Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

WYROK

SZTRASBURG

11 czerwca 2013 roku

Wyrok ten jest ostateczny , lecz może podlegać korekcie wydawniczej .

W sprawie Kowalski p. Polsce,

Europejski Trybunał Praw Człowieka (Czwarta Sekcja), zasiadając jako Izba składająca się z następujących sędziów:

Päivi Hirvelä, przewodniczący,
Ledi Bianku,
Paul Mahoney, sędziowie,
oraz Fatoş Aracı, wicekanclerz Sekcji,

obradując na posiedzeniu zamkniętym w dniu 21 maja 2013 roku,

wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:

POSTĘPOWANIE

1. Sprawa wywodzi się ze skargi (nr 43316/08) przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej, wniesionej do Trybunału na podstawie art. 34 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności („Konwencja”) przez obywatela polskiego, pana Daniela Kowalskiego („skarżący”), dnia 28 sierpnia 2008 roku.

2. Rząd Polski („Rząd”) był reprezentowany przez pełnomocnika, pana J. Wołąsiewicza, a następnie przez panią J. Chrzanowską, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

3. Skarżący wnosił, w szczególności, że odmówiono mu dostępu do Sądu Najwyższego.

4. Dnia 13 stycznia 2011 roku przewodniczacy Czwartej Sekcji zadecydował o zakomunikowaniu Rządowi skargi. Zadecydował również o rozpatrzeniu w tym samym czasie skargi co do jej dopuszczalności i przedmiotu (art. 29 § 1).

5. Zgodnie z Protokołem nr 14 skargę przekazano Izbie.

6. Rząd wyraził sprzeciw wobec zbadania skargi przez Izbę. Po rozpatrzeniu sprzeciwu Rządu Trybunał go odrzucił.

FAKTY

I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY

7. Skarżący urodził się w roku 1975 i mieszka w Łodzi.

8. Dnia 16 października 2007 roku Sąd Rejonowy w Sieradzu skazał skarżącego za rozbój na karę roku i sześciu miesięcy pozbawienia wolności. W nieustalonej dacie skarżący odwołał się od wyroku pierwszej instancji.

9. Dnia 23 stycznia 2008 roku Sąd Okręgowy w Sieradzu oddalił apelację. Wyrok został wysłany do skarżącego dnia 12 lutego 2008 roku i doręczony mu w nieustalonej dacie.

10. Skarżący zwrócił się do Sądu Rejonowego o wyznaczenie obrońcy z urzędu w celu złożenia kasacji. Jego wniosek wpłynął do Sądu Okręgowego w Sieradzu dnia 12 marca 2008 roku..

11. Dnia 18 marca 2008 roku Sąd Okręgowy w Sieradzu odmówił rozpoznania wniosku skarżącego o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Sąd stwierdził, że termin na wniesienie kasacji minął 14 marca 2008 roku. Sąd poinformował również skarżącego, że decyzja sądu jest ostateczna i nie podlega zaskarżeniu.

II. ODPOWIEDNIE PRAWO KRAJOWE I PRAKTYKA

12. Kasacja w postępowaniu karnym w Polsce jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, który umożliwia zaskarżenie prawomocnych wyroków na podstawie poważnego naruszenia prawa, które mogło mieć wpływ na wynik postępowania. Kasację można złożyć wyłącznie wtedy, gdy spełnionych jest szereg przesłanek określonych w kodeksie postępowania karnego („Kodeks”). Kasację mogą wnieść nie tylko strony, ale również prokurator generalny, rzecznik praw obywatelskich, a jeżeli naruszono prawa dziecka — również rzecznik praw dziecka. Celem postępowania kasacyjnego jest zapewnienie ochrony przed najbardziej poważnymi naruszeniami prawa. Zgodnie z polskim prawem strona w postępowaniu karnym nie ma przedmiotowego prawa dostępu do sądu trzeciej instancji.

Odpowiednie prawo krajowe i praktykę dotyczącą przedstawicielstwa prawnego w postępowaniu kasacyjnym w sprawach karnych przed Sądem Najwyższym omówiono w wyroku Trybunału w sprawie Wersel p. Polsce, nr 30358/04, §§ 26-29, 13 września 2011 r.

PRAWO

I. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 6 § 1 ORAZ ART. 6 § 3 (c) KONWENCJI

13. Skarżący zarzucił, że sąd, odmawiając mu przyznania obrońcy w związku z przygotowaniem kasacji do Sądu Najwyższego, naruszył jego prawo do obrony, przez co nieodwołalnie stracił on możliwość wniesienia kasacji. Skarżący zarzucił naruszenie art. 6 § 1 w zw. z art. 6 § 3 (c) Konwencji, który stanowi:

„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego... rozpatrzenia jego sprawy przez... sąd... przy rozstrzyganiu o zasadności... oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej...

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: ...

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

...”

A. Dopuszczalność

14. Rząd podniósł, że skarżący nie skorzystał z dopuszczalnych krajowych środków odwoławczych. Gdyby skarżący zdecydował się wnieść kasację po upływie wyznaczonego terminu, powinien złożyć wniosek o przywrócenie terminu, a następnie porozumieć się z adwokatem, który wniósłby kasację w jego imieniu w nowym terminie.

15. Skarżący nie zgodził się z tym stanowiskiem. W szczególności podkreślił, że sąd nie poinformował go o przysługującym mu prawie do złożenia wniosku o przywrócenie terminu.

16. Trybunał uznał, że wstępny sprzeciw Rządu jest ściśle powiązany z przedmiotem skargi skarżącego, postanowił więc zbadać go wraz z przedmiotem sprawy.

17. Trybunał zauważył, że skarga ta nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 § 3 (a) Konwencji. Ponadto zauważył, że nie jest niedopuszczalna na żadnej innej podstawie, a zatem należy ją uznać za dopuszczalną.

B. Przedmiot sprawy

1. Argumenty stron

18. Skarżący podniósł, że w wyniku odmowy przyznania mu obrońcy w związku z przygotowaniem kasacji został on pozbawiony prawa do obrony.

19. Stwierdził, że mimo złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy we właściwym czasie, sąd odrzucił wniosek, opierając swoją decyzję na błędnej podstawie, że upłynął już termin na wniesienie kasacji.

20. Podkreślił również, że sąd nie poinformował go o przysługujących mu prawach proceduralnych i możliwości złożenia wniosku o przywrócenie terminu.

21. W efekcie skarżący zwrócił się do Trybunału o orzeczenie naruszenia art. 6. Odmowa przyznania mu bezpłatnego obrońcy z urzędu w postępowaniu kasacyjnym nie tylko naruszyła jego prawo do obrony w sposób sprzeczny z wymaganiami „rzetelnego procesu”, ale również uniemożliwiła rozpatrzenie jego sprawy przez sąd kasacyjny.

22. Rząd przyznał, że Sąd Okręgowy w Sieradzu oparł swoją odmowę przyznania skarżącemu obrońcy z urzędu na błędnej przesłance. Jednakże skarżący nie skorzystał z krajowych środków odwoławczych. Mógł on wystąpić o przywrócenie terminu, a termin ten zostałby przywrócony, gdyby niedotrzymanie terminu nastąpiło „z przyczyn od strony niezależnych” w rozumieniu art. 126 § 1 Kodeksu. Rząd podniósł, że istnieje ugruntowane orzecznictwo sądów krajowych w tym zakresie. Zgodnie z nim niezłożenie kasacji przez stronę z powodu braku pouczenia lub błędnego pouczenia ze strony sądu w sprawie przywrócenia terminu należy uznać za „przyczynę od strony niezależną” w rozumieniu art. 126 § 1 Kodeksu. Rząd przywołał, w szczególności, dwie decyzje Sądu Najwyższego, z dnia 26 lutego 2009 r. (IV KZ 5/09) oraz z dnia 16 lipca 2009 r. (III KZ 58/09).

2. Trybunał

23. Trybunał przede wszystkim zauważył, że gwarancje w par. 3 art. 6 to specyficzne aspekty prawa do rzetelnego procesu w sprawach karnych, o którym mowa w par. 1 tego artykułu. I tak, zarzut skarżącego będzie rozpatrywany zgodnie z tymi postanowieniami łącznie (zob., między innymi, Benham p. Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 10 czerwca 1996 roku, Raporty na temat wyroków i decyzji 1996-III, s. 755, § 52, oraz Bobek p. Polsce, nr 68761/01, § 55, 17 lipca 2007 r.).

Ponadto Trybunał ponownie stwierdził, że prawo oskarżonego do bezpłatnego obrońcy z urzędu, określone w art. 6 § 3 (c) Konwencji, jest jednym z nieodłącznych elementów pojęcia rzetelnego procesu. Postanowienie to wiąże z tym prawem dwa warunki. Pierwszy to brak „wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony”, a drugi to to, aby korzystania z bezpłatnej pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu wymagało „dobro wymiaru sprawiedliwości” (zob., między innymi, Wersel p. Polsce, cyt. powyżej, § 43). Realizując ten obowiązek, Państwo musi ponadto wykazać się należytą starannością, aby zapewnić, iż osoby te autentycznie i skutecznie skorzystają z praw zagwarantowanych w art. 6 (zob., między innymi, R.D. p. Polsce, nr 29692/96 i 34612/97, § 44, 18 grudnia 2001 r.).

24. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Trybunału sposób zastosowania art. 6 do sądów apelacyjnych lub kasacyjnych zależy od szczególnych cech przedmiotowego postępowania. Trybunał ponownie stwierdził, że wymóg, aby skarżący był reprezentowany przed sądem kasacyjnym przez wykwalifikowanego prawnika nie może, sam w sobie, być postrzegany jako sprzeczny z art. 6. Ten wymóg jest wyraźnie zgodny z charakterystyką Sądu Najwyższego jako sądu najwyższej instancji w Polsce, rozpatrującego nadzwyczajne środki odwoławcze takie jak kasacje w zagadnieniach prawnych, i jest to wspólna cecha systemów prawnych w wielu państwach członkowskich Rady Europy (zob. Vacher p. Francji, wyrok z dnia 17 grudnia 1996 r., Raporty 1996-VI, ss. 2148-49, §§ 24 i 28; Staroszczyk p. Polsce, nr 59519/00, § 128, 22 marca 2007 r.). Z drugiej strony, nie ma wątpliwości co do tego, że Państwo, które nie dysponuje takimi sądami, musi dopilnować, aby brak wystarczających środków nie stanowił dla stron przeszkody w złożeniu dostępnych środków odwoławczych w tych sądach.

25. Wracając do okoliczności obecnej sprawy, Trybunał zauważył, że polskie prawo postępowania karnego wymaga, aby osoba, w przypadku której sąd apelacyjny utrzymał w mocy wyrok skazujący, który to wyrok tym samym zyskał charakter ostateczny, uzyskała pomoc obrońcy z urzędu w przygotowaniu kasacji dotyczącej ostatecznego wyroku wydanego przez ten sąd.

26. Trybunał zauważył, że w rozpatrywanej sprawie postanowienia Kodeksu umożliwiają skarżącemu złożenie wniosku o wyznaczenie bezpłatnego obrońcy z urzędu. Właściwa decyzja była uzależniona od dokonanej przez sąd oceny, czy w okolicznościach sprawy konieczne było przedstawicielstwo prawne. Przy badaniu, czy decyzje o przyznaniu obrońcy z urzędu, rozpatrywane jako całość, były zgodne ze standardami Konwencji dotyczącymi sprawiedliwego procesu, zadaniem Trybunału nie jest zastąpienie sądów polskich, ale sprawdzenie, czy sądy te, wykonując swoje uprawnienia do oceny w odniesieniu do oceny dowodów, działały zgodnie z art. 6 § 1 ( Wersel, cyt. powyżej, § 45).

27. W związku z tym Trybunał zauważył, że 18 marca 2008 roku Sąd Okręgowy w Sieradzu odrzucił wniosek skarżącego o przyznanie mu obrońcy z urzędu w postępowaniu kasacyjnym, uzasadniając swą decyzję tym, że upłynął już termin na złożenie kasacji. Sąd w żaden sposób nie zbadał przedmiotu wniosku ani sytuacji finansowej skarżącego.

28. Rząd przyznał, że odmowa przez Sąd Okręgowy w Sieradzu zapewnienia skarżącemu obrońcy z urzędu stanowiła naruszenie prawa. Wniosek o przyznanie obrońcy z urzędu został złożony w terminie i powinien być rozpoznany pod względem merytorycznym. Tymczasem, co do zasady, kasację należy wnieść w terminie 30 dni od daty, w której doręczono wyrok wraz z uzasadnieniem, a strona może wnieść o przywrócenie terminu, jeżeli jego niedotrzymanie wynikło z przyczyn od strony niezależnych. A zatem podstawa podana przez Sąd Okręgowy w celu uzasadnienia odrzucenia wniosku była błędna. W tych okolicznościach Trybunał uznał, że Sąd Okręgowy nie wypełnił obowiązku należytego rozpoznania wniosku skarżącego o wyznaczenie obrońcy z urzędu.

29. Decyzja sądu z dnia 18 marca 2008 roku była ostateczna i nie podlegała odwołaniu. Ta informacja, w połączeniu z błędnym uzasadnieniem odmowy rozpoznania wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu pod względem merytorycznym (a mianowicie o upływie terminu), mogła wprowadzić skarżącego w błąd co do właściwego prawa, w szczególności co do kroków, które mógłby podjąć, aby wszcząć postępowanie kasacyjne.

30. Trybunał zauważył w swoich wcześniejszych wyrokach, że kontrola ram proceduralnych, którym podlega udostępnianie pomocy prawnej w postępowaniu kasacyjnym w sprawach karnych, leży w gestii sądów apelacyjnych. Całkowicie stosowne i zgodne z wymaganiami rzetelności jest to, aby po otrzymaniu informacji o odmowie przyznania pomocy prawnej sąd apelacyjny wskazał skarżącemu, jakie dalsze środki proceduralne mu przysługują (zob., między innymi, Jan Zawadzki p. Polsce, nr 648/02, § 16, 6 lipca 2010 r.) Jednakże w tym przypadku nie tylko ten wymóg nie został spełniony, ale także cały nakaz mógł wprowadzić skarżącego w błąd w kwestii właściwego prawa.

31. Jeżeli chodzi o argument Rządu, że skarżący powinien złożyć wniosek o przywrócenie terminu, Trybunał zauważył, że, po pierwsze, skarżący mógł nie być świadom istnienia możliwości złożenia wniosku o przywrócenie terminu. Po drugie, przywrócenie terminu ma miejsce, jeżeli kasację składa wykwalifikowany prawnik. To oznacza, że skarżący musiałby sam ponieść koszty pomocy prawnej, a właściwy sąd krajowy nie ustalił, czy był on w stanie je ponieść.

32. I tak, zważywszy na całokształt okoliczności sprawy, Trybunał doszedł do wniosku, że doszło do naruszenia art. 6 § 1 w zw. z art. 6 § 3 (c) Konwencji, a sprzeciw Rządu oparty na nieskorzystaniu z krajowych środków odwoławczych (zob. par. 14–16 powyżej) należy odrzucić.

II. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 6 § 1 KONWENCJI

33. Skarżący sformułował zarzut, odnosząc się do art. 6 Konwencji, że postępowanie było nierzetelne, gdyż sądy błędnie oceniły dowody i pomyliły się w ustaleniu stanu faktycznego sprawy.

34. Jednakże Trybunał ponownie stwierdził, że zgodnie z art. 19 Konwencji jego zadaniem jest zapewnienie przestrzegania zobowiązań wynikających z Konwencji dla Układających się Stron. W szczególności do jego kompetencji nie należy zajmowanie się błędami faktycznymi ani prawnymi rzekomo popełnionymi przez sąd krajowy, chyba że i na tyle, na ile mogły one naruszyć prawa i wolności chronione Konwencją. Ponadto, o ile art. 6 Konwencji gwarantuje prawo do rzetelnego procesu, o tyle nie określa on żadnych zasad dopuszczalności dowodów ani sposobów ich oceny, które zatem podlegają przede wszystkim przepisom prawa krajowego i sądom krajowym (zob. García Ruiz p. Hiszpanii [GC], nr 30544/96, § 28, ECHR 1999-I, z późn, zm.).

35. W rozpatrywanej sprawie, nawet przy założeniu, że wymóg wyczerpania krajowych środków odwoławczych został spełniony, Trybunał zauważył, że skarżący nie stwierdził konkretnego braku respektowania jego prawa do rzetelnego procesu ze strony właściwych sądów. W rzeczywistości jego zarzuty ograniczają się do kwestionowania wyniku postępowania. Oceniając całokształt okoliczności sprawy, Trybunał nie znalazł dowodów na to, aby kwestionowane postępowanie było prowadzone nierzetelnie.

36. Wynika z tego, że ta część skargi jest w oczywisty sposób nieuzasadniona i należy ją odrzucić zgodnie z art. 35 §§ 3 (a) oraz 4 Konwencji.

III. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI

37. Art. 41 Konwencji stanowi:

„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie.”

A. Odszkodowanie

38. Skarżący domagał się 25 000 euro (EUR) tytułem odszkodowania za szkody niematerialne.

39. Rząd podniósł, że roszczenie skarżącego jest wygórowane.

40. Trybunał uznał, że skarżący poniósł szkody niematerialne, takie jak cierpienie i frustracja wynikające z niemożliwości skutecznej obrony w postępowaniu kasacyjnym. Opierając swoją ocenę na zasadzie słuszności, Trybunał przyznał skarżącemu z tego tytułu 2000 EUR.

B. Koszty i wydatki

41. Skarżący domagał się również zwrotu kosztów i wydatków przed sądami krajowymi w nieokreślonej wysokości.

42. Rząd argumentował, że skarżący nie dołączył żadnych rachunków, aby udowodnić swoje wydatki.

43. Biorąc pod uwagę posiadane dokumenty i swoje orzecznictwo, Trybunał odrzucił roszczenie o zwrot kosztów i wydatków.

C. Odsetki za zwłokę

44. Trybunał uznał za właściwe, aby odsetki za zwłokę oparte były na krańcowej stopie oprocentowania operacji kredytowych Europejskiego Banku Centralnego, powiększonej o trzy punkty procentowe.

Z TYCH POWODÓW TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE

1. Włącza do meritum sprawy wstępny sprzeciw Rządu i uznaje za dopuszczalny zarzut skarżącego dotyczący braku dostępu do sądu, a pozostałą część skargi uznaje za niedopuszczalną;

2. Uznaje, że doszło do naruszenia art. 6 § 1 Konwencji w zw. z art. 6 § 3 (c) i w konsekwencji oddala wyżej wymieniony sprzeciw Rządu;

3. Uznaje, że

(a) pozwane Państwo ma wypłacić skarżącemu w terminie trzech miesięcy, tytułem odszkodowania za szkody niematerialne, kwotę 2000 EUR (dwa tysiące euro), powiększoną o równowartość wszelkich podatków, które mogą zostać nałożone na powyższą kwotę, przeliczoną na walutę pozwanego Państwa po kursie obowiązującym w dniu rozliczenia;

(b) za okres od upływu powyższego trzymiesięcznego terminu do momentu zapłaty od tej kwoty winny zostać naliczone zwykłe odsetki według krańcowej stopy oprocentowania operacji kredytowych Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe;

4. Oddala pozostałą część roszczenia skarżącego dotyczącego słusznego zadośćuczynienia.

Sporządzono w języku angielskimi ogłoszono na piśmie w dniu 11 czerwca 2013 roku zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.

Fatoş Aracı Päivi Hirvelä
Wicekanclerz Przewodniczący