przedłużył stosowanie tymczasowego aresztowania wobec skarżącego, a także wobec czterech jego współoskarżonych. Konieczność dalszego stosowania tymczasowego aresztowania wobec skarżącego uzasadnił wagą przedstawionych mu zarzutów.

27. Następnie postanowieniami z dnia 13 czerwca i 12 listopada 2007 r. oraz 26 lutego, 26 maja i 24 czerwca 2008 r., sąd rejonu kirowskiego przedłużał, za każdym razem o trzy miesiące, okres tymczasowego aresztowania wobec skarżącego i pozostałych współoskarżonych. Postanowienia z dnia 13 czerwca i 12 listopada 2007 r. oraz z dnia 26 lutego 2008 r. zostały identycznie sformułowane i w częściach mających znaczenie dla niniejszej sprawy mają następujące brzmienie:

„[...] Pan Rodionov jest oskarżony o kierowanie zorganizowaną grupą przestępczą i nie zaprzestał działalności przestępczej nawet po zatrzymaniu pozostałych członków grupy, a zatem istnieją powody, by sądzić, że po zwolnieniu z aresztu mógłby kontynuować działalność przestępczą”.

28. Postanowienia z dnia 26 maja i 24 czerwca 2008 r. zostały identycznie sformułowane i w częściach mających znaczenie dla niniejszej sprawy mają następujące brzmienie:

„Pan Rodionov, [P., V., i M.] są oskarżeni o szczególnie poważne przestępstwa związane z obrotem dużymi ilościami środków odurzających, pan Rodionov i [M. są oskarżeni o obrót środkami odurzającymi] w ramach zorganizowanej grupy przestępczej, tj. o czyny o znacznej szkodliwości społecznej [...] [i] sąd uznaje, że środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania zastosowany w odniesieniu do czterech współoskarżonych jest zgodny z prawem i uzasadniony [...]”.

29. Skarżący nie zaskarżył tych postanowień.

30. W dniu 6 sierpnia 2008 r. skarżący złożył w sądzie rejonowym wniosek o jego zwolnienie z uwagi na fakt, że oskarżenie zakończyło przedstawianie dowodów obciążających.

31. Postanowieniem z dnia 18 września 2008 r. sąd rejonowy oddalił wniosek skarżącego. Fragmenty postanowienia mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

„[...] Sąd oddala wniosek skarżącego [o jego zwolnienie], ponieważ przedłużenie środka zapobiegawczego [w odniesieniu do skarżącego] było przedmiotem kilku kontroli sądowych i nie przedstawiono sądowi żadnych nowych dowodów, które skłoniłyby go do zmiany środka zapobiegawczego zastosowanego wobec pana Rodionova”.

32. W dniu 23 września 2008 r. skarżący zaskarżył postanowienie z dnia 18 września 2008 r.

33. W dniu 15 października 2008 r. zażalenie skarżącego przekazano do sądu miejskiego w Petersburgu.

34. W dniu 11 listopada 2008 r. sąd miejski w Petersburgu, po przeprowadzeniu posiedzenia w obecności prokuratora, lecz pod nieobecność skarżącego, oddalił zażalenie z następujących przyczyn:

„[Sąd rejonowy] słusznie uznał, że okoliczności, które stanowiły podstawę zastosowania wobec skarżącego tymczasowego aresztowania nie ustały. [Skarżący] jest oskarżony o szczególnie poważne przestępstwa związane z obrotem narkotykami w dużych ilościach i w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Sprawa karna jest obecnie przedmiotem kontroli sądowej. Odpowiadając z wolnej stopy, [skarżący] mógłby dopuszczać się matactwa procesowego”.

35. Skarżący twierdzi, że o wydaniu postanowienia z dnia 11 listopada 2008 r. dowiedział się zupełnie przypadkowo, gdy zapoznawał się z aktami sprawy karnej.

4. Rozpoznanie sprawy karnej i skazanie skarżącego

36. W bliżej nieokreślonym dniu sprawa karna przeciwko skarżącemu została połączona ze sprawą wszczętą przeciwko G., P., V., B. i M.

37. Po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego zmieniono treść zarzutów przedstawionych skarżącemu: na podstawie art. 30 ust. 1 §§ 3 oraz art. 228-1 § 3 lit. a) i d) k.k. oskarżono go o podjęcie przygotowania do sprzedaży środków odurzających (zdarzenia z 31 maja, 15 czerwca, 20 czerwca i 15 sierpnia 2006 r.) oraz o usiłowanie sprzedaży środków odurzających (zdarzenia z 26 lipca 2006 r.), w zorganizowanej grupie przestępczej, w dużych lub bardzo dużych ilościach. Oskarżyciel uznał między innymi, że G., P., V., B. i M. działali na polecenie skarżącego, kiedy próbowali sprzedać środki odurzające lub kiedy przygotowali się do tego przed ich zatrzymaniem przez FSKN.

38. W dniu 26 lutego 2007 r. skarżący otrzymał odpis aktu oskarżenia.

39. Sprawa karna została przekazana do rozpatrzenia sądowi rejonu kirowskiego w Petersburgu, który przystąpił do jej rozpoznawania w marcu 2007 r.

40. Przed sądem skarżący zaprzeczył wszystkim przedstawionym mu zarzutom. W odniesieniu do zdarzeń z 15 sierpnia 2006 r. wyjaśnił, że torba tabletek z narkotykiem i czerwona plastikowa paczka ze środkami odurzającymi znalezione w jego samochodzie nie należały do niego.

41. W trakcie rozpoznawania sprawy karnej oskarżyciel włączył do akt sprawy karnej zaświadczenia wydane w dniu 11 października 2007 r. przez zastępcę prezesa sądu miejskiego w Petersburgu informujące, że podsłuch i nagrywanie rozmów telefonicznych skarżącego i jego współoskarżonych zostało zatwierdzone orzeczeniami tego sądu wydanymi dnia 11 kwietnia 2006 r., (nr 1874s i 1878s), 27 kwietnia 2006 r. (nr 2447s i 2448s), 29 maja 2006 (nr 3150s) i dnia 9 czerwca 2006 r. (nr 3384s i 3385s).

42. W lipcu 2008 r. skarżący zwrócił się do sądu miejskiego w Petersburgu o wydanie mu odpisów orzeczeń nr 1874s, 1878s, 2447s, 2448s, 3150s, 3384s, 3385s.

43. Pismem z dnia 31 lipca 2008 r. sąd miejski w Petersburgu poinformował skarżącego, że powyższym orzeczeniom nadano klauzulę „tajne” i nie mogą zostać mu przekazane.

44. Na rozprawie w dniu 18 września 2008 r. skarżący zwrócił się do sądu o wyłączenie kilku dowodów obciążających przedstawionych przez prokuraturę, w szczególności wszystkich protokołów z przeszukań przeprowadzonych przez FSKN podczas zatrzymania oskarżonego, raport z badania przez biegłego jego pisma oraz nagrań z podsłuchów telefonicznych. Stwierdził on, że wszystkie przeszukania przeprowadzone przez FSKN, w tym to, które miało miejsce w dniu 15 sierpnia 2006 r., kiedy został zatrzymany, zostały przeprowadzone bez obecności obrońcy, że badanie jego pisma opierało się na dokumencie noszącym jego odciski palców, wypełnionym przez skarżącego w dniu 15 sierpnia 2006 r. również bez obecności obrońcy i bez powiadomienia skarżącego o celu tego środka przez funkcjonariuszy FSKN. Następnie dodał, że postanowienia sądu zezwalające na podsłuchiwanie linii telefonicznych nie zostały przedstawione obronie. W uzasadnieniu do swojego dwunastostronicowego wniosku skarżący odwołał się między innymi do norm prawa międzynarodowego, w szczególności do art. 8 Konwencji, a także do licznych przepisów prawa krajowego, w tym do art. 91 i 92 kpk.

45. W postanowieniu z dnia 9 października 2008 r. sąd rejonu kirowskiego odrzucił wniosek skarżącego. Sąd uznał, że zainteresowany nie uzasadnił w wystarczającym stopniu swojego wniosku, ponieważ nie wskazał, jakie jego zdaniem dowody należy wyłączyć z akt i jakie przepisy kpk miałyby zostać naruszone w niniejszej sprawie.

46. Wyrokiem z dnia 13 października 2008 r. sąd rejonu kirowskiego uznał skarżącego za winnego większości zarzucanych mu czynów i skazał go na karę dwunastu lat pozbawienia wolności.

47. Aby wysnuć taki wniosek w odniesieniu do zdarzeń z 31 maja, 15 czerwca, 20 czerwca i 24 lipca 2006 r., sąd uwzględnił szereg dowodów, w tym:

– wyjaśnienia współoskarżonych, G., P., V. i M., którzy przyznali się do winy;

– zeznania funkcjonariuszy FSKN i świadków zdarzenia dotyczące przebiegu zatrzymania współoskarżonych i zastosowanych wobec nich środków dochodzeniowych;

– zeznania biegłych, którzy przeprowadzili analizy chemiczne i badania daktyloskopijne, dotyczące treści sporządzonych przez nich raportów włączonych do akt sprawy karnej;

– wyniki ekspertyzy pisma ręcznego przeprowadzonej na podstawie próbki pisma zainteresowanego w dniu 15 sierpnia 2006 r. po jego aresztowaniu;

– nagrania rozmów telefonicznych pomiędzy współoskarżonymi a skarżącym;

– zeznania funkcjonariusza K. z FSKN, który stwierdził między innymi, że rozmowy telefoniczne skarżącego zostały przechwycone i zarejestrowane, ponieważ FSKN dysponowała informacjami pozwalającymi sądzić, że zainteresowany uczestniczył w obrocie środkami odurzającymi;

– zaświadczenia sądu miejskiego w Petersburgu z dnia 11 października 2007 r. potwierdzające, że zezwolił on na podsłuch telefoniczny współoskarżonych w orzeczeniach z dnia 11 i 27 kwietnia, 29 maja i 9 czerwca 2006 r.

48. Co do zdarzeń z 15 sierpnia 2006 r. sąd rejonu kirowskiego wziął pod uwagę następujące dowody:

– zeznania funkcjonariuszy FSKN, Sl., Iv. i Ge., którzy oświadczyli, że posiadają informacje na temat zamiarów skarżącego dotyczących przewozu środków odurzających w dniu 15 sierpnia 2006 r. i opisali w swoich oświadczeniach, jak doszło do zatrzymania skarżącego w tym dniu w warunkach opisanych w paragrafach 10–14 powyżej;

– zeznania świadków zdarzenia, V. i K., którzy wskazali, że w dniu 15 sierpnia 2006 r. byli świadkami kontroli pojazdu skarżącego, w wyniku której znaleziono dwie paczki, jedną zawierającą torebkę z tabletkami, wagę z zestawem odważników i laptop, oraz drugą zawierającą dwie torebki;

– zeznania świadka M., który oświadczył, że w dniu 15 sierpnia 2006 r. znajdował się w pojeździe skarżącego w momencie jego zatrzymania i że był świadkiem zajęcia obydwu paczek podczas przeszukania przedmiotowego pojazdu przez funkcjonariuszy FSKN;

– protokół z przeszukania pojazdu skarżącego sporządzony w dniu 15 sierpnia 2006 r. (paragrafy 15–17 powyżej);

– substancje zajęte w dniu 15 sierpnia 2006 r. podczas przeszukania pojazdu skarżącego i raporty z analizy chemicznej tychże substancji, z których wynika, że są to różne środki odurzające;

– raporty FSKN z przebiegu operacji monitoringu prowadzonej wobec skarżącego w dniu 15 sierpnia 2006 r.;

– dokumentację dotyczącą najmu pojazdu przez skarżącego.

49. Skarżący zaskarżył wyrok z dnia 13 października 2008 r., ponownie przytaczając między innymi argumenty przedstawione na rozprawie w dniu 18 września 2008 r. przed sądem rejonu kirowskiego dotyczące wyłączenia niektórych dowodów obciążających, a w szczególności odnosząc się do art. 6 i 8 Konwencji. Skarżący podnosił również, że jego wniosek z dnia 18 września 2008 r. nie został rozpoznany co do istoty.

50. Wyrokiem z dnia 18 maja 2009 r. sąd miejski w Petersburgu utrzymał w mocy wyrok wydany w postępowaniu odwoławczym z dnia 13 października 2008 r. Uznał on, że sąd pierwszej instancji prawidłowo rozpoznał wszystkie wnioski zainteresowanego, w tym te dotyczące wyłączenia dowodów obciążających. W odniesieniu do podsłuchu telefonicznego, sąd w Petersburgu uznał, że sąd pierwszej instancji sprawdził jego zgodność z prawem na podstawie zaświadczeń, które oskarżyciel włączył do akt sprawy karnej w dniu 11 października 2007 r. i które stanowiły dowód wydania odpowiednich orzeczeń.

B. Warunki pobytu skarżącego w areszcie śledczym nr IZ–47/1 i w pomieszczeniach sądu rejonowego oraz warunki jego transportu do sądu i z sądu

1. Wersja skarżącego

51. Od dnia 18 sierpnia 2006 r. do 1 października 2008 r. oraz od 23 marca do 21 sierpnia 2009 r. skarżący przebywał w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w Petersburgu. Skarżący twierdzi przede wszystkim, że był umieszczany w celach o powierzchni nieprzekraczającej 7,56 m ² i w których znajdowało się sześć miejsc do spania, umywalka i toaleta. W październiku 2007 r. miał zostać przeniesiony do oddziału nr 2/1 tego samego aresztu śledczego i był umieszczany w innych celach, które miały tę samą powierzchnię i tę samą liczbę miejsc do spania, co poprzednie. Skarżący twierdzi, że liczba osadzonych w tych celach wahała się od czterech do pięciu. Według skarżącego toalety bezpośrednio stykały się z umywalkami i nie były wyodrębnione od pozostałej części celi żadną przegrodą. Dodaje, że kraty w oknach, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz, ograniczały ilość naturalnego światła i uniemożliwiały otwarcie okien w celu przewietrzenia celi. Cele miały być oświetlane żarówką 60-watową w ciągu dnia i żarówką 40-watową nocą. Skarżący twierdzi, że w celach nie było ani stołu, ani ławki. Utrzymuje, że system wentylacyjny nie działał, nie było wystarczającego ogrzewania, a zimą temperatura wynosiła od 10 do 15°C, w celach nie było ciepłej wody, a osadzeni mieli na prysznic tylko 15 minut w tygodniu. Zdaniem skarżącego osadzeni mieli prawo do zaledwie jednej godziny spaceru dziennie, który odbywali na dziedzińcach o powierzchni 12 m ² otoczonych murami o wysokości 3,5 m i przykrytymi okratowaniem. Skarżący dodaje, że uprawianie sportu nie było tam możliwe ze względu na brak miejsca i sprzętu.

52. Skarżący twierdzi, że w okresie od 26 lutego 2007 r. do 13 października 2008 r. był przewożony do sądu rejonu kirowskiego na rozprawy karne. Wskazuje, że budzono go o godzinie 5 rano, a godzinę później umieszczano w „celi wieloosobowej” o powierzchni 8 m ² wraz z dziesięcioma lub czternastoma innymi osadzonymi. Twierdzi, że przed przewiezieniem go do siedziby sądu przebywał tam do godziny 10:00 lub 10:30. Wieczorem, po powrocie do aresztu, miał być przetrzymywany w celi wieloosobowej do godziny 21:00, po czym był odprowadzany do swojej celi.

53. Skarżący twierdzi, że był przewożony w furgonetkach więziennych, które miały dwa przedziały o długości 2,8 m i szerokości 1,3 m oraz jeden przedział o powierzchni do 1 m ² i wysokości od 1,5 m, przy czym furgonetki te nie miały okien ani systemu wentylacyjnego i ogrzewanie nie działało. Zdaniem skarżącego furgonetki przewoziły jednocześnie od dwudziestu do dwudziestu pięciu osadzonych. Dodaje, że od 2008 r. był transportowany w kajdankach, co z uwagi na brak krat wewnątrz przedziałów, które mogłyby utrzymać go podczas transportu, powodowało jeszcze większe cierpienie. Przejazdy miały trwać od godziny dwudziestu minut do półtorej godziny.

54. Skarżący twierdzi ponadto, że w dniach, w których był przewożony do sądu, nie dawano mu posiłków. Według niego od czerwca 2008 r. zaczęto mu podawać suche racje żywnościowe, których jednak nie mógł zjeść ze względu na brak gorącej wody do ich przyrządzenia.

55. Wskazuje również, że po przybyciu do sądu był umieszczany w tymczasowej celi bez okien, bez toalety i bez doprowadzonej wody. Miał być tam przetrzymywany razem z czterema do sześciu osób. W celi znajdowała się tylko jedna ławka dla trzech osób, a pozostałe osoby były zmuszane do stania, kajdanki skarżącego były zdejmowane tylko na dziesięć minut co dwie godziny, a z toalety wolno mu było korzystać tylko raz na trzy godziny.

56. Skarżący twierdzi dalej, że kajdanki zdejmowano mu dopiero po doprowadzeniu na salę sądową, gdzie był umieszczany w klatce. Zaznacza, że ściany klatki były wykonane z metalowych prętów i że znajdowała się w niej tylko ławka do siedzenia. Zdaniem skarżącego uzbrojeni funkcjonariusze z eskorty więziennej pełnili straż przy klatce otoczonej strefą bezpieczeństwa, do której nikomu nie wolno było wchodzić.

2. Wersja Rządu

57. Na podstawie zaświadczeń z dnia 14 lutego 2011 r. sporządzonych przez władze aresztu śledczego nr IZ–47/1, włączonych do akt sprawy przedłożonych Trybunałowi, Rząd stwierdza, że skarżący przebywał w tej placówce od dnia 25 sierpnia 2006 r. do 1 października 2008 r. oraz od 23 marca do 21 sierpnia 2009 r.

58. Zgodnie z wyżej wymienionymi zaświadczeniami Rząd utrzymuje, że rejestry zawierające tożsamość osób przetrzymywanych w każdej z cel, w których skarżący przebywał w wyżej wskazanym okresie, zostały zniszczone zgodnie z wewnętrznymi instrukcjami. Przez cały okres pobytu skarżącego w areszcie miał on jakoby mieć zapewnione indywidualne miejsce do spania, a pozostałe warunki fizyczne jego zatrzymania, takie jak temperatura, oświetlenie, wilgotność i warunki sanitarne w celach, a także możliwość wzięcia prysznica i odbycia codziennego spaceru, były zgodne z obowiązującymi normami krajowymi.

59. Ponadto Rząd twierdzi, że w okresie od 26 lutego 2007 r. do 13 października 2008 r. skarżący był przewożony między aresztem śledczym a sądem rejonu kirowskiego w specjalnych furgonetkach przeznaczonych do przewozu od jedenastu do dwudziestu jeden osób. W czasie transportu skarżącego liczba ta nigdy nie została przekroczona, zainteresowany zajmował miejsce siedzące we wnętrzu furgonetek, które były wyposażone w systemy wentylacji i oświetlenia i nie były wyposażone w pasy bezpieczeństwa, aby zapobiec wszelkim możliwościom samookaleczenia. Rząd nie przekazał informacji dotyczących powierzchni tych furgonetek ani liczby osób przewożonych jednocześnie ze skarżącym.

60. Jeśli chodzi o warunki przetrzymywania skarżącego w sądzie rejonu kirowskiego, Rząd twierdzi, że sekcja konwojowa sądu składała się z siedmiu tymczasowych cel przeznaczonych dla trzech osób każda, a także z toalet i bieżącej wody. Co się tyczy posiłków, Rząd potwierdza, że skarżący otrzymywał liofilizowane racje żywnościowe.

61. Jeśli chodzi o warunki przetrzymywania skarżącego na sali sądowej, Rząd twierdzi, że skarżący został tam umieszczony za metalową osłoną z krat i mógł siedzieć na ławce.

C. Kontrola korespondencji skarżącego z Trybunałem

62. W dniu 12 grudnia 2008 r. skarżący wysłał do Trybunału formularz skargi. Pismem z dnia 16 lutego 2009 r. sekretariat Trybunału potwierdził jego otrzymanie.

63. W dniu 13 marca 2009 r. pismo z sekretariatu z dnia 16 lutego 2009 r. zaadresowane do skarżącego zostało odebrane i otwarte przez pracowników aresztu śledczego nr IZ-47/6 w Petersburgu.

D. Dostęp skarżącego do informacji podczas tymczasowego aresztowania

64. W czerwcu 2009 r., w ramach kontroli korespondencji osadzonych, pracownicy aresztu śledczego nr IZ-47/1 skonfiskowali gazety i ogólne czasopisma prasowe przysłane skarżącemu przez jego bliskich. W bliżej nieokreślonym dniu dokonano również zajęcia radioodbiornika, który skarżący posiadał w celi.

65. Skarżący przed sądem zaskarżył czynność przedmiotowego zajęcia. Zarzucał między innymi, że stanowiła ona naruszenie jego prawa do otrzymywania informacji, które korzysta z ochrony przewidzianej w art. 10 Konwencji.

66. Wyrokiem z dnia 9 listopada 2009 r. sąd rejonu kalinińskiego (Калининский районный суд) w Petersburgu oddalił zażalenie skarżącego. Uznał, że zgodnie z art. 17 ustawy o zatrzymaniu oskarżonych (paragraf 83 poniżej), zakup gazet lub czasopism był możliwy jedynie za pośrednictwem administracji zakładu karnego. Wskazał ponadto, że regulamin wewnętrzny aresztu śledczego, między innymi w załączniku 2 (paragraf 87 poniżej), nie zezwala osadzonym na posiadanie radioodbiornika. Sąd uznał, że zgodnie z art. 25 tej ustawy i z pkt 72 i 73 regulaminu (paragrafy 84 i 86 poniżej), władze aresztu śledczego miały prawo kontrolować przesyłki i przedmioty osobiste skarżącego i dokonywać zajęcia wszelkich niedozwolonych przedmiotów. Sąd uściślił ponadto, że cele w areszcie śledczym były wyposażone w przewodowy odbiornik radiowy obsługiwany przez administrację placówki. Na koniec sąd stwierdził, że zawartość zatrzymanej paczki została następnie wysłana do zakładu karnego, do którego skarżący został przeniesiony w celu odbycia kary pozbawienia wolności.

67. W dniu 25 marca 2010 r. sąd miejski w Petersburgu oddalił odwołanie skarżącego od wyroku z dnia 9 listopada 2009 r., podzielając stanowisko sądu pierwszej instancji.

II. WŁAŚCIWE PRAWO I PRAKTYKA KRAJOWA

A. Prawo do skorzystania z pomocy adwokata w postępowaniu karnym

1. Konstytucja Federacji Rosyjskiej

68. Artykuł 48 § 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej uznaje prawo – każdej osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub oskarżonej o popełnienie przestępstwa – do skorzystania z pomocy prawnej od chwili jej zatrzymania, zastosowania wobec niej tymczasowego aresztowania lub przedstawienia jej zarzutów.

2. Kodeks postępowania karnego

69. Artykuł 46 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, w częściach istotnych dla niniejszej sprawy, stanowił:

„1. Za podejrzanego uważa się osobę, która:

[...]

2) została zatrzymana zgodnie z art. 91 i 92 niniejszego kodeksu;

[...]

4. Podejrzany ma prawo:

1) dowiedzieć się o treści przedstawianych mu zarzutów [...];

2) do składania oświadczeń i wyjaśnień [dotyczących] zarzucanych mu czynów lub do odmowy [składania wyjaśnień]. W przypadku wyrażenia zgody na złożenie wyjaśnień podejrzanego poucza się, że wszystkie jego wyjaśnienia mogą zostać wykorzystane jako dowód w sprawie karnej, nawet jeżeli później je wycofa, z wyjątkiem przypadku przewidzianego w art. 75 § 2 pkt 1;

3) skorzystać z pomocy obrońcy od chwili wskazanej w art. 49 § 3 pkt 2 i 3 kpk oraz prawo do porozumienia się z obrońcą na osobności i w sposób poufny przed pierwszym przesłuchaniem [...]”

70. Artykuł 49 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, w częściach istotnych dla niniejszej sprawy, stanowił:

„1. Za obrońcę uważa się osobę, która chroni prawa i uzasadnione interesy osób podejrzanych lub oskarżonych w sprawie karnej w sposób przewidziany w niniejszym kodeksie.

2. Adwokaci są dopuszczeni jako obrońcy [...]

3. Obrońca bierze udział w postępowaniu karnym:

[...]

2) od chwili wszczęcia postępowania karnego in personam;

3) od chwili rzeczywistego pozbawienia wolności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa:

a) w [przypadkach] przewidzianych w art. 91–92 k.p.k.;

b) w przypadku zastosowania wobec [danej] osoby tymczasowego aresztowania zgodnie z art. 100 niniejszego kodeksu;

[...]

4) od chwili zastosowania innych proceduralnych środków przymusu lub innych środków proceduralnych, które wpływają na poszanowanie praw i wolności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa [...]”.

71. Artykuł 91 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, w częściach istotnych dla niniejszej sprawy, stanowił:

„1. Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, osoba prowadząca postępowanie przygotowawcze lub prokurator są uprawnieni do zatrzymania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności, jeżeli:

1) osoba ta została ujęta na gorącym uczynku w chwili popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio po jego popełnieniu;

2) pokrzywdzeni lub świadkowie wskazują tę osobę jako sprawcę przestępstwa;

3) ślady przestępstwa zostały znalezione na tej osobie lub na jej ubraniu, w jej posiadaniu lub w jej miejscu zamieszkania.

2. Jeżeli istnieją inne podstawy, aby podejrzewać, że dana osoba popełniła przestępstwo, może ona zostać zatrzymana, jeżeli próbowała uchylać się od odpowiedzialności [wobec organów], jeżeli nie ma stałego miejsca zamieszkania, jeżeli jej tożsamość nie została ustalona lub jeżeli prokurator, a także osoba prowadząca postępowanie przygotowawcze, za zgodą prokuratora, złożyli w sądzie wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec danej osoby”.

72. Artykuł 92 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych, w częściach istotnych dla niniejszej sprawy, stanowił:

„1. Po doprowadzeniu podejrzanego do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, osoby prowadzącej postępowanie przygotowawcze lub prokuratora, sporządza się protokół zatrzymania w terminie nieprzekraczającym trzech godzin; w [protokole tym] stwierdza się, że podejrzanego pouczono o prawach przysługujących mu na podstawie art. 46 niniejszego kodeksu.

2. W protokole należy podać datę i godzinę jego sporządzenia, a także datę, godzinę, miejsce, podstawę i przyczyny zatrzymania podejrzanego, wyniki kontroli osobistej i inne okoliczności jego zatrzymania. Protokół jest podpisywany przez osobę, która go sporządziła, a także przez podejrzanego.

[...]

4. Podejrzanego przesłuchuje się zgodnie z art. 46 § 2, art. 189 i 190 niniejszego kodeksu. Przed przystąpieniem do przesłuchania podejrzany może, na wniosek, porozumieć się z adwokatem na osobności i w sposób poufny [...]”.

3. Orzecznictwo Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej

73. W orzeczeniu nr 11-P z dnia 27 czerwca 2000 r. Sąd Konstytucyjny przeanalizował niektóre przepisy Kodeksu postępowania karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (k.p.k. RFSRR) – obowiązujące w czasie zaistnienia zdarzeń – dotyczące prawa do skorzystania z pomocy adwokata. Sąd Konstytucyjny wskazał, że art. 48 § 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej, przyznający każdemu zatrzymanemu, osobie pozbawionej wolności lub osobie, której przedstawiono zarzuty, prawo do skorzystania z pomocy adwokata, stanowił uściślenie bardziej ogólnego prawa do skorzystania z profesjonalnej pomocy prawnej, zapisanego w pierwszym akapicie tego samego postanowienia Konstytucji. Stwierdził on ponadto, że ponieważ prawo do skorzystania z pomocy adwokata na każdym etapie postępowania karnego jest gwarancją konstytucyjną, jego wykonywanie nie może być ograniczone przez ustawę federalną. Z tego też względu pojęcia zawarte w k.p.k. RFSRR takie jak „zatrzymany”, „osoba, której przedstawiono zarzuty” czy „oskarżenie”, należy – jego zdaniem – interpretować w szerokim, konstytucyjnym znaczeniu tych słów, a nie w zawężającym, proceduralnym znaczeniu wspomnianego kodeksu. Sąd Konstytucyjny uściślił, że należy zatem uwzględnić nie tylko formalną sytuację procesową osoby, która jest objęta postępowaniem karnym prowadzonym z urzędu, ale również jej sytuację faktyczną. W tym kontekście prowadzenie postępowania z urzędu, a w konsekwencji prowadzenie czynności wobec takiej osoby, może polegać na wszczęciu przeciwko niej postępowania karnego, przeprowadzeniu dowodów takich jak przeszukanie, okazaniu w celach rozpoznawczych, przesłuchaniu itp. lub na zastosowaniu innych środków mających na celu oskarżenie takiej osoby o przestępstwo lub ujawnienie istnienie wobec niej podejrzeń, w tym w postaci pouczenia o prawie do odmowy składania zeznań na swoją niekorzyść, zgodnie z art. 51 Konstytucji. Ponieważ sprawa karna ma na celu ustalenie okoliczności faktycznych i dowodów przeciwko osobie ściganej z oskarżenia publicznego, Sąd Konstytucyjny podkreślił, że osoba ta powinna mieć natychmiastowy dostęp do pomocy adwokata, aby stworzyć warunki, w których będzie mogła zostać odpowiednio pouczona o swoich prawach i obowiązkach oraz o treści przedstawionych jej zarzutów, a w konsekwencji będzie mogła zapewnić sobie właściwą obronę, jak również warunki, w których dowody zebrane w trakcie postepowania przygotowawczego nie zostaną później odrzucone jako niedopuszczalne. W swojej interpretacji gwarancji konstytucyjnych w kontekście postępowania karnego Sąd Konstytucyjny oparł się na odpowiednim orzecznictwie Trybunału na podstawie art. 5 i 6 ust. 1 i 3 lit. a i c Konwencji, a w szczególności na następujących wyrokach: Deweer p. Belgii, 27 lutego 1980 r., §§ 44 i 46, seria A nr 35, Eckle p. Niemcom, 15 lipca 1982 r., § 73, seria A nr 51, Foti i Inni p. Włochom, 10 grudnia 1982 r., § 52, seria A nr 56, Quaranta p. Szwajcarii, 24 maja 1991 r., § 27, seria A nr 205, Imbrioscia p. Szwajcarii, 24 listopada 1993 r., § 36, seria A nr 275, oraz John Murray p. Zjednoczonemu Królestwu, 8 lutego 1996 r., § 66, Zbiór wyroków i decyzji 1996–I.

74. W orzeczeniu nr 234-O z dnia 20 czerwca 2006 r. Sąd Konstytucyjny uznał, że brzmienia art. 92 k.p.k., mimo że stanowi, iż pouczenie o prawach zatrzymanego powinno nastąpić nie później niż w chwili sporządzania protokołu zatrzymania, nie należy interpretować jako pozwalające na zastosowanie wobec tej osoby środka ograniczającego wolność lub środka przymusu bez pouczenia tej osoby o przysługujących jej prawach. Sąd Konstytucyjny wyjaśnił, że taka wykładnia art. 92 k.p.k. ma zastosowanie w szczególności do prawa zatrzymanego do skorzystania z pomocy adwokata od chwili rzeczywistego pozbawienia wolności lub od chwili, w którym prawa zatrzymanego zostają faktycznie ograniczone w inny sposób. Podkreślił, że w tym zakresie aktualne pozostaje jego stanowisko przedstawione w orzeczeniu nr 11-P z dnia 27 czerwca 2000 r. dotyczącym prawa do skorzystania z pomocy adwokata (paragraf 73 powyżej).

75. W orzeczeniu nr 998-O z dnia 23 kwietnia 2015 r. Sąd Konstytucyjny uściślił, że prawo do skorzystania z pomocy adwokata w rozumieniu art. 49 § 3 k.p.k. aktualizuje się, gdy tylko ograniczenia praw i wolności danej osoby stają się skuteczne, tj. od momentu, kiedy właściwe organy stosują – w odniesieniu do tej osoby –środki, które skutecznie naruszają jej prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, w tym prawo do swobodnego przemieszczania się.

76. W orzeczeniu nr 1451-O z dnia 18 lipca 2017 r. Sąd Konstytucyjny przypomniał, że art. 49 § 3 kpk wyraźnie stanowi, że prawo do skorzystania z pomocy adwokata aktualizuje się natychmiast w przypadkach wymienionych w pkt 3 lit. a) i b) oraz pkt 5 i 6 tego artykułu (paragraf 70 powyżej), w tym w chwili rzeczywistego pozbawienia wolności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa. Uściślił jednocześnie, że prawo do skorzystania z pomocy adwokata nie ma zastosowania do środków dochodzeniowych, które nie zakładają składania oświadczeń przez zatrzymanego i które są przeprowadzane bez uprzedniego powiadomienia zatrzymanego, jeśli istnieje obawa zniszczenia dowodów.

B. Ustawa o operacyjnych środkach dochodzeniowych

77. Ustawa z dnia 12 sierpnia 1995 r. nr 144-FZ ustanawia ramy prawne stosowania różnych operacyjnych środków dochodzeniowych (OŚD) przez właściwe organy. W art. 6 ust. 1 ustawy obowiązującej w momencie wydarzeń, zawarto listę następujących OŚD: 1 – przesłuchanie ( опрос) ; 2 – gromadzenie informacji ; 3 – pobieranie próbek do badań porównawczych; 4 – zakup kontrolowany; 5 – badanie przedmiotów i dokumentów; 6 – monitoring; 7 – identyfikacja osób; 8 – inspekcja pomieszczeń, budynków, konstrukcji, terenu i pojazdów; 9 – przechwytywanie korespondencji pocztowej, telegraficznej, telefonicznej lub innej; 10 – podsłuch telefoniczny; 11 – zbieranie danych z technicznych kanałów komunikacji; 12 – infiltracja operacyjna; 13 – dostawa kontrolowana; 14 – eksperyment operacyjny.

78. Artykuł 7 ustawy obowiązującej w momencie zaistnienia faktów przewidywał zastosowanie OŚD między innymi następujących okolicznościach:

1) – prowadzenie postępowania karnego;

2) – uzyskanie od organów odpowiedzialnych za zastosowanie OŚD informacji o przygotowaniu do popełnienia przestępstwa, o przestępstwie, które już zostało popełnione lub jest popełniane, o osobach [biorących udział], jeżeli nie ma wystarczających dowodów do wszczęcia postępowania karnego.

79. Zgodnie z art. 15 ust. 1 (pkt 1), obowiązującym w czasie wydarzeń, właściwe organy mają prawo do jawnego lub niejawnego stosowania OŚD wymienionych w art. 6 ustawy oraz do dokonywania w trakcie ich wykonywania konfiskaty przedmiotów i nośników.

80. Artykuł 17 ustawy upoważnia organy odpowiedzialne za stosowanie OŚD do korzystania z usług informatorów, w tym na podstawie umowy odpłatnej.

C. Przechwytywanie komunikacji telefonicznej

81. Przepisy właściwego prawa krajowego odnoszące się do poszanowania życia prywatnego i korespondencji, a w szczególności do przechwytywania połączeń telefonicznych, zostały streszczone w wyroku Roman Zakharov p. Rosji [WI] (skarga nr 47143/06, §§ 15–106, ETPC 2015) i Zubkov i Inni p. Rosji (skarga nr 29431/05 i 2 inne skargi, §§ 40–76, 7 listopada 2017 r.).

D. Prawa i obowiązki osób tymczasowo aresztowanych

1. Ustawa nr 103-FZ z dnia 15 lipca 1995 r. o tymczasowym aresztowaniu podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa

82. Prawa i obowiązki tymczasowo aresztowanych reguluje ustawa nr 103-FZ z dnia 15 lipca 1995 r. o tymczasowym aresztowaniu osób podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa (ustawa nr 103-FZ).

83. Artykuł 17 ustawy przewiduje w szczególności:

– prawo podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa do dostępu do książek i czasopism prasy drukowanej wypożyczonych z biblioteki więziennej lub zakupionych za pośrednictwem administracji więziennej (ust. 1 pkt 13) oraz prawo do otrzymywania przesyłek pocztowych i paczek (ust. 1 pkt 16);

– prawo podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa i przebywających w areszcie śledczym do prenumeraty i otrzymywania gazet i czasopism (ust. 2 pkt 4).

84. Artykuł 25 ustawy upoważnia administrację zakładu karnego do kontroli przesyłek pocztowych i paczek przekazywanych osobom tymczasowo aresztowanym oraz zakazuje przekazywania przedmiotów, substancji i środków spożywczych, które mogą stwarzać zagrożenie dla życia lub zdrowia osób lub które mogą być wykorzystane jako narzędzie do popełnienia przestępstwa lub w celach sprzecznych z celami tymczasowego aresztowania.

2. Regulamin wewnętrzny aresztów śledczych

85. Rozporządzeniem nr 189 z dnia 14 października 2005 r. (rozporządzenie nr 189) Ministerstwo Sprawiedliwości zatwierdziło regulamin wewnętrzny aresztów śledczych („regulamin”), który uzupełnia przepisy ustawy nr 103-FZ.

86. Punkt 72 regulaminu stanowi, że kontrola paczek otrzymywanych przez tymczasowo aresztowanych jest przeprowadzana przez komisję złożoną z co najmniej trzech pracowników aresztu śledczego. Punkt 73 regulaminu stanowi między innymi, że przedmioty zakazane muszą być usuwane z przesyłek i przechowywane w magazynie lub niszczone w obecności danego tymczasowo aresztowanego.

87. Załącznik nr 2 do wspomnianego regulaminu, w brzmieniu obowiązującym w czasie zaistnienia faktów, zawierał wykaz przedmiotów, którymi tymczasowo aresztowany mógł dysponować i które mógł otrzymywać w przesyłkach pocztowych lub paczkach. Wśród dozwolonych przedmiotów znalazły się książki i czasopisma drukowane wypożyczone z biblioteki więziennej lub zakupione za pośrednictwem administracji zakładu. W załączniku nr 2 do regulaminu określono, że wszelkie przedmioty nieujęte w wykazie uznaje się za zabronione.

III: ODPOWIEDNIE AKTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

A. Rada Europy

88. W dniu 11 stycznia 2006 r., na 952. posiedzeniu zastępców ministrów, Komitet Ministrów Rady Europy przyjął zalecenie Rec(2006)2 w sprawie Europejskich reguł więziennych. Fragmenty mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

„24.10. Więźniom umożliwia się samodzielne i regularne pozyskiwanie bieżących informacji w drodze subskrypcji i z lektury gazet, czasopism i innych publikacji oraz z radia lub telewizji, chyba że władze sądowe w indywidualnej sprawie nałożyły na określony czas szczególny zakaz”.

W załączniku do tego zalecenia, w częściach istotnych w niniejszej sprawie, stwierdza się:

„Reguła 24.10 odnosi się do aspektu kontaktów ze światem zewnętrznym, jakim jest możliwość otrzymywania informacji, która jest elementem prawa do wolności wyrażania opinii zagwarantowanym przez art. 10 EKPC”.

B. Organizacja Narodów Zjednoczonych

89. W dniu 17 grudnia 2015 r. Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło zmienioną wersję „Wzorcowych reguł minimalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących postępowania z więźniami (Reguły Mandeli)” (rezolucja A/RES/70/175). Fragmenty mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

„Reguła 63

Więźniów będzie się regularnie informować o ważniejszych wiadomościach poprzez lekturę gazet, czasopism, bądź też specjalnych wydawnictw instytucji o charakterze izolacyjnym, słuchanie transmisji bezprzewodowych, wykłady lub inne podobne środki, uznane i kontrolowane przez administrację zakładu”.

PRAWO

I. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 3 KONWENCJI, ROZPATRYWANEGO OSOBNO I W ZWIĄZKU Z ART. 13 KONWENCJI

90. Skarżący skarży się na warunki pobytu w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w Petersburgu, na warunki transportu do i z sądu rejonu kirowskiego oraz warunki przetrzymywania w pomieszczeniach tego sądu. Zarzuca również, że podczas prowadzonemu przeciwko niemu procesu karnego został umieszczony w metalowej klatce na sali sądowej. Wreszcie zarzuca brak skutecznych środków odwoławczych w odniesieniu do tych zarzutów. Powołuje się na art. 3 i 13 Konwencji, które stanowią:

Artykuł 3

„Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”.

Artykuł 13

„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w [...] Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu Państwowego, także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.

A. Stanowiska stron

91. Odnosząc się do swojej wersji wydarzeń (paragrafy 57–61 powyżej), Rząd utrzymuje, że przedmiotowe warunki pobytu w areszcie śledczym i transportu nie stanowiły złego traktowania.

92. Skarżący podtrzymuje swój zarzut. Wskazuje ponadto, że warunki jego pobytu w areszcie śledczym nr IZ-47/1 były podobne do opisanych w wyrokach Tsarenko p. Rosji (skarga nr 5235/09, 3 marca 2011 r.) i Popandopulo p. Rosji (skarga nr 4512/09, 10 maja 2011 r.).

B. Ocena Trybunału

1. Zarzucane naruszenie art. 3 Konwencji

a) Dopuszczalność

93. Stwierdzając, że zarzuty te nie są w sposób oczywisty nieuzasadnione w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie są one niedopuszczalne na żadnej innej podstawie, Trybunał uznaje je za dopuszczalne.

b) Przedmiot skargi

i. Warunki pobytu w areszcie śledczym nr IZ-47/1

94. Trybunał przypomina, że naruszenie art. 3 Konwencji stwierdzał już w szeregu spraw dotyczących warunków pobytu w areszcie śledczym (zob. np. sprawa Dudczenko p. Rosji, skarga nr 37717/05, §§ 116–123, 7 listopada 2017 r., Vyatkin p. Rosji, skarga nr 18813/06, §§ 36–44, 11 kwietnia 2013 r., Mayzit p. Rosji, skarga nr 63378/00, §§ 34–43, 20 stycznia 2005 r., Ananyev i Inni p. Rosji, skarga nr 42525/07 i 60800/08, §§ 160–166, 10 stycznia 2012 r.), a w szczególności, jeśli chodzi o warunki pobytu w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w Petersburgu, Tsarenko, op. cit., §§ 47–53 oraz Popandopulo, op. cit., §§ 84–89).

95. Uwzględniając przedłożone mu materiały, Trybunał uznaje, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

96. Trybunał zauważył przede wszystkim, że osadzenie skarżącego w areszcie śledczym nr IZ-47/1 niewątpliwie nastąpiło na podstawie postanowienia sądu rejonu kirowskiego z dnia 17 sierpnia 2006 r. (paragraf 24 powyżej). Z powyższego wywnioskował, że – wbrew twierdzeniom Rządu – pierwszy okres pobytu skarżącego w tym zakładzie rozpoczął się w dniu 18 sierpnia 2006 r.(paragraf 57 powyżej).

97. Trybunał stwierdza w dalej kolejności, że Rząd nie przedłożył oryginałów rejestrów więźniów za odnośne okresy (zob., a contrario, Radzhab Magomedov p. Rosji, skarga nr 20933/08, §§ 48–49, 20 grudnia 2016 r.). Zważywszy na wagę, jaką Trybunał zazwyczaj przywiązuje do poszczególnych środków dowodowych w sprawach dotyczących warunków tymczasowego aresztowania ( Ananyev i Inni p. Rosji, op. cit., §§ 127-129), Trybunał uznaje, że tym samym Rząd nie obalił twierdzenia skarżącego, zgodnie z którym w okresach od 18 sierpnia 2006 r. do 1 października 2008 r. i od 23 marca do 21 sierpnia 2009 r. był on przetrzymywany w przeludnionych celach aresztu śledczego nr IZ-47/1 (paragraf 51 powyżej).

98. W związku z tym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji w odniesieniu do warunków pobytu skarżącego w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w okresach od 18 sierpnia 2006 r. do 1 października 2008 r. oraz od 23 marca do 21 sierpnia 2009 r.

ii. Warunki transportu skarżącego do i z sądu rejonu kirowskiego w Petersburgu

99. Trybunał przypomina, że naruszenie art. 3 Konwencji stwierdzał już w szeregu spraw dotyczących warunków transportu więźniów (zob. np. Radzhab Magomedov, op. cit., §§ 59–62, Yaroslav Belousov p. Rosji, skarga nr 2653/13 i 60980/14, §§ 103–111, 4 października 2016 r., M.S. p. Rosji, skarga nr 8589/08, §§ 71–77, 10 lipca 2014 r. oraz Svetlana Kazmina p. Rosji, skarga nr 8609/04, §§ 76–79, 2 grudnia 2010 r.).

100. Uwzględniając przedłożone mu materiały, Trybunał uznaje, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

101. Trybunał zwraca uwagę, że Rząd nie przedstawił żadnych wyciągów z listów przewozowych zawierających dane dotyczące liczby osób w furgonetkach używanych do przewozu skarżącego (zob., per analogiam, Yaroslav Belousov, op. cit., § 109, i Svetlana Kazmina, op. cit., § 77), ani nie przedstawił żadnych danych dotyczących powierzchni przedziałów we wspomnianych furgonetkach (zob., per analogiam, Dudchenko, op. cit., § 129).

102. W świetle powyższego Trybunał uważa, że Rząd nie wywiązał się z ciążącego na nim obowiązku dowodowego i nie obalił za pomocą przekonujących argumentów twierdzeń skarżącego, zgodnie z którymi był on transportowany w warunkach sprzecznych z art. 3 Konwencji (paragrafy 52–55 powyżej).

103. W związku z tym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji w odniesieniu do warunków transportu skarżącego do i z sądu rejonu kirowskiego.

iii. Umieszczenie skarżącego w metalowej klatce

104. Trybunał zauważa, że poza sporem pozostaje okoliczność, iż przez cały czas trwania procesu karnego, tj. w okresie od 26 lutego 2007 r. do 13 października 2008 r., skarżący był umieszczany w metalowej klatce wewnątrz sali sądowej sądu rejonu kirowskiego (paragrafy 56 i 61 powyżej).

105. W wyroku w sprawie Svinarenko i Slyadnev p. Rosji [WI] (skargi nr 32541/08 i 43441/08, §§ 122–139, ETPC 2014 (fragmenty)) Trybunał stwierdził, że umieszczenie osoby w klatce podczas rozprawy sądowej, ze względu na swój obiektywnie poniżający charakter, jest samo w sobie sprzeczne ze standardami cywilizowanego zachowania, które charakteryzują społeczeństwo demokratyczne, stanowi obrazę godności ludzkiej wbrew art. 3 Konwencji. Trybunał powtórzył ten wniosek w swoich późniejszych wyrokach ( Urazov p. Rosji, skarga nr 42147/05, §§ 81–83, 14 czerwca 2016 r. oraz Vorontsov i Inni p. Rosji, skarga nr 59655/14 i 2 inne skargi, § 31, 31 stycznia 2017 r.).

106. Uwzględniając argumenty stron i swoje orzecznictwo w tym zakresie, Trybunał uznał, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

107. W związku z tym doszło do naruszenia art. 3 Konwencji z powodu umieszczenia skarżącego w metalowej klatce wewnątrz sali sądowej w sądzie rejonu kirowskiego.

iv. Warunki pobytu w celach tymczasowych w budynku sądu rejonu kirowskiego

108. Wobec stwierdzenia naruszenia art. 3 Konwencji w odniesieniu do warunków pobytu skarżącego w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w okresach od 18 sierpnia 2006 r. do 1 października 2008 r. i od 23 marca do 21 sierpnia 2009 r., w odniesieniu do warunków jego transportu do i z sądu rejonu kirowskiego w okresie od 26 lutego 2007 r. do 13 października 2008 r. oraz w odniesieniu do umieszczenia skarżącego w metalowej klatce w sali sądu rejonu kirowskiego (paragrafy 98, 103 i 107 powyżej), Trybunał uważa, że nie jest konieczne odrębne rozpatrzenie części zarzutu dotyczącej warunków pobytu danej osoby w celach tymczasowych sądu rejonu kirowskiego (paragraf 55 powyżej).

2. Zarzucane naruszenie art. 13 Konwencji

a) Dopuszczalność

109. Stwierdzając, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji ani że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

b) Przedmiot skargi

110. W świetle swoich ustaleń dotyczących naruszenia art. 3 Konwencji w odniesieniu do warunków pozbawienia wolności i transportu skarżącego (paragrafy 98, 103 i 107 powyżej), Trybunał uznaje, że ta część skargi jest „uzasadniona”.

111. W cytowanym powyżej wyroku w sprawie Ananyev i Inni Trybunał uznał, że rosyjski system prawny nie zapewnia skutecznych krajowych środków odwoławczych w odniesieniu do zarzutu dotyczącego warunków pobytu w aresztach śledczych, w szczególności z powodu przepełnienia zakładów karnych ( idem, § 119). Ten sam wniosek Trybunał wyciągnął również w odniesieniu do zarzutu dotyczącego warunków transportu więźniów ( M.S. p. Rosji, skarga nr 8589/08, §§ 80–86, 10 lipca 2014 r.) oraz dotyczącego umieszczenia w metalowej klatce ( Svinarenko i Slyadnev, op. cit., § 87). Trybunał uznał, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

112. W związku z tym doszło do naruszenia art. 13 Konwencji.

II. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 5 UST. 3 KONWENCJI

113. Skarżący twierdził również, że długość jego tymczasowego aresztowania nie była rozsądna w rozumieniu art. 5 ust. 3 Konwencji, którego fragmenty mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

„Każdy zatrzymany lub aresztowany, zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu [...] ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę”.

A. Stanowiska stron

114. Rząd twierdzi, że tymczasowe aresztowanie skarżącego trwało od 17 sierpnia 2006 r. do 13 października 2008 r., kiedy to został on skazany przez sąd pierwszej instancji. Dodaje, że skarżący nie zaskarżył większości postanowień, na podstawie których przedłużano jego tymczasowe aresztowanie. Jeśli chodzi o ich uzasadnienie, Rząd podnosi, że sądy krajowe należycie uwzględniły czynniki, które jego zdaniem miały znaczenie w niniejszej sprawie: wagę zarzucanych skarżącemu czynów, osobowość zainteresowanego oraz zawiły charakter sprawy karnej.

115. Na marginesie Rząd stwierdził, że skarżący nie wyczerpał dostępnych mu krajowych środków odwoławczych i że mógł w szczególności domagać się odszkodowania za nadmiernie długi czas trwania postępowania karnego na podstawie ustawy nr 68-FZ z dnia 20 kwietnia 2010 r.

116. Skarżący podtrzymuje swój zarzut.

B. Ocena Trybunału

1. Dopuszczalność

117. Trybunał zauważył, że ustawa nr 68-FZ z dnia 20 kwietnia 2010 r. przewiduje możliwość dochodzenia, na poziomie krajowym, odszkodowania za szkody poniesione przez osoby fizyczne, które padły ofiarą naruszenia ich prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie lub prawa do uzyskania w rozsądnym terminie wykonania orzeczeń sądowych (zob. szerzej na ten temat w wyrokach Kalinkin i Inni p. Rosji, skarga nr 16967/10 i 20 innych skarg, § 14–17, 17 kwietnia 2012 r., Yevgeniy Alekseyenko p. Rosji, skarga nr 41833/04, §§ 70–71, 27 stycznia 2011 r.). Rząd nie wykazał jednak, że wspomniana ustawa przewidywała możliwość dochodzenia odszkodowania w związku z pozbawieniem wolności przez nierozsądny okres w rozumieniu art. 5 ust 3 Konwencji. W związku z tym Trybunał odrzucił wstępne zastrzeżenie oparte na niewyczerpaniu krajowych środków odwoławczych.

118. Stwierdzając, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

2. Przedmiot skargi

119. Trybunał przypomina, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dotyczącym art. 5 ust. 3 Konwencji istnienie uprawdopodobnionego podejrzenia popełnienie przestępstwa przez zatrzymanego jest warunkiem sine qua non legalności dalszego zastosowania tymczasowego aresztowania. już biegiem czasu jest to jednak niewystarczające. Trybunał musi w tym przypadku ustalić, czy inne podstawy przyjęte przez organy sądowe nadal uzasadniają pozbawienie wolności. Jeżeli są one „istotne” i „wystarczające”, Trybunał sprawdza również, czy właściwe organy krajowe wykazały „szczególną staranność” w prowadzeniu postępowania (zob. m.in, Buzadji p. Republice Mołdawii [WI], skarga nr 23755/07, § 87, ETPC 2016, Zherebin p. Rosji, skarga nr 51445/09, §§ 49–54, 24 marca 2016 r. oraz Labita p. Włochom [WI], skarga nr 26772/95, §§ 152–153, ETPC 2000–IV).

120. W niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że skarżący został zatrzymany w dniu 15 sierpnia 2006 r. i uznany za winnego przez sąd orzekający w sprawie w dniu 13 października 2008 r. (paragrafy 10 i 46 powyżej). Okres, który należy brać pod uwagę, wynosił zatem dwa lata, jeden miesiąc i dwadzieścia dziewięć dni. Ze względu na znaczną długość tego okresu i domniemanie przemawiające za zwolnieniem, Trybunał uważa, że sądy krajowe miały obowiązek przytoczyć przekonujące powody przedłużenia zastosowania tymczasowego aresztowania wobec zainteresowanego ( Stepan Zimin p. Rosji, skarga nr 63686/13, 60894/14, § 55, 30 stycznia 2018 r.).

121. Chociaż skarżący nie zaskarżył postanowień w sprawie dalszego zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania, z wyjątkiem postanowienia z dnia 18 września 2008 r. oddalającego jego wniosek o zwolnienie z aresztu (paragraf 32 powyżej), Trybunał uwzględni okres poprzedzający tę datę dokonując oceny, czy zastosowanie wobec skarżącego tymczasowego aresztowania po dniu 18 września 2008 r. było rozsądne w rozumieniu art. 5 ust. 3 Konwencji ( Idalov p. Rosji [WI], skarga nr 5826/03, § 131 i 135, 22 maja 2012 r.).

122. Trybunał zauważył, że bezsporna jest okoliczność istnienia uprawdopodobnionego podejrzenia, że skarżący popełnił przestępstwo uważane za szczególnie poważne w rozumieniu prawa krajowego. Zauważa jednak, że w orzeczeniu z dnia 18 września 2008 r. sąd pierwszej instancji odwołał się do swoich wcześniejszych orzeczeń w tej samej sprawie i nie podał żadnego uzasadnienia wskazującego na konieczność przedłużenia zastosowanego wobec skarżącego środka zapobiegawczego (paragraf 31 powyżej). Tymczasem orzeczenia z 13 czerwca i 12 listopada 2007 r., jak również z 26 lutego, 26 maja i 24 czerwca 2008 r., na podstawie których wcześniej przedłużono tymczasowe aresztowanie wobec skarżącego, opierały się wyłącznie na powadze stawianych mu zarzutów, a ponadto były „zbiorowe” w tym sensie, że dotyczyły kilku współoskarżonych jednocześnie, bez analizy sytuacji osobistej każdego z nich (paragrafy 27–28 powyżej). Trybunał może jedynie stwierdzić, że ani sąd pierwszej instancji, ani organ odwoławczy nie przedstawiły żadnych konkretnych okoliczności faktycznych na poparcie swoich postanowień o przedłużeniu tymczasowego aresztowania skarżącego. Ponadto Trybunał zauważa, że sądy te nie rozważyły jednak możliwości zastąpienia tymczasowego aresztowania zainteresowanego innym środkiem zapobiegawczym, takim jak areszt domowy ( Zherebin, op. cit., § 59, oraz Aleksandr Makarov p. Rosji, skarga nr 15217/07, §§ 138–139, 12 marca 2009 r.).

123. Trybunał często stwierdzał naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji w sprawach, w których sądy krajowe stosowały tymczasowe aresztowanie wobec skarżącego, powołując się zasadniczo na powagę zarzutów i uciekając się do stereotypowych sformułowań, bez podania konkretnych faktów czy rozważenia możliwości zastosowania innych środków zapobiegawczych ( G. p. Rosji, skarga nr 42526/07, §§ 114–119, 21 czerwca 2016 r., Korkin p. Rosji, skarga nr 48416/09, §§ 88–96, 12 listopada 2015 r., oraz Idalov, op. cit., § 142–149).

124. W świetle powyższego Trybunał uznaje, że władze, poprzez zaniechanie przytoczenia konkretnych faktów i opieranie się zasadniczo i konsekwentnie na powadze zarzutów, stosowały wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie z przyczyn, które nie mogą być uznane za „wystarczające” do uzasadnienia długości stosowania tego środka.

125. W tych okolicznościach Trybunał uważa, że nie ma potrzeby dalszego badania, czy właściwe organy krajowe wykazały się „szczególną starannością” w prowadzeniu postępowania ( Dolgova p. Rosji, skarga nr 11886/05, § 50, 2 marca 2006 r.).

126. W związku z tym doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji.

III: ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 5 UST. 4 KONWENCJI

127. Skarżący twierdzi, że jego wniosek o zwolnienie z aresztu, złożony w dniu 6 sierpnia 2008 r., oraz zażalenie na postanowienie z dnia 18 września 2008 r. oddalającego jego wniosek, nie zostały rozpatrzone „bezzwłocznie”. Skarżący zarzuca również, że rozprawa w dniu 11 listopada 2008 r. przed sądem miejskim w Petersburgu odbyła się pod jego nieobecność i że nie został n powiadomiony o jej terminie. Powołuje się na art. 5 ust. 4 Konwencji, który stanowi:

„Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności”.

A. Stanowiska stron

128. Rząd nie wypowiedział się na temat zarzutu skarżącego dotyczącego szybkości rozpatrzenia jego wniosku o zwolnienie z aresztu, złożonego w dniu 6 sierpnia 2008 r. Jeżeli chodzi o szybkie rozpatrzenie zażalenia wniesionego przez zainteresowanego na postanowienie z dnia 18 września 2008 r., Rząd uznał, że zostało ono rozpatrzone zgodnie z przepisami krajowymi i bezzwłocznie. Rząd twierdzi, że zainteresowany został prawidłowo powiadomiony o terminie rozprawy wyznaczonym na dzień 11 listopada 2008 r. przed sądem miejskim w Petersburgu, ale sąd ten nie wymagał osobistego stawiennictwa. Rząd twierdzi, że adwokat skarżącego został o tym poinformowany telefonicznie.

129. Skarżący podtrzymuje swój zarzut.

B. Ocena Trybunału

1. Dopuszczalność

130. Stwierdzając, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

2. Przedmiot skargi

a) Ustalenie, czy postanowienie w sprawie wniosku o zwolnienie z aresztu złożonego przez skarżącego w dniu 6 sierpnia 2008 r. zostało podjęte bezzwłocznie

131. Trybunał przypomina, że pierwszą gwarancją wynikającą z art. 5 ust. 4 Konwencji jest prawo do skutecznego wysłuchania przez sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. W przypadku osób tymczasowo aresztowanych na warunkach określonych w art. 5 ust. 1 lit. c Konwencji, art. 5 ust. 4 wymaga przeprowadzenia rozprawy ( Nikolova p. Bułgarii [WI], skarga nr 31195/96, § 58, ETPC 1999–II, Włoch p. Polsce, skarga nr 27785/95, § 126, ETPC 2000–XI, Reinprecht p. Austrii, skarga nr 67175/01, § 31, ETPC 2005–XII, oraz Svipsta p. Łotwie, skarga nr 66820/01, § 129, ETPC 2006–III).

132. Nie należy jednak zapominać o szczególnym charakterze procedury określonej w art. 5 ust. 4 Konwencji, w szczególności o wymogu szybkości, jak również o ryzyku pewnego paraliżu postępowania karnego, jeżeli oskarżony musiałby zostać wysłuchany za każdym razem, gdy składa wniosek o zwolnienie. Z tego powodu Trybunał uznał, że możliwość skorzystania z prawa do bycia wysłuchanym przez sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, czy to w postępowaniu dotyczącym dalszego stosowania tymczasowego aresztowania, czy to w postępowaniu dotyczącym wniosku o zwolnienie, należy również zapewnić „w rozsądnych odstępach czasu” ( Knebl p. Czechom, skarga nr 20157/05, § 85, 28 października 2010 r.).

133. „Rozsądność” odstępów czasu zależy od kontekstu sprawy i rodzaju pozbawienia wolności (zob. dla uzyskania krótkiego podsumowania orzecznictwa w tym zakresie, Abdulkhakov p. Rosji, skarga nr 14743/11, §§ 211–215, 2 października 2012 r.). W kontekście pozbawienia wolności na podstawie art. 5 ust. 1 lit. c Konwencji Trybunał podkreślił, że ponieważ takie pozbawienie wolności musi być ściśle ograniczone czasowo, okresowe kontrole muszą być oddzielone jedynie krótkimi odstępami czasu ( Bezicheri p. Włochom, 25 października 1989 r., §§ 21–22, seria A nr 164). W cytowanym powyżej wyroku w sprawie Bezicheri Trybunał orzekł, że władze krajowe powinny rozpatrzyć nowy wniosek o zwolnienie z aresztu złożony przez skarżącego zaledwie miesiąc po poprzednim i że taki wniosek nie był nieuzasadniony ze strony zainteresowanego ( idem, § 21 in fine). W wyroku w sprawie Sulaoja p. Estonii (skarga nr 55939/00, § 69, 15 lutego 2005 r.) Trybunał nie uznał również za nieuzasadnione złożenie przez skarżącego wniosku o zwolnienie po upływie dwudziestu jeden dni od wydania wcześniejszego postanowienia w sprawie dalszego zastosowania tymczasowego aresztowania.

134. W niniejszej sprawie Trybunał zauważył, że w dniu 6 sierpnia 2008 r. skarżący złożył wniosek o zwolnienie z aresztu (paragraf 30 powyżej). Ostatnia kontrola legalności zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania przed złożeniem wspomnianego wniosku została przeprowadzona w dniu 24 czerwca 2008 r. (paragraf 28 powyżej), co oznacza, że czas, jaki upłynął między tymi dwoma zdarzeniami, wynosił czterdzieści dwa dni. W świetle orzecznictwa cytowanego w paragrafie 133 powyżej, Trybunał uznał, że skarżący mógł w sposób rozsądny oczekiwać, że legalność zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania zostanie poddana kontroli i że w związku z tym może on złożyć wniosek w tej sprawie, tym bardziej było to podyktowane pojawienie się nowego elementu w przebiegu postępowania karnego, a mianowicie zakończenia przedstawiania przez oskarżenie dowodów obciążających skarżącego.

135. Trybunał stwierdza dalej, że wniosek ten został faktycznie rozpatrzony przez sąd pierwszej instancji w dniu 18 września 2008 r. (paragraf 31 powyżej), czyli czterdzieści dwa dni po jego złożeniu. Przypomina, że w wyroku w sprawie Rehbock p. Słowenii (skarga nr 29462/95, §§ 85-86, ETPC 2000-XII) Trybunał orzekł, że okresu dwudziestu trzech dni między złożeniem wniosku o zwolnienie z aresztu a jego rozpatrzeniem przez sąd nie można uznać za „bezzwłoczny” w rozumieniu art. 5 ust. 4 Konwencji. Trybunał uważa, że w niniejszej sprawie termin czterdziestu dwóch dni jest również niezgodny z wymogiem przeprowadzania kontroli „bezzwłocznie”. W związku z tym w niniejszej sprawie doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji.

b) Ustalenie, czy wniesione przez skarżącego zażalenie na postanowienie z dnia 18 września 2008 r. zostało rozpatrzone bezzwłocznie

136. Trybunał zauważa, że w dniu 23 września 2008 r. skarżący wniósł zażalenie na postanowienie z dnia 18 września 2008 r. i że zostało ono odrzucone w dniu 11 listopada 2008 r. (paragraf 32 i 34 powyżej). Trybunał stwierdza, że czas trwania rozpatrzenia zażalenia wynosił zatem czterdzieści osiem dni. Zauważa, że Rząd nie przedstawił żadnych podstaw, które mogłyby uzasadnić ten termin, ani też nie ma dowodów na to, że wynikał on z przyczyn leżących po stronie skarżącego. W związku z tym Trybunał uważa, że okres, który upłynął, nie jest zgodny z wymogiem przeprowadzania kontroli „bezzwłocznie”. Dla porównania Trybunał przypomina, że w wyrokach Shcherbakov p. Rosji (nr 2) (skarga nr 34959/07, § 101, 24 października 2013 r.) oraz Butusov p. Rosji (skarga nr 7923/04, § 34, 22 grudnia 2009 r.), Trybunał stwierdził, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji w przypadku okresów wynoszących odpowiednio trzydzieści cztery i dwadzieścia dni. W związku z tym w niniejszej sprawie doszło do naruszenia tego samego postanowienia.

137. Mając na uwadze stwierdzenie naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji w paragrafie 136 powyżej, Trybunał uważa, że nie jest już konieczne odrębne rozpatrywanie zarzutu skarżącego dotyczącego jego nieobecności na rozprawie zażaleniowej w dniu 11 listopada 2008 r. w sprawie legalności zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania.

IV. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 6 KONWENCJI

138. Skarżący podnosi również kilka aspektów postępowania karnego przeciwko niemu, które określa jako nierzetelne, jak również na naruszenie względem niego zasady domniemania niewinności. Powołuje się na art. 6 ust. 1, 2 i 3 lit. b i c Konwencji, którego fragmenty mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy [...] przez [...] sąd [...] przy rozstrzyganiu [...] o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. [...]

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

[...]

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, jeśli nie ma wystarczających środków a pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrończy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

[...]”.

A. Stanowiska stron

1. Skarżący

139. Skarżący podnosi, że w okresie od zatrzymania, tj. od dnia 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 do dnia 16 sierpnia 2006 r. o godzinie 14:45, nie korzystał z pomocy adwokata. Skarżący uważa, że brak obecności adwokata naruszył rzetelność postępowania karnego przeciwko niemu, ponieważ jego zdaniem wyrok skazujący opierał się na szeregu dowodów uzyskanych w tym okresie, w szczególności na protokole z przeszukania jego pojazdu sporządzonym w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 21:50.

140. Skarżący podnosi również, że podczas terminów rozprawy przed sądem rejonu kirowskiego był umieszczany w metalowej klatce. Podnosi zarzut naruszenia zasady domniemania niewinności i twierdzi, że ze względu na brak stołu w klatce, nie mógł on sporządzać notatek, a w konsekwencji skutecznie się bronić. Wreszcie zarzuca, że warunki jego transportu do sądu rejonu kirowskiego i warunki jego przetrzymywania w tymże sądzie zaszkodziły jego stanowi fizycznemu i psychicznemu podczas procesu karnego i w rezultacie poważnie wpłynęły na możliwość prowadzenia przez niego obrony.

2. Rząd

141. W odniesieniu do przebiegu zatrzymania skarżącego, Rząd potwierdza, że w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 funkcjonariusze FSKN zatrzymali skarżącego, po czym dokonano przeszukania pojazdu skarżącego i kontroli osobistej w obecności świadków. Rząd wyjaśnia, że przed podjęciem tych czynności skarżący został pouczony o prawach przysługujących mu na podstawie art. 26, 45, 46, 51 i 62 Konstytucji Federacji Rosyjskiej i że w chwili zatrzymania nie zwrócił się o skorzystanie z pomocy adwokata. Wskazując ponadto, że ponieważ czynności operacyjne podjęto przed zatrzymaniem zainteresowanego na podstawie art. 91 i 92 k.p.k., Rząd stwierdza, iż zgodnie z prawem krajowym nie ma obowiązku zapewnienia zatrzymanemu dostępu do pomocy adwokata na takich warunkach bez wyraźnego wniosku ze strony zatrzymanego. Rząd stwierdza, że w dniu 16 sierpnia 2006 r. o godzinie 14:45 skarżącego, w obecności adwokata B., pouczono o tym, że jest podejrzany o obrót narkotykami i że przysługuje mu prawo do skorzystania z pomocy prawnej na podstawie art. 46 kpk oraz do odmowy składania obciążających go wyjaśnień zgodnie z art. 51 Konstytucji.

142. Jeśli chodzi o warunki na sali sądowej sądu rejonu kirowskiego, Rząd potwierdza, że skarżący został umieszczony za metalową kratą i że eskorta administracji więziennej była przez cały czas obecna przy klatce. Rząd wskazuje, że w metalowej klatce było dwanaście miejsc siedzących i że trzej współoskarżeni przebywali w niej w tym samym czasie co skarżący. Rząd twierdzi, że w związku z tym skarżący miał wystarczająco dużo miejsca, aby zająć miejsce w klatce i móc sporządzać notatki. Ponadto Rząd twierdzi, że skarżący, reprezentowany przez dwóch adwokatów, miał możliwość zwrócenia się do nich przed rozprawami o indywidualne konsultacje w celu przygotowania obrony, z której to możliwości nie skorzystał. Rząd uważa, że skarżący i jego adwokaci mieli możliwość swobodnego wypowiadania się podczas procesu karnego w kwestiach proceduralnych i merytorycznych związanych z prowadzoną przeciwko skarżącemu sprawą karną.

B. Ocena Trybunału

1. Dopuszczalność

143. Stwierdzając, że skargi te nie są w sposób oczywisty nieuzasadnione w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie są z innych przyczyn niedopuszczalne, Trybunał uznał je za dopuszczalne.

2. Przedmiot skargi

a) Przestrzeganie art. 6 ust. 1 i 3 lit. c Konwencji w odniesieniu do nieobecności adwokata podczas zatrzymania skarżącego w dniu 15 sierpnia 2006 r.

144. Trybunał przeanalizuje ten aspekt sprawy w świetle zasad mających zastosowanie do dostępu do adwokata, które zostały streszczone przez Trybunał w jego wyroku Ibrahim i Inni p. Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 50541/08 i 3 inne skargi, §§ 249–274, 13 września 2016 r.) i powtórzone w wyrokach w sprawach Simeonovi p. Bułgarii ([WI], skarga nr 21980/04, §§ 110–120, 12 maja 2017 r.) oraz Beuze p. Belgii ([WI], skarga nr 71409/10, §§ 119–150, 9 września 2018 r.).

i. Punkt wyjścia dla stosowania art. 6 Konwencji do przypadku, o którym mowa w niniejszej sprawie

145. Gwarancje przewidziane w art. 6 ust. 1 i 3 Konwencji mają zastosowanie do każdego „oskarżonego” w autonomicznym znaczeniu tego słowa na podstawie Konwencji. „Akt oskarżenia w sprawie karnej” wnosi się, gdy właściwe organy przedstawiają osobie formalne zarzuty lub gdy czynności organów podejmowane z powodu podejrzeń, które ciążą na tej osobie, mają istotny wpływ na sytuację osoby. Tym samym przykładowo osoba zatrzymana w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, osoba podejrzana przesłuchiwana w sprawie jej udziału w czynach stanowiących przestępstwo lub osoba, której na podstawie prawa krajowego formalnie przedstawia się zarzuty popełnienia przestępstwa może zostać uznana za „oskarżonego o popełnienie przestępstwa” i ubiegać się o ochronę przewidzianą w art. 6 Konwencji. To właśnie samo wystąpienie pierwszego z tych zdarzeń, niezależnie od ich porządku chronologicznego, skutkuje zastosowaniem art. 6 Konwencji w jego aspekcie karnym ( Simeonovi, op. cit., §§ 110–111).

146. W niniejszej sprawie Trybunał zauważył, że od kwietnia 2006 r. FSKN, opierając się między innymi na podsłuchu telefonicznym zarządzonym w odniesieniu do skarżącego, podejrzewał go o udział w obrocie narkotykami w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Trybunał zauważył, że podejrzenia te zostały potwierdzone informacjami uzyskanymi z podsłuchu telefonicznego, zgodnie z którymi skarżący miał zamiar przewieźć narkotyki i które posłużyły jako podstawa do przeprowadzenia operacji monitoringu wobec zainteresowanego (paragrafy 6–9 powyżej). Trybunał stwierdził zatem, że zatrzymanie skarżącego przez FSKN w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 było oparte na podejrzeniu popełnienia przez niego przestępstwa. Zauważa, że zatrzymanie miało znaczący wpływ na sytuację zainteresowanego, ponieważ bezpośrednio po nim funkcjonariusze FSKN podjęli czynności operacyjne z jego udziałem (paragrafy 10–21 powyżej). W momencie zatrzymania skarżącego był on już objęty „aktem oskarżenia w sprawie karnej” i miał prawo do ochrony z art. 6 Konwencji. Zatrzymanie skarżącego należy zatem traktować jako punkt wyjścia do zastosowania gwarancji wynikających z art. 6 ust. 1 i 3 Konwencji, a mianowicie prawa do skorzystania z pomocy adwokata i prawa do pouczenia o tym prawie, a także prawa do zachowania milczenia i odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść ( Simeonovi, op. cit., §§ 114, 119 i 121, oraz Beuze, op. cit., § 129).

147. Trybunał uważa, że w związku z tym w niniejszej sprawie wszystkie te prawa zaktualizowały się w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10.

148. Trybunał zauważa ponadto, że odpowiednie przepisy krajowego porządku prawnego, zgodnie z wykładnią rosyjskiego Sądu Konstytucyjnego, mają dokładnie ten sam wydźwięk. Trybunał stwierdza, że interpretując m.in. zakres art. 48 § 2 Konstytucji, rosyjski Sąd Konstytucyjny stwierdził, że każdej osobie rzeczywiście pozbawionej wolności przysługuje prawo do adwokata, jeżeli zatrzymanie miało miejsce w ramach czynności organów państwowych, którego celem jest oskarżenie tej osoby o popełnienie przestępstwa lub ujawnienie istnienia wobec niej podejrzeń (paragraf 73 powyżej). Sąd Konstytucyjny uściślił również, że pouczenie podejrzanego o jego prawach procesowych musi nastąpić przed zastosowaniem wobec niego jakiegokolwiek środka ograniczającego jego wolność lub środka przymusu (paragrafy 74–76 powyżej).

ii. Ustalenie, czy skarżący został pouczony o przysługującym mu prawie do skorzystania z pomocy adwokata, prawie do zachowania milczenia oraz do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść oraz czy zrzekł się tych praw

149. Rząd utrzymuje, że czynności operacyjne przewidziane w UOŚD podjęto w związku z zatrzymaniem skarżącego w dniu 15 sierpnia 2006 r., a dopiero w dniu 16 sierpnia 2006 r. sporządzono protokół z zatrzymania skarżącego zgodnie z art. 91 i 92 k.p.k. Skarżącemu przysługiwało prawo do skorzystania z pomocy adwokata w momencie jego zatrzymania wyłącznie na jego wyraźny wniosek. Rząd podnosi, że podczas zatrzymania w dniu 15 sierpnia 2006 r. skarżący został pouczony o przysługujących mu prawach, ale nie zwrócił się o wnioskiem o skorzystanie z pomocy adwokata (paragraf 141 powyżej).

150. Trybunał uznał, że twierdzenie Rządu jest równoznaczne z twierdzeniem, że brak wyraźnego wniosku o skorzystanie z pomocy adwokata podczas zatrzymania jest równoznaczny z dorozumianym zrzeczeniem się tego prawa przez zainteresowanego.

151. Trybunał przypomina, że jeżeli pomoc adwokata zależy od wyraźnego wniosku podejrzanego, to zasadnicze znaczenie ma jak najszybsze poinformowanie go o tym prawie, tak aby był w stanie z niego skorzystać ( Simeonovi, op. cit., § 126). Jeśli dostęp do adwokata jest opóźniony, szczególne znaczenie ma potrzeba pouczenia podejrzanego przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze o prawie do skorzystania z adwokata oraz o prawie do zachowania milczenia i do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść ( Ibrahim i Inni, op. cit., § 273). Ustalenie, czy „oskarżony” zrzekł się swoich praw zależy zatem w dużej mierze od sposobu, w jaki został o nich pouczony. Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zrzeczenia się nie domniemywa. Zrzeczenie musi być bowiem ustalone jednoznacznie i otoczone minimalnymi gwarancjami odpowiadającymi jego powadze; nie musi być wyraźne, ale musi być dobrowolne, świadome i przemyślane ( Simeonovi, op. cit., § 115). Trybunał przypomina, że zanim przyjmie się uzna, że oskarżony w sposób dorozumiany zrzekł się – przez swoje zachowanie – ważnego prawa wynikającego z art. 6, należy ustalić, że oskarżony mógł racjonalnie przewidzieć konsekwencje swojego zachowania ( ibidem).

152. W odniesieniu do ustalenia, czy skarżący został pouczony o przysługującym mu prawie do skorzystania z adwokata w chwili jego zatrzymania w dniu 15 sierpnia 2006 r., Trybunał zauważył, że w niniejszej sprawie zatrzymanie skarżącego zostało przeprowadzone w ramach czynności przeprowadzonej na podstawie UOŚD, a w szczególności czynności monitorowania (paragrafy 9 i 10 powyżej). Trybunał zauważa, że po zatrzymaniu samochodu skarżącego, a przed przystąpieniem do przeszukania pojazdu, został on zakuty w kajdanki i przesłuchany przez funkcjonariuszy FSKN (paragraf 12 powyżej). Zauważa również, że chociaż wcześniej wydrukowana część protokołu sporządzonego o godzinie 21:50 po zakończeniu przedmiotowego przeszukania zawierała wyszczególnienie praw, o których skarżący miałby zostać pouczony, to jednak prawo, która dotyczy pomocy adwokata, nie zostało na niej uwzględnione (paragraf 15 powyżej).

153. Ponadto akta sprawy, jakimi dysponuje Trybunał, nie zawierają niczego, co wskazywałoby na to, że skarżący został ustnie pouczony przez funkcjonariuszy FSKN o przysługujących mu prawach. Trybunał odnotowuje w tym kontekście, że protokół z przeszukania pojazdu skarżącego sporządzony w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 21:50 odnosi się do art. 6 ust. 1 (pkt 1–8), art. 15 ust. 1 (pkt 1) i art. 17 ustawy o OŚD (paragraf 15 powyżej). Zauważa jednak, że brzmienie tych artykułów (paragrafy 77–80 powyżej) nie nakłada na funkcjonariuszy FSKN obowiązku pouczenia zatrzymanego o podstawie jego zatrzymania ani o jego konstytucyjnym prawie do skorzystania z pomocy adwokata. Trybunał zauważył, że art. 7 ustawy o OŚD upoważnia właściwe organy do zastosowania OŚD albo w związku z prowadzoną sprawą karną (ust. 1 pkt 1) albo w przypadku gdy istnieją przesłanki wskazujące na to, że przestępstwo zostało popełnione lub jest popełniane i „gdy nie ma wystarczających przesłanek do wszczęcia sprawy karnej” (ust. 1 pkt 2) (paragraf 78 powyżej). Podczas gdy do władz krajowych należy ocena, czy istnieją wystarczające przesłanki do wszczęcia sprawy karnej i podjęcia decyzji w tym zakresie, Trybunał może jedynie stwierdzić, że w niniejszej sprawie funkcjonariusze FSKN przystąpili do zatrzymania skarżącego i natychmiastowego podjęcia innych czynności operacyjnych mających na celu zgromadzenie dowodów pozwalających na oskarżenie go o obrót narkotykami. Jednakże, jak zauważył rosyjski Sąd Konstytucyjny, podejrzanego o popełnienie przestępstwa niezwłocznie poucza się o przysługujących mu prawach procesowych, gdy tylko zostanie rzeczywiście pozbawiona wolności (paragraf 74 powyżej).

154. Trybunał uznał zatem, że w momencie zatrzymania w dniu 15 sierpnia 2006 r. skarżący niewątpliwie nie został pouczony o przysługującym mu prawie do adwokata w rozumieniu art. 6 ust. 3 lit. c) Konwencji. W związku z tym Trybunał stwierdził, że nawet jeśli skarżący nie zwrócił się z wyraźnym wnioskiem o skorzystanie z pomocy adwokata w chwili zatrzymania, nie można uznać, że w sposób dorozumiany zrzekł się tego prawa z powodu braku niezwłocznego otrzymania takich informacji.

155. W odniesieniu do kwestii, czy skarżący został pouczony o przysługującym mu prawie do zachowania milczenia i odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść, Trybunał zauważa, że w uprzednio wydrukowanej części protokołu z przeszukania pojazdu skarżącego, sporządzonego w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 21:50, stwierdzono, że „podejrzany” został pouczony o przysługującym mu prawie do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść zgodnie z art. 51 Konstytucji (paragraf 15 powyżej). Trybunał przypomina w tym kontekście, że w pouczeniu o prawach procesowych za pomocą uprzednio wydrukowanego formularza należy zawrzeć komentarz lub indywidualne wyjaśnienie sytuacji zatrzymanego i przysługujących mu praw procesowych ( Türk p. Turcji, skarga nr 22744/07, § 48, 5 września 2017 r.). Tymczasem nie ma żadnych dowodów na to, że w chwili zatrzymania skarżącego lub podczas sporządzania protokołu z przeszukania jego pojazdu z dnia 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 21:50 lub sporządzania protokołu z przesłuchania skarżącego w dniu 16 sierpnia 2006 r. w godzinach od 4:00 do 5:00 (paragrafy 15 i 20 powyżej) skarżącemu indywidualnie wyjaśniono jego sytuację czy pouczono o przysługujących mu prawach procesowych. Z wyżej wymienionych protokołów nie wynika, że skarżący został pouczony o zatrzymaniu na podstawie art. 91 k.p.k. lub że został pouczony o podejrzeniach wobec niego i o przysługujących mu prawach procesowych na podstawie art. 46 k.p.k. (paragraf 69 powyżej). Ponadto protokół z przesłuchania sporządzony w dniu 16 sierpnia 2006 r., które odbyło się w godzinach od 4:00 do 5:00 rano, wskazuje, że skarżący był przesłuchiwany w charakterze „świadka”.

156. Trybunał uznał, że w związku z brakiem poinformowania skarżącego o jego sytuacji bezpośrednio po zatrzymaniu oraz o zarzucanych mu czynach, jak również o prawie do zachowania milczenia, bardzo trudno było mu ocenić przyszłe konsekwencje jego oświadczeń (por. Aleksandr Zaichenko p. Rosji, skarga nr 39660/02, §§ 54–55, 18 lutego 2010 r., zob. też, w sprawie znaczenia sformułowania zarzutów w kontekście pouczenia osoby zatrzymanej o przysługujących jej prawach, Zachar i Čierny p. Słowacji, skarga nr 29376/12 i 29384/12, §§ 70–74, 21 lipca 2015 r.). Ponadto skarżący nie został poinformowany, że jeśli zdecyduje się złożyć wyjaśnienia, to wszystkie jego wyjaśnienia mogą zostać wykorzystane jako dowód w sprawie karnej. Trybunał przypomina, że zanim przyjmie się, że oskarżony w sposób dorozumiany zrzekł się – przez swoje zachowanie – ważnego prawa wynikającego z art. 6, należy ustalić, że oskarżony mógł w sposób racjonalny przewidzieć konsekwencje swojego zachowania ( Simeonovi, op. cit., § 115). Uważa zatem, że odniesienie do art. 51 Konstytucji Federacji Rosyjskiej, w formie wcześniej wydrukowanego oświadczenia, nie było wystarczające do tego, aby umożliwić skarżącemu przewidzenie w sposób „świadomy i przemyślany” konsekwencji jego postępowania, jeśli zdecyduje się nie zachowywać milczenia.

157. Trybunał zauważył, że dopiero po sporządzeniu protokołu zatrzymania skarżącego w dniu 16 sierpnia 2006 r. o godzinie 14:45 na podstawie art. 92 k.p.k. skarżącego oficjalnie pouczono o jego sytuacji i kierowanych wobec niego podejrzeniach, jak również o wszystkich prawach procesowych przysługujących mu jako podejrzanemu o popełnienie przestępstwa, w tym o prawie do obrony, prawie do zachowania milczenia i do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść (paragraf 22 powyżej).

158. Ponadto Trybunał przypomniał, że w kilku sprawach stwierdził istnienie praktyki władz rosyjskich polegającej na opóźnianiu formalizacji statusu podejrzanego na podstawie art. 91 i 92 k.p.k. w odniesieniu do zatrzymanego, tym samym pozbawiając go możliwości skutecznego skorzystania z przysługujących mu praw (zob. przykładowo, Sidorin i Inni p. Rosji [komitet], skarga nr 41168/07, §§ 37–41, 10 kwietnia 2018 r., Birulev i Shishkin p. Rosji, skarga nr 35919/05 i 3346/06, §§ 56–57, 14 czerwca 2016 r., Rakhimberdiyev p. Rosji, skarga nr 47837/06, §§ 35–36, 18 września 2014 r., Ivan Kuzmin p. Rosji, skarga nr 30271/03, §§ 81–84, 25 listopada 2010 r. oraz Aleksandr Sokolov p. Rosji, skarga nr 20364/05, §§ 70–73, 4 listopada 2010 r.). Trybunał uważa, że okoliczności faktyczne niniejszej sprawy stanowią przykład tej praktyki i jej wpływu na prawa procesowe zatrzymanego.

159. W związku z powyższym Trybunał stwierdził, że skarżący nie został prawidłowo pouczony o przysługującym mu prawie do skorzystania z pomocy adwokata, prawie do zachowania milczenia i do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść w ciągu 18 godzin i 55 minut od jego zatrzymania w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 oraz że w związku z tym nie można racjonalnie uznać, że skarżący zrzekł się tych praw. Prawo skarżącego do skorzystania z pomocy adwokata zostało zatem ograniczone.

iii. Ustalenie, czy istniały „nadrzędne względy” ograniczenia dostępu do adwokata

160. Trybunał przypomina, że ograniczenia dostępu do adwokata z „nadrzędnych względów” są dopuszczalne jedynie w wyjątkowych przypadkach, że muszą mieć charakter tymczasowy i opierać się na indywidualnej ocenie szczególnych okoliczności sprawy ( Beuze, op. cit., § 142).

161. Tymczasem Rząd nie zdołał wykazać żadnych takich wyjątkowych okoliczności, a do Trybunału nie należy ustalanie z urzędu, czy miały one miejsce w niniejszej sprawie. Trybunał nie dostrzega zatem „nadrzędnych względów”, które mogłyby uzasadnić ograniczenie dostępu skarżącego do adwokata po jego zatrzymaniu: nie twierdzono na przykład, że istniało bezpośrednie zagrożenie dla życia, nietykalności fizycznej czy bezpieczeństwa innych osób (zob., a contrario, Ibrahim i Inni, op. cit., § 276). Ponadto przepisy krajowe, zgodnie z wykładnią rosyjskiego Sądu Konstytucyjnego, regulujące dostęp do adwokata dla zatrzymanego i znajdującego się w sytuacji rzeczywistego pozbawienia wolności, nie przewidywało expressis verbis wyjątków od stosowania tego prawa (paragrafy 69 i 70 powyżej).

iv. Ustalenie, czy przestrzegano ogólnej zasady rzetelności postępowania

162. Trybunał musi teraz rozważyć, czy nieobecność adwokata podczas zatrzymania nie wpłynęła w sposób nieodwracalny na rzetelność całego procesu karnego skarżącego. Brak w niniejszej sprawie „nadrzędnych względów”, które mogłyby uzasadnić ograniczenie dostępu skarżącego do adwokata po jego zatrzymaniu, wymaga od Trybunału przeprowadzenia bardzo ścisłej kontroli rzetelności postępowania. Do Rządu należy wykazanie w sposób przekonujący, że przeprowadzony wobec skarżącego proces karny był rzetelny ( idem, § 265). Ponadto Trybunał przypomina, że w przypadku braku pouczenia podejrzanego przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze o przysługującym mu prawie do skorzystania z pomocy adwokata oraz prawie do zachowania milczenia i odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść, Rządowi będzie tym trudniej obalić domniemanie braku rzetelności, które powstaje w przypadku braku nadrzędnych względów opóźnienia pomocy prawnej, lub wykazać, jeżeli opóźnienie jest uzasadnione nadrzędnymi względami, że cały proces był rzetelny ( idem, § 273). Do celów swojej analizy Trybunał będzie opierał się na kryteriach określonych w wyroku Ibrahim i Inni idem, § 274).

163. W tym względzie Trybunał zauważa, że Rząd powołał się na następujące okoliczności: skarżący został przesłuchany w dniu 16 sierpnia 2006 r. w godzinach 16:45–17:00 w obecności B., adwokata ustanowionego z urzędu, ale odmówił składania wyjaśnień; w dniu 17 sierpnia 2006 r., tym razem przesłuchiwany w charakterze oskarżonego, skarżący ponownie odmówił składania wyjaśnień; sąd miejski w Petersburgu oddalił zarzut skarżącego dotyczącego braku zastępstwa przez adwokata, uzasadniając, że protokół zatrzymania skarżącego został sporządzony w dniu 16 sierpnia 2006 r. w godzinach 16:45–17:00 w obecności adwokata B.; przy wszystkich późniejszych czynnościach dowodowych skarżący był wspierany przez adwokata.

164. Trybunał zauważa, że argumenty Rządu odnoszą się do pomocy prawnej w postaci zastępstwa procesowego udzielonej skarżącemu o godzinie 15:00 w dniu 16 sierpnia 2006 r., jednak nie wynika z nich, w jakim stopniu nieobecność adwokata w ciągu 18 godzin i 55 minut po zatrzymaniu skarżącego w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 wpłynęła na rzetelność całego postępowania karnego. To wystarczyłoby Trybunałowi do stwierdzenia, że Rząd nie obalił domniemania nierzetelności w prowadzonym przeciwko skarżącemu procesie karnym ( İzzet Çelik p. Turcji, skarga nr 15185/05, §§ 37–38, 23 stycznia 2018 r.). Uważa jednak, że konieczne jest przedstawienie kilku dodatkowych uwag w tym względzie.

165. Trybunał zauważa, że w okresie od godziny 20:10 w dniu 15 sierpnia 2006 r. do 14:45 w dniu 16 sierpnia 2006 r. organy ścigania uzyskały szereg materiałów, w tym protokół z przeszukania pojazdu skarżącego, które zostały następnie wykorzystane jako dowody obciążające w postępowaniu karnym przeciwko skarżącemu. Trybunał zauważa, że we wspomnianym protokole znalazły się wyjaśnienia skarżącego, zgodnie z którymi paczka z tabletkami narkotyku należała do niego (paragraf 12 powyżej). Trybunał uważa, że oświadczenia te miały charakter obciążający samego skarżącego w tym sensie, że pomogły ustalić, że narkotyki należały do skarżącego, któremu przedstawiono zarzuty w związku ze zdarzeniami z dnia 15 sierpnia 2006 r. (zob., a contrario, wyrok w sprawie Krivoshey p. Ukrainie, skarga nr 7433/05, § 85, 23 czerwca 2016 r., w którym złożone przez zatrzymanego wyjaśnienia nie miały związku z przedstawionymi mu zarzutami).

166. Nie podlega dyskusji fakt, że wyjaśnienia złożone przez skarżącego bezpośrednio po jego zatrzymaniu w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 20:10 nie były spontaniczne, ale zostały uzyskane w wyniku pytań zadanych przez funkcjonariuszy FSKN (zob., a contrario, Chukayev p. Rosji, skarga nr 36814/06, §§ 100–101, 5 listopada 2015 r.). Funkcjonariusze FSKN mieli już jednak podejrzenia, że skarżący brał udział w obrocie narkotykami (paragraf 146 powyżej). Pytania te należy zatem traktować jako przesłuchanie bez uprzedniego pouczenia skarżącego o jego prawach procesowych, w szczególności o prawie do skorzystania z pomocy adwokata oraz prawie do zachowania milczenia i do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść (paragraf 159 powyżej).

167. Trybunał zauważa, że w trakcie procesu karnego skarżący zaprzeczył, jakoby paczki zawierające środki odurzające, które zostały zajęte w jego pojeździe, należały do niego (paragraf 40 powyżej). Zauważa również, że skarżący zwrócił się o wyłączenie dowodów uzyskanych bezpośrednio po zatrzymaniu bez obecności adwokata, w tym protokołu przeszukania pojazdu sporządzonego w dniu 15 sierpnia 2006 r. o godzinie 21:50, zawierającego wspomniane wyżej obciążające skarżącego wyjaśnienia (paragraf 44 powyżej; zob., a contrario, Chukayev, op. cit., § 103). Trybunał stwierdza jednak, że sąd pierwszej instancji nie rozpatrzył wniosku oskarżonego co do istoty, ponieważ nie zawierał on wykazu podlegających wyłączeniu dowodów ani nie wskazano w nim odpowiednich przepisów prawa w tym zakresie (paragraf 45 powyżej). Trybunał zauważa jednak, że wniosek ten był uzasadniony i opierał się zarówno na odpowiednich przepisach Konstytucji Federacji Rosyjskiej i k.p.k. oraz na art. 6 Konwencji. W związku z tym Trybunał uznał, że postanowienie sądu rejonu kirowskiego o oddaleniu tego wniosku bez rozpatrzenia co do istoty było bezpodstawne (zob., mutatis mutandis, Dimitar Mitev p. Bułgarii, skarga nr 34779/09, § 67, 8 marca 2018 r.). Trybunał uważa, że do usunięcia tego uchybienia procesowego nie doszło również w postępowaniu zażaleniowym, ponieważ sąd miejski w Petersburgu uznał, że wnioski proceduralne zainteresowanego zostały należycie rozpatrzone (paragraf 50 powyżej). Trybunał uznaje zatem, że sądy krajowe nie zbadały dopuszczalności dowodu – zawierającego obciążające skarżącego wyjaśnienia – uzyskanego w momencie, gdy jego prawo do skorzystania z pomocy adwokata doznało ograniczenia. Sądy krajowe nie dążyły do ustalenia, czy skarżący w sposób uzasadniony zrzekł się prawa do obrony i prawa do zachowania milczenia oraz do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść ani nie wypowiedziały się na temat wagi tych dowodów w odniesieniu do pozostałych dowodów obciążających skarżącego (zob., per analogiam, Türk, op. cit., §§ 53–58, Bozkaya p. Turcji, skarga nr 46661/09, §§ 49–53, 5 września 2017 r. oraz, a contrario, Zherdev p. Ukrainie, skarga nr 34015/07, § 165, 27 kwietnia 2017 r.).

168. Trybunał zauważa, że protokół z przeszukania pojazdu sporządzony w dniu 15 sierpnia 2006 r., zawierający obciążające skarżącego wyjaśnienia, stanowił istotny element aktu oskarżenia. Trybunał zauważa, że pozostałe dowody, które mogłyby świadczyć o tym, że zajęte środki odurzające należały do skarżącego, obejmowały rejestry jego rozmów telefonicznych (paragraf 48 powyżej). Tymczasem Trybunał stwierdza, że skarżący nie mógł również zakwestionować dopuszczalności tych rejestrów, ponieważ jego wniosek w tej sprawie został odrzucony bez rozpatrzenia co do istoty (paragraf 45 powyżej). Trybunał stwierdza również, że wyrok skazujący skarżącego w związku z czynem, który miał miejsce w dniu 15 sierpnia 2006 r., który sądy krajowe uznały za przygotowanie do sprzedaży środków odurzających w bardzo dużych ilościach, opierał się zatem w dużej mierze na protokole z przeszukania pojazdu skarżącego sporządzonym w dniu 15 sierpnia 2006 r. i zawierającym obciążające go wyjaśnienia uzyskane z naruszeniem jego praw procesowych.

169. W świetle powyższego oraz łącznego skutku uchybień procesowych w procesie skarżącego, Trybunał uważa, że brak pouczenia skarżącego o jego prawie do obrony, prawie do zachowania milczenia i do odmowy składania wyjaśnień na swoją niekorzyść, a także ograniczenie jego dostępu do pomocy prawnej w okresie od dnia 15 sierpnia 2006 r. od godziny 20:10 do dnia 16 sierpnia 2006 r. do godziny 14:45 miało nieodwracalny wpływ na rzetelność całego procesu.

170. W związku z tym doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 i 3 lit. c Konwencji.

b) Przestrzeganie art. 6 ust. 1 i 3 lit. b i c Konwencji w odniesieniu do możliwości sporządzania przez skarżącego notatek wewnątrz klatki i porozumiewania się z prawnikami skarżącego podczas procesu

171. Trybunał zauważa, że Rząd potwierdził, iż w klatce, w której umieszczono skarżącego w trakcie postępowania karnego, znajdowała się tylko jedna ławka. Zauważa również, że Rząd nie zakwestionował też zarzutu skarżącego, że eskortujący go funkcjonariusze administracji więziennej byli przez cały czas obecni przy klatce i że skarżący miał możliwość porozumiewania się ze swoimi prawnikami tylko w bezpośredniej obecności tych funkcjonariuszy (paragraf 142 powyżej).

172. Trybunał przypomina, że w wyroku w sprawie Khodorkovskiy i Lebedev p. Rosji (skargi nr 11082/06 i 13772/05, §§ 642–647, 25 lipca 2013 r.) stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 i 3 lit. c Konwencji z powodu braku poufności komunikacji ustnej pomiędzy osobami zainteresowanymi a ich prawnikami, uwzględniając między innymi bezpośrednią obecność funkcjonariuszy eskorty więziennej. Trybunał powtórzył ten wniosek w wyroku w sprawie Urazov, op. cit. (§§ 85–89) i Yaroslav Belousov p. Rosji (skargi nr 2653/13 i 60980/14, §§ 145–154, 4 października 2016 r.). Ponadto w cytowanym wyżej wyroku w sprawie Yaroslav Belousov Trybunał stwierdził również naruszenie art. 6 ust. 3 lit. b Konwencji, między innymi z powodu braku w przeszklonej klatce, w której osoba zainteresowana została umieszczona, wyposażenia, które umożliwiłoby jej sporządzanie notatek.

173. Uwzględniając argumenty stron i swoje orzecznictwo w tym zakresie, Trybunał uznał, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

174. W związku z tym doszło do naruszenia art. 6 ust.1 i 3 lit. b i c Konwencji z powodu braku – w klatce metalowej, w której skarżący został umieszczony w trakcie procesu karnego przeciwko niemu – wyposażenia, które umożliwiłoby mu sporządzanie notatek oraz z powodu braku poufności komunikacji ustnej pomiędzy skarżącym a jego prawnikami.

c) Przestrzeganie art. 6 ust. 2 Konwencji w odniesieniu do umieszczenia skarżącego w klatce wewnątrz sali sądowej

175. Trybunał uważa, że zbadał główną kwestię prawną związaną z umieszczeniem skarżącego w metalowej klatce wewnątrz sali sądowej, tak aby zarzut na podstawie art. 6 ust 2 dotyczący przestrzegania zasady domniemania niewinności został objęty stwierdzeniem naruszenia art. 3 Konwencji, o którym mowa w paragrafie 107 powyżej oraz że w związku z tym nie ma konieczności jego odrębnego rozpatrywania ( Urazov, op. cit., §§ 91–92 oraz Khodorkovskiy i Lebedev, op. cit., §§ 741–744).

I. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 8 KONWENCJI, ROZPATRYWANEGO OSOBNO I W ZWIĄZKU Z ART. 13 KONWENCJI

176. Skarżący zarzuca naruszenie jego prawa do prywatności i prawa do korespondencji poprzez przechwytywanie i nagrywanie jego rozmów telefonicznych wykorzystywanych jako dowód w jego procesie karnym. Wreszcie skarży się na brak skutecznych środków odwoławczych w odniesieniu do tego zarzutu. Powołuje się na art. 8 i 13 Konwencji, których fragmenty mające znaczenie w niniejszej sprawie mają następujące brzmienie:

Artykuł 8

„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób”.

Artykuł 13

„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w [...] Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu Państwowego, także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.

A. Zarzucane naruszenie art. 8 Konwencji

1. Stanowiska stron

177. Rząd wskazuje, że art. 23 § 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi, że prawo do poszanowania korespondencji oraz komunikacji telefonicznej, pocztowej, telegraficznej i innej może zostać ograniczone tylko na podstawie orzeczenia sądu. Dodaje, że UOŚD przewiduje możliwość przechwytywania rozmów telefonicznych (art. 6 UOŚD), ale jest to dopuszczalne tylko w przypadkach, gdy dana osoba jest podejrzana lub oskarżona o średnio poważne przestępstwo, poważne przestępstwo lub szczególnie poważne przestępstwo, lub gdy może mieć informacje o takim przestępstwie (art. 8 UOŚD).

178. Zdaniem Rządu z zaświadczeń wydanych w dniu 11 października 2007 r. przez sąd miejski w Petersburgu i włączone do akt sprawy karnej skarżącego (paragraf 41 powyżej) wynika, że ten sam sąd, orzeczeniami z 11 i 27 kwietnia oraz 29 maja 2006 r., zezwolił na przechwytywanie i nagrywanie rozmów telefonicznych skarżącego, ponieważ był on podejrzany o udział w obrocie środkami odurzającymi. Rząd uważa, że sąd pierwszej instancji, który rozpoznawał sprawę karną skarżącego, dokładnie zbadał wszystkie elementy związane z podsłuchem telefonów skarżącego, w szczególności poprzez przesłuchanie odpowiedzialnych za ten środek funkcjonariuszy FSKN, i stwierdził, że podsłuch był zgodny z prawem i konieczny w celu zebrania dowodów popełnienia przestępstw związanych z obrotem środkami odurzającymi.

179. Skarżący podtrzymuje swój zarzut. Dodaje, że orzeczenia sądu miejskiego w Petersburgu z 11 i 27 kwietnia oraz 29 maja 2006 r. nie zostały włączone do akt sprawy karnej i nie był w stanie zapoznać się z nimi pomimo złożenia przez niego wniosków w tym zakresie.

2. Ocena Trybunału

a) Dopuszczalność

180. Wprawdzie Rząd nie twierdził, że skarżący nie dotrzymał sześciomiesięcznego terminu, jednak Trybunał przypomina, że nic nie stoi na przeszkodzie przeprowadzenia badania motu proprio tej kwestii, dotyczącej jego właściwości ( Sabri Güneş p. Turcji [WI], skarga nr 27396/06, § 29, 29 czerwca 2012 r.). W wyżej cytowanym wyroku w sprawie Zubkov i Inni Trybunał uznał, że skarżący dotrzymali terminu określonego w art. 35 ust. 1 Konwencji, składając swoje wnioski w terminie sześciu miesięcy od dnia wydania orzeczeń sądów apelacyjnych w postępowaniu karnym przeciwko skarżącym ( Zubkov i Inni, op. cit., §§ 104–110). Trybunał uznał, że akta sprawy nie zawierały niczego, co wskazywałoby na to, że skarżący mieli – lub powinni byli mieć – świadomość istnienia okoliczności, które czyniły ten środek odwoławczy nieskutecznym ( idem, § 107 in fine). Trybunał nie dostrzega powodu wyciągnięcia innego wniosku w niniejszej sprawie. Zauważa on bowiem, że sąd Petersburga utrzymał w mocy wyrok skazujący skarżącego w postępowaniu odwoławczym w dniu 18 maja 2009 r. (paragraf 50 powyżej) oraz że skarżący przedstawił swoje zarzuty na mocy art. 8 Konwencji, rozpatrywane osobno i w związku z art. 13, w formularzu skargi w dniu 9 listopada 2009 r. Trybunał uznaje zatem, że w szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy skarżący dotrzymał sześciomiesięcznego terminu w rozumieniu art. 35 ust. 1 Konwencji.

181. Stwierdzając ponadto, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

b) Przedmiot skargi

182. Trybunał przypomina, że w kilku wydanych ostatnio wyrokach stwierdził naruszenie art. 8 Konwencji na tej podstawie, że procedurze podsłuchiwania i nagrywania rozmów telefonicznych, przewidzianej w UOŚD, oraz jej stosowaniu w praktyce przez sądy krajowe, nie towarzyszyły odpowiednie zabezpieczenia przed nieproporcjonalną ingerencją w prawo do poszanowania życia prywatnego i korespondencji danych osób ( Zubkov i Inni, op. cit., §§ 120–133, Moskalev p. Rosji, skarga nr 44045/05, §§ 35–45, 7 listopada 2017 r. oraz Konstantin Moskalev p. Rosji, skarga nr 59589/10, §§ 45–53, 7 listopada 2017 r.).

183. Uwzględniając przedłożone mu materiały, Trybunał stwierdził, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

184. Trybunał zauważa, że orzeczenia z 11 i 27 kwietnia oraz 29 maja 2006 r., na podstawie których sąd miejski w Petersburgu zezwolił na podsłuchiwanie rozmów telefonicznych osób podejrzanych o udział w obrocie środkami odurzającymi, w tym skarżącego, nigdy nie zostały włączone do akt sprawy karnej skarżącego (paragraf 41 powyżej). W konsekwencji orzeczenia te nie były przedmiotem dokładnej kontroli sądów rozpoznających skierowaną przeciw skarżącemu sprawę karną (zob., w podobnym kontekście, Radzhab Magomedov, op. cit., § 83). Trybunał uznaje, że skarżącemu odmówiono dostępu do wspomnianych orzeczeń z uwagi na ich „tajny” charakter (paragraf 43 powyżej). Trybunał zauważa również, że przedmiotowe orzeczenia nie zostały również przedstawione Trybunałowi. W ocenie Trybunału nie ma podstaw, aby twierdzić, że w momencie wydania orzeczeń z dnia 11 i 27 kwietnia oraz 29 maja 2006 r. sąd miejski w Petersburgu sprawdził istnienie „uzasadnionego podejrzenia” w odniesieniu do skarżącego lub że zastosował kryteria „konieczności” i „proporcjonalności” ( Moskalev, op. cit., § 42). Trybunał stwierdza, potwierdzając tym samym istnienie przedmiotowych orzeczeń, że zaświadczenia z dnia 11 października 2007 r. wydane przez ten sąd nie zawierają żadnych informacji na ten temat. Wbrew twierdzeniom Rządu, ani sąd pierwszej instancji ani sąd apelacyjny w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko skarżącemu nie miały dostępu do akt, które FSKN przedłożyła sądowi miejskiemu w Petersburgu na poparcie swoich wniosków o wydanie zgody na podsłuchiwanie i nagrywanie rozmów telefonicznych skarżącego. Trybunał zauważa, że zeznania złożone przez funkcjonariuszy FSKN podczas procesu karnego prowadzonego przeciwko zainteresowanemu, dotyczące konieczności zastosowania spornych środków, sprowadzały się do zarzutu, że funkcjonariusze dysponowali informacjami pozwalającymi im przypuszczać, że zainteresowany brał udział w obrocie środkami odurzającymi (paragraf 47 powyżej). Tymczasem zdaniem Trybunału nie sposób uznać, że zeznania te stanowią „wystarczającą podstawę faktyczną”, aby podejrzewać skarżącego o popełnienie przestępstwa ( Zubkov i Inni, op. cit., § 131).

185. W świetle powyższego oraz swojego orzecznictwa w tym zakresie Trybunał stwierdza, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji poprzez podsłuchiwanie i nagrywanie rozmów telefonicznych skarżącego.

B. Zarzucane naruszenie art. 13 Konwencji

1. Stanowiska stron

186. Rząd nie przedłożył uwag w tym względzie.

187. Skarżący podtrzymuje swój zarzut.

2. Ocena Trybunału

a) Dopuszczalność

188. Stwierdzając, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

b) Przedmiot skargi

189. W cytowanym powyżej wyroku w sprawie Konstantin Moskalev Trybunał stwierdził, że rosyjski system prawny nie zapewnia skutecznych krajowych środków odwoławczych w odniesieniu do zarzutu dotyczącego podsłuchu rozmów telefonicznych ( idem, §§ 25–36). Uwzględniając przedłożone mu materiały, Trybunał stwierdza, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

190. W związku z tym doszło do naruszenia art. 13 Konwencji.

VI. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 10 KONWENCJI

191. Skarżący podnosi, że jego prawo do otrzymywania informacji zostało naruszone poprzez zajęcie przez administrację więzienną aresztu śledczego nr IZ-47/1 gazet i czasopism przesłanych przez jego bliskich oraz odbiornika radiowego będącego w posiadaniu skarżącego. Skarżący powołuje się na art. 10 Konwencji, w brzmieniu:

„1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.

2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej”.

A. Stanowiska stron

192. Rząd wskazuje, że zajęcie przesyłki zawierającej gazety i czasopisma przesłane skarżącemu przez jego bliskich oraz odbiornika radiowego będącego w posiadaniu skarżącego nastąpiło na podstawie ustawy nr 103-FZ i zarządzenia nr 189 (paragrafy 82–87 powyżej). Dodaje, że sądy krajowe potwierdziły legalność spornych środków, ponieważ zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa zajęte przedmioty zostały uznane za zabronione. Przyznając, że doszło do ingerencji w prawo skarżącego chronione przez art. 10 Konwencji, Trybunał uznaje jednak, że ingerencja ta była przewidziana przez ustawę, realizowała uprawniony cel i była proporcjonalna do zamierzonego celu.

193. Skarżący podtrzymuje swój zarzut.

B. Ocena Trybunału

1. Dopuszczalność

194. Stwierdzając, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji i że nie jest z innych przyczyn niedopuszczalna, Trybunał uznał ją za dopuszczalną.

2. Przedmiot skargi

a) Istnienie ingerencji

195. Trybunał przypomina, że co do zasady osobom pozbawionym wolności nadal przysługują wszystkie podstawowe prawa i wolności gwarantowane przez Konwencję, z wyjątkiem prawa do wolności ( Khoroshenko p. Rosji [WI], skarga nr 41418/04, § 116, 30 czerwca 2015 r.). Ponadto nadal ko przysługuje im prawo do wolności wyrażania opinii ( Yankov p. Bułgarii, skarga nr 39084/97, §§ 126–145, 11 grudnia 2003 r. oraz Tapkan i Inni p. Turcji, skarga nr 66400/01, § 68, 20 września 2007 r.), które obejmuje prawo do otrzymywania informacji lub do wyrażania idei.

196. Trybunał przypomina ponadto, że „prawo do wolności otrzymywania informacji zasadniczo zakazuje rządowi pozbawiania osoby możliwości otrzymywania informacji, do przekazania których dążą lub na przekazanie których mogą wyrazić zgodę inne osoby” oraz że prawo to „nie może być rozumiane jako nakładanie na państwo pozytywnych zobowiązań do gromadzenia i rozpowszechniania informacji motu proprio” ( Magyar Helsinki Bizottság p. Węgrom [WI], skarga nr 18030/11, § 156, 8 listopada 2016 r.).

197. Trybunał miał możliwość pochylić się nad kwestiami związanymi z prawem do otrzymywania informacji, którego dochodzą osoby pozbawione wolności. W swoim wyroku w sprawie Mesut Yurtsever i Inni p. Turcji (skarga nr 14946/08 i 11 innych skarg, § 102, 20 stycznia 2015 r.) Trybunał stwierdził, że odmowa przekazania skarżącym przez organy administracji więziennej niektórych wydań gazety drukowanej stanowiła ingerencję w ich prawo do otrzymywania informacji i wyrażania idei, które jest chronione przez art. 10 Konwencji. W swoich wyrokach wydanych w sprawach Kalda p. Estonii (skarga nr 17429/10, 19 stycznia 2016 r.) oraz Jankovskis p. Litwie (skarga nr 21575/08, 17 stycznia 2017 r.) Trybunał zbadał przypadki dotyczące zakazu dostępu do stron internetowych przez skarżących odbywających karę pozbawienia wolności. Trybunał stwierdził, że art. 10 Konwencji ma zastosowanie w części odnoszącej się do prawa do otrzymywania informacji, z uwzględnieniem charakteru informacji, do których dostępu domagali się skarżący jako osoby odbywające karę pozbawienia wolności ( Kalda, op. cit., § 45, w odniesieniu do informacji w dziedzinie prawa, oraz Jankovskis, op. cit., § 55, w odniesieniu do informacji w dziedzinie edukacji).

198. Mając na uwadze okoliczności faktyczne sprawy, Trybunał stwierdza, że skarżący domagał się dostępu do informacji publicznie dostępnych, a mianowicie do artykułów prasowych i kanałów radiowych. Trybunał uznaje, że niniejsza tym samym sprawa dotyczy ograniczenia dostępu do środków rozpowszechniania informacji udostępnianych przez osoby trzecie, w tym przypadku tradycyjnych mediów drukowanych i audiowizualnych. Trybunał przypomina w tym kontekście, że art. 10 Konwencji dotyczy nie tylko treści informacji, ale również środków ich rozpowszechniania, ponieważ wszelkie ograniczenia tych środków wpływają na prawo do otrzymywania i przekazywania informacji ( Öztürk p. Turcji [WI], skarga nr 22479/93, § 49, ETPC 1999–VI). Trybunał bierze również pod uwagę akty międzynarodowe dotyczące praw osób pozbawionych wolności, o których mowa w paragrafach 88–89 powyżej, w tym regułę 24.10 Europejskich reguł więziennych, zgodnie z którą więźniom umożliwia się regularne pozyskiwanie bieżących informacji w drodze subskrypcji i z lektury gazet, czasopism i innych publikacji oraz z radia lub telewizji.

199. Uwzględniając swoje orzecznictwo w tym zakresie, a w szczególności cytowany wyżej wyrok w sprawie Mesut Yurtsever i Inni, Trybunał uznaje, że zajęcie gazet i czasopism oraz odbiornika radiowego będącego w posiadaniu skarżącego stanowi ingerencję w jego prawo do otrzymywania informacji w rozumieniu art. 10 Konwencji. Ponadto Trybunał zauważa, że Rząd nie sprzeciwił się zastosowaniu tego postanowienia do okoliczności faktycznych sprawy (paragraf 192 powyżej).

b) Uzasadnienie ingerencji

200. Tego rodzaju ingerencja stanowi naruszenie art. 10 Konwencji, chyba że spełnia ona wymogi ust. 2 tego postanowienia. Należy zatem ustalić, czy została ona „przewidziana przez ustawę”, czy była podyktowana uzasadnionym celem lub celami zgodnymi z tym ustępem i czy była „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” do osiągnięcia tych celów ( Jankovskis, op. cit., § 56).

i. „Przewidziana przez ustawę”

201. Strony nie kwestionują tego, że ingerencja została przewidziana przez ustawę, tj. w art. 25 ustawy nr 103-FZ (paragraf 84 powyżej). Trybunał nie dostrzega powodu, dla którego miałby wyciągnąć inne wnioski.

ii. Uzasadniony cel

202. Rząd nie rozwinął swojego wywodu na temat celu spornego środka. Trybunał zauważa, że sądy krajowe powołały się na art. 25 ustawy nr 103-FZ, który zezwala organom administracji więziennej na zajęcie każdego przedmiotu, który może stwarzać zagrożenie dla życia lub zdrowia osób lub który może być użyty jako narzędzie do popełnienia przestępstwa lub w celach niezgodnych z celami zatrzymania. Trybunał skłonny jest podzielić stanowisko, że kontrole korespondencji osób zatrzymanych oraz zajmowanie przedmiotów wysyłanych do nich lub znajdujących się w ich posiadaniu służą ochronie porządku i zapobieganiu przestępczości. Uznaje zatem, że są one zgodne z prawem.

iii. „Konieczny w społeczeństwie demokratycznym”

203. Trybunał zauważył, że sądy krajowe potwierdziły sporny środek bez przeprowadzania oceny jego „konieczności” w rozumieniu art. 10 Konwencji. Rząd nie rozwinął również wywodów w tym zakresie.

204. Ze swej strony Trybunał zauważa, że jest świadomy znaczenia wymogów przestrzegania bezpieczeństwa w środowisku więziennym oraz konieczności kontrolowania korespondencji osób pozbawionych wolności i przedmiotów, którymi mogą one dysponować. Niemniej władze krajowe są zobowiązane do zachowania odpowiedniej równowagi pomiędzy względami bezpieczeństwa w środowisku więziennym z jednej strony, a prawami chronionymi przez Konwencję z drugiej strony (zob. m.in. w kontekście art. 3 Konwencji – wyrok w sprawie Frérot p. Francji, skarga nr 70204/01, § 41, 12 czerwca 2007 r., w odniesieniu do kontroli osobistej; w kontekście art. 8 Konwencji – Nusret Kaya i Inni p. Turcji, skarga nr 43750/06 i 4 inne skargi, § 52, 22 kwietnia 2014 r., w odniesieniu do kontroli rozmów telefonicznych Frérot, op. cit., § 59, w odniesieniu do kontroli korespondencji osób pozbawionych wolności, Wisse p. Francji, skarga nr 71611/01, § 30, 20 grudnia 2005 r., w odniesieniu do podsłuchu na korytarzach więziennych; w kontekście art. 10 Konwencji, Kalda, op. cit., § 53 oraz Jankovskis, op. cit., § 61, w odniesieniu do dostępu do stron internetowych w zakładach karnych).

205. W niniejszej sprawie Trybunał zauważa, że posiadanie przez osobę pozbawioną wolności odbiornika radiowego nie było dozwolone na mocy prawa krajowego oraz że w celach, w których umieszczano skarżącego, znajdował się przewodowy odbiornik radiowy obsługiwany przez administrację więzienną (paragraf 66 powyżej). W związku z powyższym oraz w świetle zagrożeń dla bezpieczeństwa związanych z obecnością urządzeń elektronicznych w celach zakładu karnego, Trybunał uważa, że zajęcie odbiornika radiowego skarżącego nie stanowiło nieproporcjonalnej ingerencji w jego prawo do otrzymywania informacji w rozumieniu art. 10 Konwencji.

206. Trybunał nie może natomiast wysnuć tego samego wniosku w odniesieniu do zajęcia egzemplarzy gazet i czasopism przesłanych skarżącemu przez jego bliskich. Brak jest bowiem podstaw pozwalających uznać, że egzemplarze te mogą stwarzać zagrożenie dla zdrowia i życia innych osób, zakłócać porządek w areszcie śledczym czy być wykorzystywane do popełniania przestępstw (zob., mutatis mutandis, Mesut Yurtsever i Inni, op. cit., § 106). Nie wykazano również, że przyjmowanie prasy drukowanej przez skarżącego wiązałoby się z dodatkowymi kosztami dla administracji aresztu śledczego (zob., mutatis mutandis, Kalda, op. cit., § 53 i Jankovskis, op. cit., § 61). Trybunał zauważa, że przepisy krajowe zezwalały więźniom na otrzymywanie czasopism i dostęp do nich, pod warunkiem że zostały one zakupione za pośrednictwem administracji aresztu śledczego. Właśnie ze względu na brak spełnienia tego warunku w niniejszej sprawie sądy krajowe uznały za zasadne zajęcia gazet i czasopism przesłanych skarżącemu przez jego bliskich (paragraf 66 powyżej). Trybunał uznaje jednak, że warunek ten i jego zastosowanie w przypadku skarżącego przez władze krajowe nie zaspokajały żadnej nadrzędnej potrzeby społecznej i że w związku z tym sporny środek nie był „konieczny w społeczeństwie demokratycznym”.

207. W związku z tym doszło do naruszenia art. 10 Konwencji.

VII. ZARZUCANE NARUSZENIE ART. 34 KONWENCJI

208. Skarżący zarzuca wreszcie, że władze aresztu śledczego nr IZ-47/6 w Petersburgu otworzyły pismo z dnia 16 lutego 2009 r., w którym sekretariat Trybunału potwierdził otrzymanie formularza skargi przesłanego przez skarżącego. Skarżący powołuje się na art. 34 Konwencji, który stanowi:

„Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w niniejszej konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa”.

A. Stanowiska stron

209. Rząd przyznaje, że pismo z dnia 16 lutego 2009 r. wysłane przez sekretariat Trybunału zostało otwarte przez pracowników aresztu śledczego nr IZ-47/6 w Petersburgu. Jednocześnie wskazuje, że incydent ten miał miejsce przed przyjęciem okólnika nr 10/1-4847 z dnia 13 listopada 2009 r., na podstawie którego służba ds. wykonywania kar informowała swoich funkcjonariuszy o otwieraniu korespondencji prowadzonej przez osoby pozbawione wolności z Trybunałem. Rząd dodaje, że pismo z dnia 16 lutego 2009 r. zostało następnie przekazane skarżącemu.

210. Skarżący podtrzymuje swój zarzut.

B. Ocena Trybunału

211. Trybunał przypomina, że w wielu sprawach stwierdził naruszenie art. 34 Konwencji z powodu otwarcia przez pracowników służby więziennej pism, które Trybunał wysyłał do skarżących ( Makhlyagin i Belyayev p. Rosji [komitet], skarga nr 14784/09, 51742/11, §§ 20–26, 9 stycznia 2018 r., Shekhov p. Rosji, skarga nr 12440/04, §§ 57–64, 19 czerwca 2014 r., Yefimenko p. Rosji, skarga nr 152/04, §§ 156–165, 12 lutego 2013 r. oraz Fetisov i Inni p. Rosji, skarga nr 43710/07 i 3 inne skargi, §§ 139–145, 17 stycznia 2012 r.).

212. Uwzględniając przedłożone mu materiały, Trybunał stwierdza, że Rząd nie przedstawił żadnych okoliczności faktycznych ani prawnych, które skłoniłyby go do wyciągnięcia innych wniosków w niniejszej sprawie.

213. W związku z tym doszło do naruszenia art. 34 Konwencji.

VIII. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

214. Zgodnie z art. 41 Konwencji:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.

A. Szkoda

215. Skarżący domaga się kwoty 100 000 euro (EUR) tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

216. Rząd uważa, że w przypadku stwierdzenia przez Trybunał naruszenia Konwencji w niniejszej sprawie wysokość słusznego zadośćuczynienia należy ustalić w świetle jego orzecznictwa.

217. Trybunał uważa, że skarżącemu należy przyznać kwotę 12 700 EUR tytułem zadośćuczynienia za krzywdę.

B. Koszty i wydatki

218. Skarżący domaga się kwoty 201 000 rubli rosyjskich (RUB) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, które, jak twierdzi, poniósł przed sądami krajowymi. Dochodzi również kwoty 350 000 RUB tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, które, jak twierdzi, poniósł przed Trybunałem, oraz kwoty 17 706,96 RUB tytułem zwrotu opłat pocztowych.

219. Rząd nie przedstawił uwag w tym względzie.

220. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału skarżący jest uprawniony do otrzymania zwrotu kosztów oraz wydatków w takim zakresie, w jakim wykazał, że były one rzeczywiście i koniecznie poniesione, i że były uzasadnione co do wysokości. W niniejszej sprawie, uwzględniając dokumenty znajdujące się w jego posiadaniu, Trybunał uznaje za rozsądną kwotę 3500 EUR tytułem zwrotu wszystkich kosztów i zasądza ją na rzecz skarżącego.

C. Odsetki za zwłokę

221. Trybunał za słuszne uznaje naliczenie odsetek za zwłokę według stopy równej krańcowej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego, powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z POWYŻSZYCH WZGLĘDÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Uznaje skargę za dopuszczalną;

2. Stwierdza, że doszło do naruszenia art. 3 Konwencji, rozpatrywanego osobno i w związku z art. 13 Konwencji, w odniesieniu do warunków pobytu skarżącego w areszcie śledczym nr IZ-47/1 w okresie od dnia 18 sierpnia 2006 r. do dnia 1 października 2008 r. i od dnia 23 marca do dnia 21 sierpnia 2009 r., warunków jego transportu do i z sądu rejonu kirowskiego w Petersburgu oraz umieszczenia skarżącego w klatce metalowej w trakcie postępowania karnego, a także braku skutecznych krajowych środków odwoławczych w tym względzie;

3. Stwierdza, że nie ma potrzeby rozpatrywania zarzutu na podstawie art. 3 Konwencji w odniesieniu do warunków przetrzymywania skarżącego w celi tymczasowej sądu rejonu kirowskiego miasta w Petersburgu;

4. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji;

5. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji;

6. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 i 3 lit. b i c Konwencji;

7. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 8 Konwencji, rozpatrywanego osobno i w związku z art. 13 Konwencji;

8. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 10 Konwencji;

9. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 34 Konwencji;

10. Stwierdza,

a) że pozwane Państwo winno wypłacić skarżącemu, w terminie trzech miesięcy od dnia, w którym wyrok stanie się ostateczny zgodnie z art. 44 ust. 2 Konwencji, następujące kwoty, które zostaną przeliczone na walutę Państwa pozwanego według kursu obowiązującego w dniu dokonania płatności:

i. 12 700 EUR (dwanaście tysięcy siedemset euro) – powiększoną o wszelkie kwoty, jakie mogą być należne z tytułu podatków – tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;

ii. 3500 EUR (trzy tysiące pięćset euro), powiększoną o wszelkie kwoty, jakie mogą być należne od skarżącego z tytułu podatków – tytułem zwrotu kosztów i wydatków ;

b) że od dnia upływu wspomnianego okresu do dnia zapłaty od tych kwot płatne będą odsetki proste naliczone według mającej zastosowanie w tym okresie stopy równej krańcowej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego, powiększonej o trzy punkty procentowe;

11. Oddala pozostałą część żądania o słuszne zadośćuczynienie.

Sporządzono w języku francuskim i obwieszczono pisemnie w dniu 11 grudnia 2018 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Stephen Phillips Vincent A. De Gaetano
Kanclerz Przewodniczący

Zgodnie z art. 45 ust. 2 Konwencji i Regułą 74 § 2 Regulaminu Trybunału do niniejszego wyroku załączono opinię odrębną sędziego Dedova.

V.D.G.
J.S.P.

OPINIA ZBIEŻNA SĘDZIEGO DEDOVA

Podzielam stanowisko większości składu sędziowskiego w zakresie naruszenia art. 6 ust. 1 i 3 lit. c Konwencji z pewnymi zastrzeżeniami. Chociaż stanowisko to opierało się na bardzo ograniczonej analizie ogólnej rzetelności postępowania karnego wszczętego przeciwko skarżącemu (paragrafy 162–169 wyroku), samo w sobie dotyczyło tylko jednego epizodu znacznego udziału skarżącego w działalności przestępczej (przygotowywanie i sprzedaż środków odurzających oraz organizacja grupy przestępczej w wyżej wymienionych celach) oraz jego wiodącej roli w działalności przestępczej rzeczonej grupy. W niedawno wydanym wyroku Wielkiej Izby w sprawie Beuze p. Belgii (skarga nr 71409/10, 9 listopada 2018 r.) Trybunał przeprowadził bardzo szczegółową i wyczerpującą analizę ogólnej rzetelności postępowania karnego, poczynając od zbadania, czy istniały nadrzędne względy uzasadniające ograniczenie dostępu do adwokata ( Beuze, op. cit., §§ 151–193). W niniejszej sprawie Trybunał ograniczył się do skrytykowania 1) faktu, że podczas przeszukania pojazdu skarżącego, w którym przewoził on środki odurzające z Petersburga do Moskwy, skarżący nie skorzystał z pomocy adwokata; oraz 2) faktu, że sąd krajowy odrzucił jego wniosek o uznanie dowodów za niedopuszczalne, bez podania uzasadnienia. Niemniej z akt sprawy wynika, że sąd krajowy wziął pod uwagę inne dowody rzeczowe (rozmowy telefoniczne, przeszukanie mieszkań pozostałych członków grupy) oraz zeznania świadków wystarczające do uznania, że przewóz narkotyków nie był odosobnionym epizodem. W świetle powyższych okoliczności przypuszczam, że samo stwierdzenie naruszenia art. 6 ust. 1 i 3 lit. c Konwencji nie stwarza możliwości ponownego wszczęcia postępowania karnego przeciwko skarżącemu.